WYŚCIG ZBROJEŃ I IDEA STREFY BEZATOMOWEJ W AZJI POŁUDNIOWEJ

WYŚCIG ZBROJEŃ I IDEA STREFY BEZATOMOWEJ W AZJI POŁUDNIOWEJ Joanna Skrzyńska-Kudełka, Agnieszka Skrzyńska, Karolina Tkaczyk Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu Streszczenie Praca dotyczy problematyki wyścigu zbrojeń i posiadania broni atomowej przez kraje Azji Południowej. Posiadanie broni atomowej ma znaczenie karty przetargowej w stosunkach państw regionu i wielkich mocarstw. W pracy przedstawiono historię wyścigu zbrojeń i jego wpływ na kraje Azji Południowej. Zobrazowano główne postanowienia Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej i historię układu na subkontynencie indyjskim. Zilustrowano również podstawowe problemy rywalizacji państw o dominację w regionie. Pociski rakietowe, którymi dysponują Chiny, Korea, Indie, Pakistan i Wietnam nie licząc Rosji i USA, sprawiają, że dotychczasowa bariera odległości w Azji straciła na znaczeniu, jednak ich użycie wydaje się być mało prawdopodobne. 1. Ujęcie definicyjne wyścigu zbrojeń Jedną z najbardziej charakterystycznych cech współczesnych stosunków międzynarodowych jest wyścig zbrojeń. Zjawisko to występowało już w historii dziejów, ale nigdy w tak szerokiej skali, natężeniu oraz przez tak długu czas. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że typ współczesnych stosunków międzynarodowych od początku miał charakter konfrontacyjny. Jego pełny obraz ujawnił się zwłaszcza po II wojnie światowej, kiedy podstawowym elementem bezpieczeństwa stała się siła militarna 1. Teoretyczną eksplanacją wyścigu zbrojeń jest dylemat bezpieczeństwa będący naturalną konsekwencją zanarchizowania środowiska międzynarodowego i ciągłego braku poczucia bezpieczeństwa przez państwo. Jego maksymalizacja polega na konwersji zasobów na potencjał militarny, co odbierane jest 1 Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002, s. 105. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (8) 2011, s. 1-6

przez inne państwo bądź grupę państw jako potencjalne zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa, powodując reakcje w postaci zwiększenia środków na zbrojenia. Działania takie prowadzą więc do ciągłego zwiększania bezpieczeństwa jednego z państw i reakcji drugiego, nakręcając w końcu irracjonalną spiralę zbrojeń 2. Za pierwszy wyścig zbrojeń uważa się okres przed I Wojną Światową, kiedy o supremację militarną ubiegały się Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Rosja i Austro-Węgry. Do wyścigu zbrojeń na niespotykaną wcześniej skalę doszło po II Wojnie Światowej wraz z wybuchem Zimnej Wojny. Uczestniczyły w nim aktywnie państwa Wschodu i Zachodu, a także państwa neutralne i niezaangażowane, nie należące do bloków wojskowych. Objął on wszystkie regiony świata. Charakteryzował się stałym wzrostem znaczenia sił nuklearnych oraz wprowadzaniem coraz to nowych rodzajów broni (np. broń laserowa, rakietowa, elektroniczna). Na cele militarne przeznaczano coraz większe środki finansowe - w 1986 roku globalne wydatki zbrojeniowe przekroczyły 900 miliardów dolarów, z czego na USA i ZSRR przypadało 60%. Ponad 50 mln ludzi na świecie pracowało wówczas na potrzeby sił zbrojnych. W przypadku państw Trzeciego Świata wymogi wyścigu zbrojeń oznaczały przeznaczanie na zbrojenia bardzo dużej części budżetu (1/4 z nich przeznaczała na wojskowość 25%), co powodowało zaniedbanie innych potrzeb. W konsekwencji rozbudowy potencjału nuklearnego stworzono sytuację "wzajemnie gwarantowanej destrukcji", tj. zdolności do natychmiastowego wielokrotnego unicestwienia przeciwnika, co oznaczało, że przeprowadzenie zwycięskiej wojny stało się niemożliwe 3. Efektem wyścigu zbrojeń było malejące realne bezpieczeństwo państw, wzrost poczucia zagrożenia w społeczeństwach, dezorganizacja gospodarki przeciążonej wydatkami wojskowymi, wzrost napięcia w regionach nagromadzenia sił zbrojnych, powstawanie konfrontacyjnych doktryn militarnych 4. 2. Kontrola procesu zbrojeń Duże znaczenie w procesie kontroli zbrojeń nuklearnych przywiązywano do porozumień wielostronnych. Takim pierwszym znaczącym porozumieniem był zawarty w 1968 r. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej - NPT. Układ NPT wprowadzał dwie kategorie państw, tj. mocarstwa nuklearne i pozostałe państwa. Jako mocarstwa nuklearne określono te państwa, które wyprodukowały ładunki jądrowe i przeprowadziły próby jądrowe przed 1 stycznia 1967 r. wobec czego zaliczały się do nich tylko Stany Zjednoczone, ZSRR, ChRL, Wielką Brytanię i Francję. Pozostałe państwa nie miały tego statusu 5. Główne postanowienia traktatu zobowiązały sygnatariuszy będących mocarstwami nuklearnymi do nieprzekazywania, pośrednio bądź bezpośrednio, i niepomagania innym państwom w pozyskaniu broni jądrowej. Mocarstwom nuklearnym układ gwarantował także udostępnienie korzyści płynących z pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Sygnatariuszy nie będących mocarstwami nuklearnymi układ obligował do nieprodukowania i niestarania się o pozyskanie broni jądrowej, a na mocy artykułu 2 P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008, s. 308. 3 http://www.stosunkimiedzynarodowe.info, z dnia 01.04.2011. 4 http://portalwiedzy.onet.pl, z dnia 01.04.2011. 5 M. Pietras, Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006, s. 383. 2

III zobowiązywał je do współpracy z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (IAEA). Artykuł IV stanowił jednocześnie, że postanowienia traktatu nie godzą w prawo do pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Ustanowienie stref bezatomowych ma duże znaczenie, nie rozwiązuje jednak problemu zbrojeń jądrowych. Choć oficjalnie istnieje pięć mocarstw atomowych - USA, Rosja, Francja, Chiny, Wielka Brytania, a układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) obowiązuje 175 państw, bronią taką dysponują inne państwa, które do niego nie przystąpiły 6. 3. Charakterystyka sytuacji w Azji Południowej Gdy w latach 90. rysowała się tendencja ograniczenia zbrojeń związana z końcem zimnej wojny i sukcesami rokowań rozbrojeniowych 7, to miała ona głównie miejsce w krajach wysoko rozwiniętych. W krajach rozwijających się tendencja ta była wręcz odwrotna. W Azji Południowej jednym z najludniejszych regionów świata, który tworzy głównie subkontynent indyjski i obejmuje siedem krajów: Bangladesz, Bhutan, Indie, Malediwy, Nepal, Pakistan oraz Sri Lankę 8 wydatki wojskowe wykazywały tendencję rosnącą, co było wynikiem trwających tam konfliktów. Utrzymywał się też wyścig zbrojeń pomiędzy Koreą Południową a Północną 9. Efektem prowadzonych działań jest posiadanie przez te kraje broni jądrowej. W okresie zimnej wojny państwa te były w dużej mierze uzależnione od mocarstw sprzymierzeńców. Rozwój globalizacji i procesy globalizacji sprawiły, że państwa azjatyckie mają coraz większe możliwości unowocześnienia i dozbrajania swoich armii. Usamodzielniają się w tej dziedzinie, wysyłają własne satelity, unowocześniają systemy łączności i rozpoznania. W państwach tych powstają kompleksy militarno-przemysłowe, prowadzi się badania nad nowymi technologiami wojskowymi 10. Zmianom tym towarzyszy redukcja sił lądowych ze względu na potrzebę dostosowania się do nowej rzeczywistości 11. Jako pierwsze do grona mocarstw atomowych w regionie dołączyły Chiny, które pierwszą bombę atomową skonstruowali już w 1964 r., co popchnęło Indie do współpracy z ZSRR, Chiny zaś zaczęły wspierać Pakistan. Subkontynent indyjski charakteryzuje się bowiem długotrwałym napięciem między Indiami a Pakistanem z tytułu rywalizacji o status mocarstw regionalnych. Chiny bardzo długo opierały się przystąpieniu do traktatu NPT. Stały na stanowisku, że w pierwszej kolejności redukcji arsenałów nuklearnych powinny dokonać USA i ZSRR. W 1992 r. przyjęły na siebie zobowiązania wynikające z układu NPT. Chiny opowiedziały się jednak za stworzeniem międzynarodowych mechanizmów gwarantujących nieproliferację broni masowego rażenia. Kluczową rolę zdaniem Pekinu powinna odgrywać ONZ. Władze Chińskiej Republiki Ludowej oświadczyły, że włączą się do wszelkich porozumień międzynarodowych, które będą dotyczyły nieproliferacji broni jądrowej, chemicznej oraz biologicznej. Strategia ta jest zawarta w Białej księdze. W dokumencie tym 6 Por. A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, Warszawa 2004, s. 165. 7 http://www.stosunkimiedzynarodowe.info, z dnia 01.04.2011. 8 http://ksng.gugik.gov.pl, z dnia 31.03.2011. 9 Por. Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy, dz. cyt., s. 107. 10 A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 166. 11 Tamże, s. 167. 3

wprowadzono również nowe zasady kontroli eksportu materiałów i technologii, mogących mieć wojskowe zastosowanie 12. W niedługim czasie do grona posiadaczy arsenałów nuklearnych dołączyła Korea Północna, Indie i Pakistan. Istnieje także duże prawdopodobieństwo, że w przeciągu kilku najbliższych lat dołączy do nich Iran 13. Korea Północna mimo, że była sygnatariuszem traktatu 10 styczni 2004 roku poinformowała, że wycofuje się z traktatu NPT. Wznowiła swój program nuklearny oraz produkcję plutonu. Usunęła także inspektorów MAEA. Z układu NPT Phenian chciał wystąpić już w 1993 r. jednak sytuację załagodziły Stany Zjednoczone 14. Wyrażając zgodę na pomoc gospodarczą w zamian za rezygnację ze zbrojeń. Korea Północna chce powtórzyć sytuację z 1993 r. Mimo, że USA nie są skłonne dalej podtrzymywać rządu Korei Północnej, nie chcą rozwiązywać kryzysu siłą. Phenian posiada czwartą co do wielkości armię świata, broń biologiczną (wąglik, jad kiełbasiany, bakterie dżumy) i chemiczną (sarin, VX, fosgen, gaz musztardowy). Istnieje przypuszczenie, że nałożenie sankcji Korea Północna potraktuje nie jako ostrzeżenie, ale jako wypowiedzenie przez Waszyngton wojny. Pierwszy wybuch atomowy w Indiach miał miejsce w 1974 r. Prace nad rozbudową potencjału nuklearnego i środków jego przenoszenia przyśpieszono po przewrocie wojskowym w Pakistanie w 1977 r. i rozwoju ideologii islamskiej w tym kraju. W latach dziewięćdziesiątych Pakistan prowadził prace zmierzające do budowy arsenału jądrowego. Wywołało to sprzeciw Stanów Zjednoczonych i ograniczenie pomocy finansowej dla tego kraju. Amerykańskie inicjatywy utworzenia na subkontynencie indyjskim strefy wolnej od broni jądrowej nie powiodły się ze względu na brak akceptacji dla traktatu NPT, zarówno ze strony Indii, jak i Pakistanu. Próby jądrowe tych państw w maju 1998 r. potwierdziły przypuszczenia o posiadaniu przez nie tej broni i programów nuklearnych 15. Mimo sankcji nałożonych przez Radę Bezpieczeństwa ONZ państwom tym udało się wejść do klubu atomowego tylnymi drzwiami. W wyniku starań USA Indiom przyznano nawet status specjalny mogą one otrzymywać wsparcie z zagranicy w pracach nad pokojowym wykorzystaniem energii atomowej. Ten przywilej przysługuje zwykle jedynie państwom nienuklearnym, które poddały się pełnej kontroli Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA) 16. Ambicje mocarstwowe Indii i Pakistanu w połączeniu z kontrowersjami i incydentami wokół sporu terytorialnego o Kaszmir, mogą doprowadzić do kolejnego wybuchu wojny między nimi, wobec której z reguły nie pozostaną obojętne Chiny Ludowe jako kolejny regionalny rywal Indii oraz tradycyjny sojusznik Pakistanu. Próby atomowe Indii w maju 1998 r. zademonstrowały niechęć do porozumienia amerykańsko-chińskiego, wykazały dążenia do utworzenia przeciwwagi dla dominacji Chin w regionie. Sytuację bezpieczeństwa komplikuje dodatkowo przedłużająca się wojna domowa w Sri Lance, wobec której nie mogą być obojętne Indie 17. Przyszłym obszarem konfliktu może stać się także Ocean Indyjski, uważany przez Indie za ich wewnętrzny akwen. Tymczasem Chińczycy wybudowali bazy morskie 12 Tamże, s. 165-166. 13 P. Ostaszewski, Międzynarodowe, dz. cyt., s. 312. 14 A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 165. 15 Tamże, s. 166. 16 http://www.polityka.pl, z dnia 02.04.2011. 17 Por. E. Ciomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa-Kraków 2000, s. 148. 4

w Pakistanie i Birmie, stawiają stacje radarowe na birmańskich wyspach w pobliżu indyjskiego wybrzeża i rozmawiają o zainstalowaniu bazy wojskowej na Seszelach. Jednocześnie Pekin prowadzi ekspansję gospodarczą i polityczną w Afryce, z powodzeniem obłaskawiając afrykańskich przywódców. Należy także podkreślić, że Indie to obecnie jeden z najbardziej perspektywicznych nabywców uzbrojenia na świecie 18. Na początku 1996 r. bogate kraje Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) rozpoczęły konsultacje na temat utworzenia regionalnego bloku wojskowego. Miał on ułatwić rozwiązywanie wszelkich sporów i konfliktów w regionie, stać się nowym elementem zrównoważenia stosunków w całej strefie. W rezultacie celem ASEAN jest przyspieszenie wzrostu gospodarczego, wzrost dobrobytu społecznego, rozwój kultury pomiędzy członkami organizacji, ochrona pokoju i stabilności w regionie oraz zapewnienie możliwości do pokojowej dyskusji w kwestiach drażliwych 19. Ważnym osiągnięciem w dziedzinie kontroli i redukcji zbrojeń było przyjęcie Traktatu o Całkowitym Zakazie Prób Jądrowych - CTBT. Celem układu jest wprowadzenie całkowitego zakazu przeprowadzania prób z bronią jądrową lub innych próbnych eksplozji jądrowych. Warunkiem wejścia w życie CTBT jest jego podpisanie i ratyfikacja oraz czterdzieści cztery imiennie określone państwa, na których terytorium znajdują się reaktory jądrowe i/lub jądrowe reaktory badawcze. Indie, Pakistan i KRL-D go nie podpisały wobec czego do dzisiaj nie został ratyfikowany 20. 4. Wpływ sytuacji w regionie Azji Południowej na stabilność i bezpieczeństwo całego świata Pociski rakietowe, którymi dysponują Chiny, Korea, Indie, Pakistan i Wietnam nie licząc Rosji i USA, sprawiają, ze dotychczasowa bariera odległości w Azji straciła na znaczeniu. Na azjatyckiej szachownicy zaczyna brakować miejsca. Między innymi to sprawia, że obecność broni jądrowej w regionie nie grozi bezpośrednio rozpoczęciem takiego konfliktu. Wytwarza to raczej sytuację patową, w której żadna ze stron nie będzie chciała użyć tej broni jako pierwsza 21. Ogólnie można zauważyć, iż napięcia i konflikty na półwyspie indyjskim rzutują na labilny podsystem w całym regionie Oceanu Indyjskiego, który jest łącznikiem między Środkowym Wschodem a Azją Południowo-Wschodnią 22. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej nie odpowiada już swoim postanowieniom powstałym po zakończeniu zimnej wojny. Mocarstwa nuklearne nie są w skłonne do rozbrojenia nuklearnego, do którego zostały zobowiązane w Układzie 23. Ponadto kontrola i redukcja zbrojeń nie objęła taktycznej broni jądrowej, tj. o zasięgu poniżej 500 km. Bardzo duże niebezpieczeństwo stanowi możliwość pozyskania ładunków jądrowych lub budowa bomby radiologicznej przez struktury pozapaństwowe organizacje terrorystyczne 24. Posiadanie broni atomowej ma obecnie znaczenie karty przetargowej w stosunkach państw regionu i wielkich mocarstw 25. 18 http://www.goldenline.pl, z dnia 02.04.2011. 19 http://www.msz.gov.pl, z dnia 02.04.2011. 20 M. Pietras, Międzynarodowe, dz. cyt., s. 384. 21 A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 167. 22 E. Ciomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys, dz. cyt., s. 148. 23 M. Pietras, Międzynarodowe, dz. cyt., s. 384. 24 Tamże, s. 385. 25 A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 167. 5

Bibliografia 1. Cesarz Z., Stadtmuller E., Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002. 2. Ciomer E., Zyblikiewicz L. W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa- Kraków 2000. 3. Ciupiński A., Malak K.(red.), Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, Warszawa 2004. 4. Ostaszewski P., Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008. 5. Pietras M., Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006. 6. http://www.goldenline.pl, 7. http://ksng.gugik.gov.pl, 8. http://www.msz.gov.pl, 9. http://www.polityka.pl, 10. http://portalwiedzy.onet.pl, 11. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info, 6