Projekt URZĄDzamy RAZEM w Sochaczewie. Przebieg, wyniki, dobre praktyki.

Marcin Górecki Eliza Gryszko Monika Szczygielska Piotr Teisseyre Projekt URZĄDzamy RAZEM w Sochaczewie. Przebieg, wyniki, dobre praktyki. Warszawa, grudzień 2012 r. 1

Zapraszamy do lektury raportu podsumowującego przebieg projektu partycypacyjnego URZĄDzamy RAZEM. Wzięli w nim udział mieszkańcy Sochaczewa oraz reprezentanci administracji publicznej: Urzędu Miasta, Starostwa Powiatowego, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, Urzędu Skarbowego, Urzędu Gminy oraz Powiatowego Urzędu Pracy. Celem projektu było wypracowanie - w drodze konsultacji społecznych - zaleceń, które pomogłyby dostosować działanie wymienionych instytucji do potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami. W jaki sposób osoby niepełnosprawne włączyły się w proces podejmowania decyzji o sprawach publicznych? Czy w projekcie udało się osiągnąć zamierzone rezultaty? Jakich zmian należy oczekiwać od urzędów? Kiedy można się ich spodziewać? Kto będzie odpowiedzialny za ich realizację oraz sprawdzanie tego, czy urzędnicy wywiązują się ze złożonych obietnic? Na te pytania odpowiedzieliśmy w prezentowanym tu opracowaniu. Mamy nadzieję, że po zapoznaniu się z nim, każdy będzie mógł samodzielnie ocenić, czy przykład Sochaczewa (w którym osoby niepełnosprawne wzięły udział w konsultacjach i zaproponowały zmiany, pomagające zwiększać dostępność urzędów) można traktować jako dobrą praktykę i wzorować się na nim w innych samorządach? Zajęliśmy się również zagadnieniem e-dostępności. W drugiej części raportu Monika Szczygielska (z projektu Dostępni.eu) wyjaśnia, jakie kryteria powinna spełniać dostępna strona internetowa. Przedstawia również korzyści wynikające z dostosowania stron dla osób niewidomych czy głuchych. Chociaż tematyka e-dostępności nie była wprawdzie przedmiotem konsultacji społecznych w Sochaczewie, to jednak sądzimy, że nowe technologie mogą być fenomenalną szansą na zwiększanie udziału osób niepełnosprawnych w życiu publicznym i poprawę dostępności urzędów. Projektując nowe technologie trzeba pamiętać o tym, by były one dostępne dla wszystkich użytkowników. Podobnie jak dobry architekt ma na względzie potrzeby osób poruszających się na wózku (planując podjazdy, czy szerokie przejścia), tak i dobry informatyk powinien brać pod uwagę potrzeby różnych użytkowników. Rzecz w tym, że rezultaty pracy projektanta stron internetowych trudniej ocenić. Federacja MAZOWIA jest dobrowolnym porozumieniem autonomicznych organizacji pozarządowych działającycna terenie województwa mazowieckiego. Celem jej działania jest: wspieranie organizacji pozarządowych na Mazowszu dbanie o ich rozwój, skuteczność i działanie zgodne z etyką zawodową tworzenie lobby i reprezentacji organizacji pozarządowych wobec sektora publicznego animowanie i rozwijanie aktywności obywatelskiej promowanie nowatorskich rozwiązań w sferze pomocy społecznej, tworzenie zasad i modeli działania oraz standardów ich realizacji. Więcej na: www.mazowia.org.pl Celem programu Demokracja w działaniu Fundacji im. Stefana Batorego jest zwiększenie udziału obywateli i organizacji pozarządowych w życiu publicznym, usprawnienie działalności instytucji publicznych oraz oparcie ich funkcjonowania o zasady dobrego rządzenia. Fundacja Batorego udziela wsparcia projektom dążącym do aktywizacji obywateli w sferze publicznej, by w większym niż dotychczas stopniu korzystali z przysługujących im praw, wpływali na decyzje podejmowane przez władze, a także ją kontrolowali i rozliczali. Więcej na: www.batory.org.pl 2

SPIS TREŚCI I. Projekt URZĄDzamy RAZEM w Sochaczewie (Marcin Górecki, Eliza Gryszko, Piotr Teisseyre) 4 1. URZĄDzamy RAZEM na Mazowszu 4 2. Przebieg konsultacji społecznych 4 3. Diagnoza w URZĄDzamy RAZEM 5 4. Rezultaty konsultacji społecznych w Sochaczewie 6 4.1. Treść kontraktu społecznego 6 5. Dalsze działania Federacji MAZOWIA na rzecz osób z niepełnosprawnością 10 II. Dostępność stron WWW sochaczewskich urzędów cz. II (Monika Szczygielska) 11 1. Zalety dostępnej strony 11 2. Kluczowe elementy dostępnej strony www i dodatki 11 2.1. Percepcja 12 2.2. Funkcjonalność 15 2.3. Zrozumiałość 16 2.2. Rzetelność 16 3. Jak dostosować stronę internetową? 17 4. Dlaczego warto wykonać audyt www? 18 5. Opłacalność i koszty dostępności 19 6. Polecane materiały 19 3

I. Projekt URZĄDzamy RAZEM w Sochaczewie (Marcin Górecki, Eliza Gryszko, Piotr Teisseyre) 1. URZĄDzamy RAZEM na Mazowszu Sochaczew był trzecim miastem, w którym zostały zrealizowane działania partycypacyjne. Na przełomie 2011 i 2012 roku, w Mińsku Mazowieckim oraz w pierwszej połowie 2012 roku, w Grójcu - odbyły się konsultacje społeczne z udziałem osób niepełnosprawnych i urzędników. Celem projektu było wypracowanie, w drodze konsultacji społecznych, zaleceń dotyczących dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych pracy urzędów w trzech miastach - siedzibach powiatu na Mazowszu. Wybór miast był podyktowany dotychczasowymi, obiecującymi doświadczeniami współpracy Federacji MAZOWIA z sektorem pozarządowym i administracją publiczną w tych samorządach. W każdym powiecie działa jedna organizacja członkowska Federacji: Stowarzyszenie Krok Dalej w Mińsku Mazowieckim, Stowarzyszenie W.A.R.K.A. w powiecie grójeckim oraz Fundacja Autonomia w Sochaczewie. Potrzeba realizacji projektu wynikała przede wszystkim z diagnozy dotyczącej przebiegu konsultacji społecznych. Badanie efektywności mechanizmów konsultacji społecznych realizowane na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dowiodło bowiem niedoskonałości procesu konsultacji społecznych w samorządach szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego. Zarówno po stronie administracji, jak i parterów społecznych brakuje zrozumienia na temat tego, czym są konsultacje społeczne. Poważnym utrudnieniem jest także brak w urzędzie wyodrębnionej jednostki organizacyjnej do prowadzenia konsultacji (6% wskazań w powiatach i 8% w gminach). Poważnym problemem, na który zwracają uwagę badacze, jest również to, że konsultacje dotyczą już gotowych dokumentów lub prowadzone są w końcowej fazie projektowania inwestycji. Nie istnieje przepis obligujący do prowadzenia konsultacji w sprawach dotyczących funkcjonowania urzędów, takich jak obsługa klientów, czy rozmaite rozwiązania architektoniczne. Drugim uzasadnieniem dla podjęcia działań w ramach URZĄDzamy RAZEM była diagnoza dotycząca istnienia barier, które utrudniały lub wręcz uniemożliwiały osobom dotkniętym niepełnosprawnością korzystanie z instytucji i usług publicznych. Raport Pełnomocnika Rządy ds. Osób Niepełnosprawnych z badania na temat dostępności budynków administracji rządowej i urzędów centralnych dla osób niepełnosprawnych wykazał, że żadna z przebadanych instytucji nie jest w pełni dostępna. Przykładowo tylko 47% instytucji posiada parking z wyznaczonym miejscem dla osób niepełnosprawnych. Realizacja projektu URZĄDzamy RAZEM potwierdziła, że we wszystkich miastach jest jeszcze dużo do zrobienia w kwestii dostępności. Dostosowania są wprowadzane wybiórczo dotyczą tylko niektórych grup niepełnosprawnych, głównie poruszających się na wózkach. Znacznie mniej jest rozwiązań tworzonych z myślą o osobach z niepełnosprawnością sensoryczną. Są urzędy lepiej lub gorzej dostosowane. Jednak w praktyce wygląda to tak, że za dobrze przystosowany urząd uważa się na ogół ten z podjazdem. A przecież jest to stanowczo za mało, by zaspokoić potrzeby różnych grup niepełnosprawnych. Uwzględniając przedstawione okoliczności, Federacja MAZOWIA największe na Mazowszu zrzeszenie organizacji pozarządowych zainicjowała konsultacje społeczne w obszarze dostosowania pracy lokalnych urzędów do potrzeb osób niepełnosprawnych. W projekcie URZĄDzamy RAZEM wykorzystaliśmy innowacyjne podejście do kwestii dostosowania urzędów. Zasięgnęliśmy bowiem opinii osób niepełnosprawnych, a zatem tych, które na co dzień korzystają z urzędów i doskonale wiedzą, jakie bariery są dla nich najbardziej uciążliwe, a także jakich zmian najbardziej potrzebują. 2. Przebieg konsultacji społecznych Integralnym elementem realizowanego projektu był proces konsultacji społecznych, a zatem narzędzie współdecydowania, angażujące różne koncepcje rozwiązywania problemów oraz łączące odmienne punkty widzenia, czy grupy interesu. Konsultacje społeczne są procesem docenianym i szeroko stosowanym na poziomie instytucji Unii Europejskiej. Natomiast w naszym przypadku, do udziału w konsultacjach zaprosiliśmy 4

jednostki samorządu terytorialnego i partnerów społecznych organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych oraz wszystkich mieszkańców Sochaczewa, którzy razem podjęli się rozwiązania kwestii problematycznych, związanych z dostosowaniem pracy sochaczewskich instytucji do potrzeb osób niepełnosprawnych. Podczas implementacji procesu konsultacji w Sochaczewie (jak również w innych lokalizacjach, w których realizowaliśmy URZĄDzamy RAZEM) staraliśmy się wprowadzić formę konsultacji społecznych opartych na współdecydowaniu. Polegało to na tym, że animowaliśmy strony biorące udział w projekcie do wspólnego definiowania problemu oraz wypracowywania rozwiązań optymalnych dla ich interesów i oczekiwań. Trzymaliśmy pieczę nad tym, aby uczestnicy starali się zachować zasady partnerstwa. Przez okres realizacji URZĄDzamy RAZEM towarzyszyło nam przekonanie o tym, że przeprowadzenie konsultacji społecznych w sposób rzetelny przyniesie korzyści obu zaangażowanym w projekt stronom. Co za tym idzie przekonaliśmy się, że władze lokalne znacznie poprawiły swój wizerunek i są postrzegane, jako partnerzy do rozmowy, a obywatele nie patrzą już na nich jako na oderwanych od codziennych problemów decydentów. Poza tym, trzeba również przyznać, że lokalne instytucje zyskały wiedzę na temat potrzeb swoich klientów. To z pewnością pozwoli im na lepsze dostosowanie siedzib oraz usług do oczekiwań obywateli, którzy z nich korzystają. Oczywiście mamy świadomość tego, iż stanie się to realne tylko wtedy, gdy pojawi się dobra wola, a zaangażowanie w działania nie zniknie wraz z zakończeniem projektu URZĄDzamy RAZEM. Jeśli chodzi o stronę społeczną, to musimy przyznać, że uczestnicy projektu zyskali przede wszystkim pewność siebie. Z pewnością odczuwają teraz większy lub mniejszy wzrost poczucia tego, że mogą mieć wpływ na sprawy publiczne, które nota bene dotyczą w końcu ich samych. Teraz już wiedzą, że - mogąc inicjować spotkania, czy rekomendacje, wyrażać sugestie kierowane do lokalnych władz oraz negocjować w procesie konsultacji społecznych - mają tym samym realny wpływ na kształt otoczenia, w którym żyją. Reasumując należy wspomnieć o tym, iż konsultacje społeczne, o ile posłużymy się nimi we właściwy sposób, generują skuteczne rozwiązania. Wypracowanie mechanizmów dialogu i partycypacji obywatelskiej niesie korzyści na długie lata oraz tworzy kapitał społeczny, z którego będą korzystały następne pokolenia. Ponadto, pozwala na optymalne rozwiązywanie lokalnych problemów, a w konsekwencji usprawnia działanie samorządów oraz prowadzi do podniesienia jakości życia. Konsultacje społeczne przyczyniają się także do wzrostu poczucia sprawczości obywateli w kwestiach, które znajdują w ich bezpośrednim interesie. 3. Diagnoza w URZĄDzamy RAZEM Podstawą do działań merytorycznych, a zatem do procesu wprowadzania rekomendacji zmian w lokalnych urzędach, jest diagnoza dostępności publicznych instytucji. Została przeprowadzana w każdej instytucji, z którą współpracowaliśmy w trakcie realizacji projektu URZĄDzamy RAZEM. Zatem audyt dostępności architektonicznej i komunikacyjnej miał miejsce we wszystkich miastach, w których podejmowaliśmy działania projektowe. W Sochaczewie badanie przeprowadzono w Urzędzie Miasta, Starostwie Powiatowym, Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowym Urzędzie Pracy, Urzędzie Skarbowym, Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej oraz Urzędzie Gminy wraz z Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej. Diagnoza przebiegała dwutorowo. Po pierwsze - przeprowadziliśmy spacery badawcze w każdej z zaangażowanych w projekt instytucji. Po drugie - zorganizowaliśmy spotkania diagnostyczne, na których dopytywaliśmy o kwestie bardziej szczegółowe, wynikające również z polityki zarządzania instytucją. Podczas spacerów badawczych skorzystaliśmy z doświadczenia i wiedzy osób niepełnosprawnych, które były naszymi ekspertami podczas audytu instytucji. Stało się tak, ponieważ uznaliśmy, że metodologia badań aktywizujących jest rozwiązaniem optymalnym, gdyż opiera się na potencjale poznawczym osób, które codziennie spotykają się z problemami. Tylko ci ludzie mogą najlepiej opisać trudności, z jakimi się borykają. Podczas organizacji spotkań diagnostycznych staraliśmy zachować zasadę wysłuchania wszystkich interesariuszy. Zależało nam szczególnie na poznaniu stanowiska lokalnych władz i urzędników, którzy mogli rzucić na problemy nowe światło i podzielić się wiedzą, której nie posiadali uczestnicy spacerów badawczych. 5

Tak też się stało. Dzięki spotkaniu w różnorodnym gronie dowiedzieliśmy się, jak wyglądają kwestie dostępności z punktu widzenia pracowników i kierownictwa poszczególnych instytucji. Należy również nadmienić, że podczas naszych działań zachowywaliśmy jawność warsztatu. Oznacza to, że badania były przeprowadzane przy wiedzy instytucji, w której odbywał się audyt. Natomiast wykorzystywane metody zostały przez nas przedstawione i opisane uczestnikom projektu. W związku z powyższym udało nam się osiągnąć kompleksowy model diagnozy lokalnej. Może być on z powodzeniem powielany przez inne organizacje planujące działania, które będą zmierzały do poprawy dostępności infrastruktury publicznej oraz jakości usług świadczonych przez urzędy. Czytelnika zainteresowanego szczegółowymi informacjami odsyłamy do raportu Dostępność infrastruktury publicznej i stron internetowych urzędów w Sochaczewie. Raport z badania. Jest on dostępny na stronie internetowej Federacji MAZOWIA: www.mazowia.org.pl. 4. Rezultaty konsultacji społecznych w Sochaczewie Przedstawieniu wyników wyżej wspomnianej diagnozy posłużyło spotkanie zorganizowane przez zespół projektu URZĄDzamy RAZEM, które przyjęło formę debaty. Odbyło się ono 22 listopada w sali konferencyjnej Urzędu Miasta. Zaprosiliśmy na nie kierownictwo i przedstawicieli lokalnych instytucji, które były zaangażowane w realizację projektu. Gościom przedstawiliśmy rezultat pracy badawczej, aby następnie wspólnie przejść do wypracowania konkretnych propozycji zmian w urzędach. Zanim przystąpiliśmy do pracy, ustaliliśmy, że spisany zostanie kontrakt społeczny między kierownictwem urzędów a mieszkańcami, w którym postanowiliśmy zawrzeć następujące punkty: treść zmiany architektoniczne lub komunikacyjne dostosowanie instytucji, dane osoby odpowiedzialnej za wprowadzenie zmiany, termin realizacji zmiany, wskaźniki zmiany, monitorowanie wprowadzania zmiany. Dokument stał się pewnego rodzaju umową między lokalną władzą a mieszkańcami Sochaczewa. Warto nadmienić, że kontrakt został zawarty dobrowolnie przez wszystkie strony uczestniczące w projekcie, a w jego treści znajdują się zmiany, które nie wymagają dużych nakładów finansowych, co znacznie ułatwia ich realizację. Motywacją do stworzenia kontraktu społecznego i przedstawienia go w formie pisemnej była dla nas chęć udokumentowania efektów konsultacji społecznych. Ponadto przyświecała nam potrzeba ułatwienia uczestnikom projektu weryfikacji jego rezultatów - rekomendacji, a co za tym idzie również zobowiązań lokalnych władz dotyczących implementacji tychże zaleceń. Naszym zdaniem taka forma umowy znacznie ułatwi realizację zmian, do których kierownictwo urzędów zobowiązało się na piśmie. Z jednej strony forma dokumentu podnosi bowiem rangę naszych działań, a z drugiej - stanowi punkt odniesienia w trakcie ewaluacji rezultatów projektu. 4.1. Treść kontraktu społecznego Poniżej prezentujemy rezultat debaty, a zatem kontrakt społeczny zawarty między przedstawicielami sochaczewskich urzędów a mieszkańcami miasta Sochaczew, mający na celu wprowadzenie zmian podnoszących stopień dostosowania instytucji publicznych do potrzeb osób niepełnosprawnych. 6

Kontrakt społeczny wypracowany przez mieszkańców Sochaczewa oraz przedstawicieli lokalnych instytucji, sporządzony w ramach projektu URZĄDzamy RAZEM, spisany podczas debaty w dniu 22.11.2012 roku w Sochaczewie: Instytucja: Urząd Skarbowy Reprezentowana przez: Dominik Pięcikowski naczelnik Urzędu Skarbowego w Sochaczewie Odpowiedzialność za realizację: Dominik Pięcikowski naczelnik Urzędu Skarbowego w Sochaczewie Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i mieszkańcy Sochaczewa. Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Taśmy zabezpieczające / kontrastowe na schodach na zewnątrz i wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu). Termin realizacji: kontrolowane na bieżąco. 2. Jeden dzień podczas akcji zeznaniowej dedykowany składaniu zeznań przez osoby niepełnosprawne. Termin realizacji: do końca roku 2012. 3.Informacja o formie obsługi osób niepełnosprawnych. Termin realizacji: do końca roku 2012. Sposób informowania o zmianach: Informacja na stronie internetowej urzędu, informacja w innych urzędach, przekazywanie informacji kanałem nieformalnym (poprzez organizacje pozarządowe i mieszkańców Sochaczewa). Instytucja: Urząd Miasta Reprezentowana przez: Piotr Osiecki Burmistrz Miasta Sochaczew, Agata Kalińska kierownik Referatu Kultury, Sportu i Organizacji Pozarządowych Odpowiedzialność za realizację: Piotr Osiecki Burmistrz Miasta Sochaczew Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, mieszkańcy Sochaczewa, sochaczewskie organizacje pozarządowe Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Taśmy zabezpieczające/ kontrastowe na schodach na zewnątrz i wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu). Termin realizacji: do końca roku 2012. 2. Dostosowanie drzwi prowadzących na klatkę schodową na II piętrze (naprawa drzwi oraz progu). Termin realizacji: do końca roku 2012. 3. Tablice informacyjne powinny być zawieszone niżej i lepiej skontrastowane (taki dobór kolorów, aby litery były dobrze widoczne). Tabliczki przy drzwiach do pokojów również powinny zostać zawieszone niżej, a informacje na nich zapisana większą czcionką. Termin realizacji: do końca roku 2013. 4. Obniżenie lady (a przynajmniej jej części) przy punkcie informacyjnym znajdującym się na parterze. Termin realizacji: do końca roku 2013. 5. Próba udostępnienia toalety znajdującej się na parterze dla klientów urzędu. Termin realizacji: do końca roku 2013. Sposób informowania o zmianach: Informowanie w lokalnej prasie: Ziemia Sochaczewska, przez portale internetowe: www.sochaczew.pl; www.e-sochaczew.pl 7

Instytucja: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Reprezentowana przez: Elżbieta Stobiecka, Jolanta Klekowicka Odpowiedzialność za realizację: Zofia Berent dyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, mieszkańcy Sochaczewa Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Taśmy zabezpieczające/ kontrastowe na schodach wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu na poziomie od DPS do MOPS). Termin realizacji: do końca roku 2012. 2. Tabliczki informacyjne przy pokojach powinny być zawieszone niżej, a informacja na nich zapisana większą czcionką. Termin realizacji: do końca roku 2013 (w zależności od sytuacji finansowej oraz stanowiska jednostki nadrzędnej, czyli Burmistrza Miasta Sochaczew). 3. Zapewnienie dostępu do tablicy ogłoszeniowo-informacyjnej odsuniecie stołu oraz zamieszczanie informacji zapisanych większą czcionką. Termin realiazcji: do końca roku 2013. Sposób informowania o zmianach: Informowanie w lokalnej prasie: Ziemia Sochaczewska, przez portale internetowe: www.sochaczew.pl; www.e-sochaczew.pl Instytucja: Powiatowy Urząd Pracy Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, mieszkańcy Sochaczewa Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Sprawdzenie oferty infokiosków (w celu ustalenia, czy istnieje opcja zakupu urządzenia w wersji bardziej przyjaznej dla osób niepełnosprawnych). Termin realiazcji: w kwestii wyposażenia urzędów pracy w infokioski decyzje może podjąć Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jako organ nadrzędny. 2. Taśmy zabezpieczające/ kontrastowe na schodach wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu). Termin realizacji: trwa proces zakładania taśm na schodach wewnątrz budynku. 3. Zamieszczenie informacji o toalecie dla osób niepełnosprawnych, w tym oznakowanie i zamieszczenie informacji o kluczach do toalety w lepiej widocznym miejscu. Termin realizacji: Na dostosowanej toalecie pojawiła się już naklejka informująca o przeznaczeniu toalety. 4. Zapewnienie miejsca parkingowego koperty dla osób niepełnosprawnych. Termin realizacji: Zarządzanie terenem, na którym znajduje się parking Powiatowego Urzędu Pracy należy do Urzędu Miasta. 5. Wyposażenie stoisk komputerowych w klawiaturę z nakładką ze znakami w języku brajla. Termin realizacji:. Jeżeli sprzęt nie będzie wymagał dużych nakładów finansowych to taka nakładka pojawi się w urzędzie. 6. Uzupełnienie kawałka listwy ściennej przy sali konferencyjnej na I piętrze. Termin realizacji: Listwa zostanie uzupełniona, ale nie podano daty realizacji. 8

Instytucja: Urząd Gminy Sochaczew Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, mieszkańcy gminy Sochaczew Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Taśmy zabezpieczające/ kontrastowe na schodach wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu). Termin realizacji: luty 2013. 2. Uporządkowanie elementów wystroju wnętrza doniczek stojących w punktach newralgicznych dla poruszania się po budynku. 3. Poprawienie rozmieszczenia poręczy przy schodach prowadzących na piętro budynku przesunięcie ich przed filary. Sposób informowania o zmianach: Informowanie na stronach internetowych: www.mazowia.org.pl; www.sochaczew.pl Instytucja: Starostwo Powiatowe Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne Odpowiedzialność za realizację: Tadeusz Koryś - Starosta Powiatu Sochaczewskiego, Zofia Romanowska sekretarz Starostwa Powiatowego w Sochaczewie Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: mieszkańcy powiatu Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Wyrównanie stopnia przed podjazdem dla wózków. Termin realizacji: do końca roku 2012. 2. Nadzór nad zastawianą kopertą znajdującą się na urzędowym parkingu, a przeznaczoną dla osób niepełnosprawnych. Termin realizacji: na bieżąco 3. Oznaczenie toalety znajdującej się w Wydziale Komunikacji. Termin realizacji: do końca roku 2012. 4. Taśmy zabezpieczające/ kontrastowe na schodach na zewnątrz i wewnątrz budynku (przynajmniej na pierwszym i ostatnim stopniu). Termin realizacji: do końca roku 2012. 5. Skontrastowanie szyby oddzielającej salę w Wydziale Komunikacji od stanowisk obsługi klienta. Termin realizacji: do końca roku 2012. 6. Tabliczki informacyjne przy pokojach zawieszone niżej, a informacja na nich zapisana większą czcionką. Termin realizacji: Zmiana będzie brana pod uwagę przy najbliższym remoncie budynku. Sposób informowania o zmianach: Informowanie w lokalnej prasie: Ziemia Sochaczewska, przez portale internetowe: www.sochaczew.pl; www.e-sochaczew.pl 9

Instytucja: Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Odpowiedzialność za realizację: Barbara Bogiel dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie Odpowiedzialność za sprawdzenie wprowadzonych zmian: Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i mieszkańcy Sochaczewa. Rekomendacje i terminy realizacji: 1. Tabliczki informacyjne przy pokojach zawieszone niżej, a informacja na nich zapisana większą czcionką. Termin realizacji: zmiana będzie brana pod uwagę przy najbliższym remoncie budynku (budynek należy do starostwa i leży to w gestii Starostwa). 2. Oznakowanie toalety dla osób niepełnosprawnych oraz ogólna informacja o dostępności dla klientów toalety w korytarzu między PCPR a Wydziałem Komunikacji. Termin realizacji: do końca roku 2012 (zobowiązanie Starosty). 3. Poprawa rozmieszczenia poręczy przy schodach prowadzących na piętro, ponieważ jest ona za krótka, przez co nie stanowi wskazówki o początku schodów. Termin realizacji: do końca roku 2012 (zobowiązanie Starosty). Zamiast przesuwania poręczy na schodach zostaną założone taśmy kontrastujące. Sposób informowania o zmianach: Informowanie w lokalnej prasie: Ziemia Sochaczewska, przez portale internetowe: www.sochaczew.pl; www.e-sochaczew.pl 5. Dalsze działania Federacji MAZOWIA na rzecz osób z niepełnosprawnością Zakończenie realizacji projektu URZĄDzamy RAZEM w Sochaczewie nie oznacza rezygnacji ze współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządowymi, osobami niepełnosprawnymi, czy sochaczewskimi urzędami. Federacja MAZOWIA nadal będzie monitorowała działania zmierzające do realizacji założeń kontraktu społecznego, zawartego między sochaczewianami a lokalnymi władzami w ramach URZĄDzamy RAZEM. Oznacza to również, że nadal będziemy do dyspozycji sochaczewskich instytucji publicznych, które mogą liczyć na naszą pomoc w trakcie implementacji zmian. Nową formą obecności Federacji MAZOWIA w Sochaczewie jest projekt Lokalne Grupy Inicjatywne na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Tutaj celem naszych działań jest integracja i wzmocnienie lokalnych społeczności osób z niepełnosprawnością oraz stworzenie modelu ich współpracy z przedstawicielami samorządu terytorialnego. Szczególną uwagę poświęcimy trzem obszarom tematycznym: edukacji, pomocy społecznej oraz aktywizacji zawodowej. Merytoryczną podstawą projektu jest Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, która została ratyfikowana przez Polskę 6 września 2012 roku. W wyżej opisanej inicjatywie nadal będziemy wspierać osoby z niepełnosprawnością w ich działaniach, zmierzających do usprawnienia funkcjonowania lokalnego środowiska. Mamy również w planach wspieranie samorządu lokalnego w procesie konsultacji społecznych, organizowanych wokół problemów, które wyklarują się po procesie diagnozy lokalnej. A ta - zgodnie z planem - ma zostać przeprowadzona na początku roku 2013 w Sochaczewie. Będzie dotyczyła takich obszarów tematycznych, jak pomoc społeczna, zatrudnienie osób niepełnosprawnych oraz edukacja. Rezultatem kompleksowych działań prowadzonych przez Federację MAZOWIA będzie zbudowanie trwałej reprezentacji osób niepełnosprawnych, świadomych swoich praw. Dzięki temu będą oni profesjonalnym partnerem, z którego pomocy lokalne władze z pewnością skorzystają w trakcie procesu rozwiązywania problemów dotyczących sytuacji osób niepełnosprawnych i ich otoczenia. 10

II. Dostępność stron WWW sochaczewskich urzędów cz II (Monika Szczygielska) Zgodnie z polskim prawem instytucje realizujące zadania publiczne mają czas do 2015 roku na dostosowanie swoich stron www, m.in. do potrzeb osób niepełnosprawnych. Przy dzisiejszym tempie rozwoju technologii informacyjnych, dwa lata to średni czas życia strony internetowej. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że również serwisy www sochaczewskich urzędów ulegną wówczas zmianie. W takim przypadku należy pamiętać o standardach dostępności, ponieważ przynoszą one korzyści nie tylko jednej grupie osób, lecz wszystkim obywatelom. 1. Zalety dostępnej strony Koszty ograniczenia pojedynczemu człowiekowi dostępu do nowoczesnych technologii ponoszą pozostali obywatele. Dlatego to w interesie nas wszystkich (zarówno w sferze społecznej, jak i ekonomicznej) leży udostępnianie stron www jak najszerszej grupie odbiorców. Konstatacja tego faktu powinna mieć kluczowe znaczenie dla władz pochodzących z wyboru. Serwis spełniający standardy dostępności pozwala samorządowi oraz lokalnej władzy budować pozytywny wizerunek instytucji nowoczesnej, odpowiedzialnej społecznie, przyjaznej i wrażliwej na potrzeby grup narażonych na wykluczenie cyfrowe. Zlekceważenie tych zaleceń w 2015 roku będzie miało z pewnością negatywny wpływ na wizerunek instytucji jako nieprzestrzegającej prawa. Dostępna strona internetowa poszerza grupę odbiorców nawet o 20%. Umożliwia dostęp do informacji ludziom z dysfunkcjami wzroku i słuchu, niepełnosprawnym ruchowo, intelektualnie, a także osobom z epilepsją, ADHD, dysleksją oraz ludziom starszym. Przy okazji uzyskamy zwiększenie zasięgu przez działanie www w większości przeglądarek, także mniej popularnych, w przeglądarkach w telefonach komórkowych, przy wolnym łączu, mobilnym Internecie. Jednocześnie serwis nie straci na atrakcyjności wizualnej, ponieważ dostosowanie www dla osób o specjalnych potrzebach nie wymaga rezygnacji z grafiki i multimediów. Zgodnie z zasadami dostępności budujemy jeden serwis www dla wszystkich. Możemy zaoszczędzić na wersjach - mini na telefony komórkowe, o wysokim kontraście, czy w trybie tekstowym - których nie trzeba wykonywać. Poprawność kodu zapewni wyższą pozycję serwisu w wyszukiwarkach internetowych oraz obniży koszty hostingowe. 2. Kluczowe elementy dostępnej strony www i dodatki Kluczowe elementy dostępnej strony www zostały wymienione w tzw. liście kontrolnej. Jest to tabelka zawierająca zalecenia dla każdego z trzech poziomów dostępności. Z kolei tabela z wymogami dostępności postawionymi przez polskie prawo, znajduje się w załączniku do Rozporządzenia w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych (Dz. U. 2012, pozycja 526). Została stworzona w oparciu o wytyczne W3C WCAG 2.0 na poziomie AA. Zasadniczo zakres dokumentów się pokrywa. Jedyna różnica jest taka, że w polskim rozporządzeniu ograniczono obowiązek napisów i audiodeskrypcji do przygotowanych multimediów. W Polsce nie dotyczy on udostępnianych w Internecie przekazów wideo na żywo. Najważniejsze zasady WCAG 2.0. podzielone zostały na cztery kategorie: percepcję, funkcjonalność, zrozumiałość i rzetelność. 11

2.1. Percepcja 2.1.1. Tekst alternatywny dla informacji nietekstowych wszystkie zdjęcia, przyciski, mapy, grafiki, pliki audio i wideo muszą mieć zapewniony opis dla programów czytających, w postaci tekstu alternatywnego [alt], grafiki nieniosące treści (separatory, ozdobniki, grafiki przekazujące to samo, co tekst np. znak wykrzyknika i napis uwaga) muszą mieć pusty tekst alternatywny [alt+ ] lub zostać zapisane jako tło w stylach CSS, przyciski formularzy muszą mieć nazwy [value], etykiety tekstowe [label], a gdy nie jest to możliwe - tytuł [title], Przykład zastosowania atrybutu alt dla obrazka. Ważne, by tytuł i [alt] nie pokrywały się. Błędny opis zdjęć wywołuje efekt jąkania się w programach czytających. 2.1.2. Multimedia - nie na żywo wdrożenie napisów w filmach wideo, zapewnienie transkrypcji tekstowej dla plików dźwiękowych oraz opisów tekstowych dla wideo bez dźwięku. Uwaga! Jeśli plik dźwiękowy lub wideo zostały załączone jako treści alternatywne (na przykład: nagranie wywiadu plus zapis wywiadu lub wersja artykułu w języku migowym), wówczas treść strony funkcjonuje jako jego alternatywa. 12

Zobacz przykłady: Wideotłumaczenie tekstu na stronie www.trzaskowski.pl stanowi alternatywę dla tekstu. Tę formę przekazu warto stosować zwłaszcza tam, gdzie tekst został napisany językiem specjalistycznym. Tłumaczenie migowe oraz polskie napisy do wystąpienia Komisarz Kroes na Konferencji Cyfrowo Wykluczeni. 13

Pozytywną praktyką jest umożliwienie wyboru filmu tradycyjnego lub z tłumaczeniem migowym. Przykład z archiwalnej strony Europosła Rafała Trzaskowskiego. 2.1.3. Informacje i jej związki prawidłowe użycie nagłówków [h1, h2, h3...], list [ul], co jest podstawą nawigacji dla osób niewidomych; zapewnienie działania www po wyłączeniu stylów css, prawidłowe użycie tabel do prezentacji danych, a nie jako podstawa konstrukcyjna www,w przypadku użycia tabel, zapewnienie opisu komórek, tytułu tabeli i jej streszczenia, powiązanie etykiet [label] z odpowiednimi polami [input] oraz ich połączenie za pomocą fieldset/legend, logiczna i intuicyjna sekwencja nawigacji, konsekwentne stosowanie tego samego typu mechanizmów nawigacyjnych w całym serwisie www, polecenia (na przykład: kliknij w, przeczytaj więcej) nie mogą zależeć od kształtu, koloru, położenia i dźwięku (niewłaściwym jest na przykład polecenie: kliknij w czerwony prostokąt). Przykładowe poprawne użycie nagłówków i list na stronie dostepni.eu - pozwala ono osobie niewidomej na sprawne poruszanie się w serwisie. 14

2.1.4. Rozróżnialność treści zapewnienie - alternatywnej dla koloru - formy wyróżniania linków, np. dodatkowego podkreślenia, umożliwienie zatrzymywania i kontroli poziomu dźwięków w multimediach, zachowanie odpowiedniego kontrast grafiki, przeważnie 4,5:1, zachowanie funkcjonalności i czytelności strony, przy jednoczesnej możliwości podwójnego powiększenia tekstu, nie zapisywanie tekstu w postaci grafik. Wszystkie linki na stronie wyróżnione są zielonym kolorem, po najechaniu kursorem zmieniają kolor i zostają podkreślone. Dodatkowy opis linku informuje o tym, że prowadzi on do relacji na stronie TVP INFO. Przykład ze strony www.monar.org. 2.2. Funkcjonalność zapewnienie dostępu do wszystkich funkcji na stronie oraz elementów nawigacyjnych za pomocą klawiatury, zagwarantowanie bezkonfliktowości skrótów klawiaturowych [accesskeys] ze skrótami przeglądarek, unikanie elementów migających, wprowadzenie możliwości zatrzymania lub wyłączenia wszystkich elementów migających (m.in. po to, by nie narażać osób z epilepsją na atak) i automatycznie odświeżających się (na przykład: AJAX, co utrudnia korzystanie z www osobom niewidomym), w kwestii nawigacji - zapewnienie bezpośredniego dostępu do treści, zadbanie o tytuł opisowy strony, zagwarantowanie intuicyjnej nawigacji, jednoznacznych linków odpowiednio opisanych, wraz z podaniem celu, zapewnienie rożnych dróg dotarcia do tych samych informacji, np. poprzez mapę strony, wyszukiwarkę, czy spis treści. 15

Po naciśnięciu klawisza tab w lewym rogu wywołujemy 4 ukryte komunikaty: Przejdź do menu głównego, Przejdź do treści, Przejdź do wyszukiwarki, Mapa strony. Pozwala to osobom korzystającym ze strony za pomocą klawiatury lub programów czytających uzyskać szybki dostęp do interesujących ich treści. 2.3. Zrozumiałość twórz czytelne i zrozumiałe treści, zadbaj o przewidywalność i logiczne następstwo elementów. 2.4. Rzetelność zadbaj o poprawność kodu html. Na stronie Monar.org dostęp do treści został zapewniony na 4 sposoby: tradycyjne menu, wyszukiwarka, mapa strony i spis treści. Pozytywną praktyką jest też grupowanie ważnych elementów nawigacyjnych w górnej części strony. Powiększanie fontów i wersja w kontraście to tylko dodatki. 16

Pozytywną praktyką na omawianych tu stronach jest zamieszczanie informacji o dostępności, która będzie opisywała to, jakie działania zostały wdrożone. Przykład ze strony lowiczanin.info. 3. Jak dostosować stronę internetową? Pierwszą decyzją, przed którą stanie urząd planując budowę dostępnej strony www, jest wybór wykonawcy. W tym zakresie istnieją dwie możliwości: zlecić zadanie firmie zewnętrznej lub zaangażować zatrudnionych informatyków. W obu przypadkach kluczowe znaczenie będzie miała wiedza na temat tego, jak po Internecie poruszają się osoby niepełnosprawne oraz umiejętność wdrożenia istniejących standardów. Jeśli zdecydujemy się na wybór firmy, należy się do tego odpowiednio przygotować. W dokumentacji należy precyzyjnie określić zakres zadania, a także wyraźnie zaznaczyć, że strona musi być zgodna ze standardami WCAG 2.0. na poziomie AA. Wybierając firmę warto upewnić się, że informatycy właściwie rozumieją znaczenie dostępności strony i mają świadomość tego, iż otrzymany produkt musi spełniać wymagania postawione przez prawo. W tym celu warto sprawdzić rekomendacje firmy oraz przeanalizować wykonane przez nią projekty. Bez względu na to, czy zdecydujemy się na współpracę z firmą, czy też dostosujemy stronę we własnym zakresie, zawsze warto zasięgnąć rady specjalistów na etapie przygotowania dokumentacji. Wskazane jest również monitorowanie kwestii dostępności w trakcie i po wdrożeniu projektu. W tym celu można skorzystać z walidatorów, które sprawdzają poprawność kodu: http://validator.w3.org/ ; http://jigsaw.w3.org/css-validator/ ; http://www.utilitia.pl/ ; http://wave.webaim.org/ ; http://www.totalvalidator.com/. Przy badaniu kontrastu na stronie oraz jego zgodności z obowiązującymi standardami można także skorzystać z tych oto narzędzi: http://www.paciellogroup.com/resources/cca-2.2.zip. Walidatory nie zastąpią pełnego audytu, ale dają ogólny pogląd na poprawność kodu. Aby upewnić się, że strona działa właściwie, należy dokonać testów z udziałem osób z różnymi dysfunkcjami. 17

4. Dlaczego warto wykonać audyt www? Audyt pozwala ustalić, w jakim stopniu badana strona spełnia standardy dostępności i na ile jest funkcjonalna dla użytkowników. Zastosowanie audytu ma sens przynajmniej w dwóch sytuacjach. Przed zleceniem przebudowy serwisu samorządowego - w celu ustalenia elementów wymagających dostosowania. W tej sytuacji dokument powinien być załącznikiem do specyfikacji zlecenia. Z kolei w przypadku budowy nowego serwisu, audyt powinien zostać wykonany po zakończeniu prac, przed podpisaniem protokołu zdawczo-odbiorczego. Wdrożenie zaleceń poaudytowych powinno stanowić warunek odbioru serwisu. Do wykonania audytu dostępności w lipcu 2012 roku zachęcał Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Apelu w sprawie WCAG 2.0., z którym zwrócił się do instytucji realizujących zadania publiczne. Pragnę zwrócić uwagę na umowy zawierane przez podmioty realizujące zadania publiczne na dostosowanie ich serwisów do standardów WCAG 2.0. Zawarcie umowy powinno zostać poprzedzone wykonaniem audytu dostępności, który wskaże błędy na stronie oraz metody ich ewentualnego naprawienia. Przeprowadzenie podobnego audytu dostępności powinno również stanowić warunek odebrania zleconego dzieła napisał w liście m.in. dla samorządów. Zeskanuj kod lub czytaj na stronie: http://www.niepelnosprawni.gov.pl/apel-wsprawie-wcag-20 Profesjonalne firmy zajmujące się budową serwisów www standardowo oferują audyt, który zapewnia pełną zgodność serwisu z międzynarodowymi standardami WCAG, przed oddaniem go klientowi. Najlepsze efekty dają audyty łączące analizę ekspercką oraz userexperience, czyli testy z kluczowymi użytkownikami. Taki audyt składa się z dwóch części. W pierwszym etapie serwis badają eksperci z zakresu programowania i dostępności. W drugim - stronę www testują użytkownicy z różnymi typami dysfunkcji, m.in. niewidomi, niedowidzący, głuchoniewidomi, głusi, osoby starsze i gorzej wykształcone. Badaniu podlegają w tym przypadku: strona główna oraz charakterystyczne typy podstron. Efektem badań jest obszerny raport, zawierający wszystkie odnalezione nieprawidłowości, ich skutki dla poszczególnych niepełnosprawności oraz gotowe rozwiązania napotkanych problemów (np. fragment kodu źródłowego, rekomendacja). Pełnego audytu nie zastąpi skorzystanie z ogólnodostępnych walidatorów. Za ich pomocą można wprawdzie sprawdzić poprawność kodu, jednak nie przynoszą one takich efektów, jakie daje przeprowadzenie testu z użytkownikami. Strona może być bowiem niedostępna mimo, iż ma poprawny kod. Z drugiej strony - może być także poprawnie czytana przez oprogramowanie czytające osób niewidomych, a jednocześnie zawierać błędy w kodzie. Realizacją audytów zajmuje się kilka podmiotów, m.in. Fundacja Widzialni, która jako jedyna w Polsce certyfikuje w dziedzinie dostępności www. Wdrożenie zaleceń poaudytowych uprawnia do posługiwania się certyfikatem Strona Internetowa Bez Barier. Cena dwuczęściowego audytu wynosi ok. 3000 zł. Tańsze oferty nie zapewnią udziału w badaniu www użytkowników, w tym osób niepełnosprawnych. Wybierając audytora, podobnie jak przy wyborze wykonawcy www, należy zapoznać się z jego doświadczeniem, rekomendacjami oraz przeanalizować zrealizowane projekty. 18

5. Opłacalność i koszty dostępności Jeżeli strona www budowana jest od początku, a dostępność zostanie uwzględniona na etapie tworzenia koncepcji, koszty stworzenia dostępnego serwisu internetowego nie powinny wzrosnąć lub wzrosną nieznacznie. Jednak przebudowa już istniejącej strony www może powodować trudne do oszacowania koszty, które zależą od użytej - przy jej budowie - technologii. W przypadku serwisów zbudowanych wiele lat temu lub wykorzystujących przestarzałe technologie, koszt przebudowy może być znaczny, a nakłady pracy niewspółmierne do efektu. Wówczas należy rozważyć budowę nowej strony, zaprojektowanej zgodnie z prawem i międzynarodowymi standardami. Codzienna aktualizacja dostępnej strony www wymaga rzetelności i bezwzględnego przestrzegania zasad przy tworzeniu tekstów, załączników oraz opisie zdjęć i linków. Administrator serwisu powinien rozumieć, w jaki sposób osoby z różnymi dysfunkcjami korzystają z Internetu. W tym celu warto, by zapoznał się z literaturą oraz przeszedł szkolenie u wykonawcy strony www. Szkolenia redaktora serwisu nie muszą wiązać się z dodatkowymi kosztami. Odbywają się one także bezpłatnie, podczas konferencji na temat dostępności. Cykl warsztatów na ten temat, w 2013 roku dla pracowników Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej, planuje zorganizować także Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Jedynym elementem, który może wiązać się z kosztami jest udostępnianie multimediów. O ile w Internecie dostępne jest darmowe i nieskomplikowane oprogramowanie do tworzenia napisów, o tyle opracowanie napisów, przygotowanie tłumaczenia migowego, czy audiodeskrypcji wymaga dodatkowych umiejętności. Warto rozważyć zlecenie tych usług firmom zewnętrznym. Koszt jednorazowego nagrania wideo tłumaczenia wynosi: 360-500 zł netto (1500-1800 znaków), a wykonanie napisów do trzyminutowego filmu - od 100zł netto, co zależy od tego, z usług jakiej firmy korzystamy. Należy jednak pamiętać, że za podejrzanie niską ceną pójdzie proporcjonalnie niższa jakość. Nie każda osoba oferująca tłumaczenia migowe jest bowiem w stanie zapewnić dobry efekt końcowy, na który - poza umiejętnościami tłumacza - składa się wiele innych czynników, m.in. jakość oświetlenia, czy obróbka graficzna. Przy stałej współpracy oferowane są rabaty, które znacznie zmniejszają te kwoty. Ewentualne wydatki, związane z udostępnianiem multimediów, zostaną zrekompensowane korzyściami finansowymi ze stron wykonanych zgodnie ze standardami W3C. Dostępna strona www: minimalizuje koszty hostingowe, ponieważ strona bez błędów w kodzie jest lżejsza, obniża wydatki na pozycjonowanie, ponieważ szybciej i lepiej indeksuje się w Google, pozwala zrezygnować z kosztu wersji mobilnej, ponieważ działa w przeglądarkach mobilnych. 6. Polecane materiały Baza wiedzy dostępna jest na stronie Konsorcjum W3C, które opublikowało zalecenia dla trzech poziomów dostępności. Międzynarodowe standardy WCAG 2.0. wersja w języku angielskim Zeskanuj kod lub czytaj na stronie http://www.w3.org/tr/wcag/ 19

Podręcznik na temat dostępności serwisów internetowych w języku polskim opracowany przez Fundację Widzialni. Opublikowany w 2012 roku. Zeskanuj kod lub czytaj na stronie http://wcag20.widzialni.org Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej opublikowało w 2012 roku wytyczne dotyczące dostosowania stron internetowych urzędów pracy do zaleceń WCAG. Zeskanuj kod lub pobierz dokument w pdf http://www.psz.praca.gov.pl/_files_/ standardy_psz/120606_wytyczne_dot_stron_internetow.pdf Informacja dla Wszystkich. Europejskie standardy przygotowania tekstu łatwego do czytania i zrozumienia, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Zeskanuj kod lub pobierz dokument w pdf http://www.niepelnosprawni.gov. pl/download/(l5iane7hw5wxx6kzcidwz5wzip-nj9ghapayntyyu6dfjpiin5 iznuayu56wdthvnm3y0ntbi8bvuntildxz3ezrlddft9cvpslmha71)/files/ informacja_dla_wszystkich.pdf Publikacje na temat dostępności i projektowania uniwersalnego opublikowane na stronie Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Zeskanuj kod lub czytaj na stronie http://www.niepelnosprawni.gov.pl/ dostepnosc-projektowanie-uniwer/ 20

Internet jest dla wszystkich. Film o tym w jaki sposób osoby z dysfunkcjami sensorycznymi korzystają z Internetu. Materiał z Konferencji Razem przeciwko dyskryminacji w sieci (23.03.2012). Realizacja: Dostępni.eu Zeskanuj kod lub czytaj na stronie http://youtu.be/prk2hkusqdi Dostępność w Unii Europejskiej. Wystąpienie NeeliKroes, Komisarz ds. Agendy Cyfrowej oraz rozmowa z europosłem Rafałem Trzaskowskim z konferencji Cyfrowo wykluczeni (15.10.2012). Realizacja: Dostępni.eu Zeskanuj kod lub zobacz na stronie http://www.dostepni.eu/aktualnosci-a8/ nasze-filmy-na-konferencji-cyfrowo-wykluczeni-w-katowicach-r17 21