PORÓWNANIE FUNKCJONOWANIA GIEŁDY ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE Z WYBRANYMI GIEŁDAMI W UE

PORÓWNANIE FUNKCJONOWANIA GIEŁDY ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE Z WYBRANYMI GIEŁDAMI W UE Autorzy: Tomasz Popławski, Monika Weżgowiec ("Rynek Energii" - luty 2016) Słowa kluczowe: giełda energii, TGE, rynek energii Streszczenie. Autorzy w artykule opisują funkcjonowanie kilku wybranych europejskich giełd energii wraz z Towarową Giełdą Energii działającą w Polsce. Przedstawiono krótki zarys historyczny, cel oraz zakres ich działalności. Omówiono i porównano rynki na których działają giełdy w celu znalezienia różnic i podobieństw łączących te platformy. Autorzy podjęli także próbę porównania kształtowania się poszczególnych wielkości, takich jak: cena, wolumen oraz indeksy notowań na tych giełdach. 1. WPROWADZENIE W latach 90-tych miał miejsce w Europie proces wielkich przemian i liberalizacji sektora energetycznego. Pionierem tych zmian była Norwegia, która w 1991 roku rozpoczęła deregulację rynku skandynawskiego. Przebudowała swój rynek energii diametralnie i stała się niekwestionowanym liderem rynku nordyckiego. W 1995 roku dołączyła się Finlandia, rok później Szwecja. Dania nowe prawo energetyczne przyjęła w 1998 r. Także w kwietniu 1998 roku w Republice Federalnej Niemiec weszło w życie nowe prawo liberalizujące przepisy sektora energetycznego. Niemcy jako kolejny kraj członkowski Unii Europejskiej dostosowały własne prawo dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej. W tym samym czasie (1997 rok) rozpoczęła się liberalizacja rynku energii w Polsce i we Francji. We Francji jednak uzyskane efekty znacznie przewyższają osiągnięcia polskiego sektora [3, 8, 16]. Uchwalona przez Sejm w dniu 10 kwietnia 1997 r. ustawa Prawo energetyczne zapoczątkowała rozwój zliberalizowanego rynku energii, a w 1999 r. giełdy energii w Polsce. W wyniku zwiększonego zużycia energii, a także integracji rynku znaczenie handlu energią gwałtownie wzrosło w Europie. Dzisiaj prawie żaden kraj nie może pokryć swojego zapotrzebowania na energię z własnych źródeł. Obrót energią oferuje możliwość zapewnienia potrzebnych dostaw energii oraz chroni przed niedoborami zaopatrzenia i wahań cen. Najbardziej aktywne rynki energii handlują energią elektryczną, gazem, węglem, ropą naftową i certyfikatami emisji CO 2. Obrót energią odbywa się na giełdach, ale także poza nimi na zasadzie kontraktów dwustronnych. Rynek energii to miejsce dokonywania transakcji kupna i sprzedaży energii elektrycznej, mocy oraz

usług systemowych. Rynek ten może mieć formę (ze względu na sposób obrotu energią elektryczną) rynku kontraktów dwustronnych, giełdy energii i rynku bilansującego [3, 6, 14, 15, 16]. Giełda energii jest centrum rynku energii elektrycznej, a cena rynkowa energii ustalana jest na rynku spot. Cena rynkowa może się nieco różnić w poszczególnych regionach na rynku, w zależności od fizycznych ograniczeń przesyłowych tych regionów. Cena ta ustalana jest przez podaż i popyt w każdej godzinie. Dlatego wszystkie czynniki, które mają wpływ na podaż i popyt mają bezpośredni wpływ na ceny na rynku spot. Giełda jest narzędziem równoważenia rynku. Przy pomocy instytucji jaką jest giełda energii elektrycznej realizowane są transakcje natychmiastowe (do obrotu krótkoterminowego), a także terminowe, gdzie fizyczna dostawa odbywa się w przyszłości. Głównym celem giełdy jest wyznaczanie obiektywnej ceny energii, która później staje się punktem odniesienia dla innych transakcji zawieranych na rynku energii [3, 12, 14]. 2. WYBRANE GIEŁDY ENERGII ELEKTRYCZNEJ Rynek energii elektrycznej stanowi jeden z głównych segmentów światowej gospodarki. Giełdy energii z kolei stanowią ważny element rynku energii elektrycznej. W ostatnich latach umocniły swoje pozycje [7]. Giełdy z reguły rozpoczynają działanie od transakcji na rynku dnia następnego w dobie przed realizacją dostaw energii. W Europie istnieje ponad dwadzieścia różnych giełd energii. Najbardziej płynne giełdy to: Europejska Giełda Energii (EEX) w Lipsku i Nord Pool Spot / NASDAQ OMX Commodities w Oslo [13]. W Polsce obrót realizowany jest przy pomocy Towarowej Giełdy Energii SA działającej jako pośrednik w handlu energią. W ostatnich latach w funkcjonowaniu giełd energii obserwuje się postępujący proces ich konsolidacji. Przykładem takiej konsolidacji jest wdrożenie w 2006r. modelu TLC (Trilateral Market Coupling), tj. modelu trójstronnego połączenia rynków dnia następnego giełd APX Group, BELPEX i Powernext [7]. Według [8] do najbardziej znaczących rynków energii zalicza się najstarszą i największą giełdę Nord Pool, Europejską Giełdę Energii (EEX) oraz giełdę Powernext. Wśród mniejszych giełd należy wymienić m.in. POLPX (TGE) oraz PXE. Wybrane giełdy, tj. TGE, Nord pool, Powernext, Belpex, OTE, APX, HUPX i EEX zostaną omówione w dalszej części artykułu.

2.1. Towarowa Giełda Energii Towarowa Giełda Energii S.A. powstała w 1999 r. z inicjatywy Ministra Skarbu Państwa. W ciągu pół roku uruchomiony został rynek spot dla energii elektrycznej. W 2003 roku (jako pierwsza i do tej pory jedyna) TGE uzyskała licencję od Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (obecnie Komisji Nadzoru Finansowego) na prowadzenie giełdy towarowej. Powierzono Giełdzie w 2005 roku stworzenie i prowadzenie rejestru świadectw pochodzenia dla energii elektrycznej wyprodukowanej w OZE, a w 2007 roku również dla Kogeneracji. Równolegle z Rejestrami uruchomiony został Rynek Praw Majątkowych, na którym uczestnicy mogą handlować prawami majątkowymi do tych świadectw. W 2006 roku TGE uruchomiła rynek spot dla uprawnień do Emisji CO 2. W roku 2008 uruchomiony został Rynek Terminowy Energii Elektrycznej. Kontrakty terminowe na dostawę energii elektrycznej, pozwalają wyznaczyć cenę energii elektrycznej w dłuższym horyzoncie czasowym. W 2012 roku TGE dopuściła do obrotu na Rynku Terminowym Towarowym instrumenty terminowe towarowe rozliczane przez dostawę gazu ziemnego zwane instrumentami terminowymi towarowymi na gaz. Uruchomienie tego rynku to dopiero początek funkcjonowania giełdy gazu w Polsce. 31 grudnia 2012 r. uruchomiony został rynek spot gazu. Od lutego 2012 r. TGE jest częścią Grupy Kapitałowej GPW S.A., która ma 100% udziałów w kapitale spółki. Towarowa Giełda Energii obecnie prowadzi rynki: RDNiB - Rynku Dnia Następnego i Bieżącego w zakresie obrotu energią elektryczną RDNg - Rynku Dnia Następnego i Bieżącego Gazu w zakresie obrotu gazem RTT - Rynku Terminowym Towarowym w zakresie obrotu instrumentami terminowymi na energię elektryczną oraz instrumentami terminowymi na gaz RPM - Rynku Praw Majątkowych w zakresie obrotu prawami majątkowymi, o których mowa w art. 2 pkt 2 lit. d) i f) ustawy o giełdach towarowych RUE - Rynku Uprawnień do Emisji w zakresie obrotu uprawnieniami do emisji. TGE prowadzi również Rejestr Świadectw Pochodzenia i związany z nim rynek praw majątkowych wynikających z generacji z odnawialnych źródeł energii, kogeneracji oraz efektywności energetycznej. Ponadto TGE jest platformą, na której prowadzone są aukcje dla energii elektrycznej i gazu jako dodatkowy element rynku terminowego, umożliwiający wywiązanie się ze zobowiązań wynikających z obligo giełdowego. W ramach energii elektrycznej na RDN dostępne są kontrakty godzinowe, ale także blokowe bazowe, szczytowe oraz poza szczytem. Zmiany na RDN obrazowane są przez 6 indeksów cenowych odnoszących się do dnia oraz pory dnia dostawy. Od 1 października 2014 r. TGE (w wyniku konsultacji z uczestnikami rynku) zdecydowała o zmianie w harmonogramie sesji i rezygnacji z pierwszego fixin-

gu o godzinie 8.00. Oznacza to, że ustalenie kursu jednolitego dla rynku krajowego odbywa się na jednym fixingu. Na rynku terminowym energii elektrycznej członkowie TGE mogą obracać kontraktami tygodniowymi, miesięcznymi, kwartalnymi oraz rocznymi. Mogą to być kontrakty bazowe, szczytowe i pozaszczytowe. Dzisiaj rynek terminowy energii elektrycznej jest pod względem wolumenów największym z rynków energii elektrycznej. Kontrakty terminowe zarówno na rynku energii elektrycznej jak i gazu ziemnego są kontraktami z fizyczną dostawą. Na RDN gazu ziemnego członkowie mogą nabywać instrumenty z zakresu kontraktów bazowych i weekendowych. Także na tym rynku prowadzony jest indeks prezentujący średnią cenę dla wszystkich transakcji. Indeksy notowań na rynkach spot TGE przedstawiono poniżej. Rys. 1. Indeksy notowań na TGE. Źródło: [12] Na rynku terminowym gazu ziemnego, podobnie jak na rynku energii elektrycznej członkowie TGE mogą obracać kontraktami tygodniowymi, miesięcznymi, kwartalnymi i rocznymi. Mogą to być kontrakty bazowe. Rynek terminowy gazu ziemnego stanowi największą część rynku produktów gazu ziemnego na giełdzie. RDB zarówno dla energii elektrycznej, jak i gazu ziemnego umożliwia zakup produktów godzinowych. Rynek stanowi uzupełnienie rynków dnia następnego i terminowego [3, 12, 14, 15]. Przykładowy harmonogram notowań na TGE przedstawia rysunek 2.

Rys. 2. Harmonogram notowań na TGE. Źródło: [12] Dla każdego z praw majątkowych również obliczany jest indeks cenowy. Indeksy związane z prawami majątkowymi prezentowane są dla transakcji sesyjnych, pozasesyjnych oraz dla całości obrotu. Od 31 grudnia 2015 r Towarowa Giełda Energii S.A. rozpocznie publikację nowego indeksu Rynku Dnia Następnego TGeBase. Indeks stanowić będzie średnią arytmetyczną ze średnich ważonych cen godzinowych uwzględniających transakcje zawarte na wszystkich instrumentach RDN dla danego dnia dostawy energii elektrycznej. Indeks TGeBase w odróżnieniu od istniejącego indeksu IRDN24 uwzględniać będzie również transakcje na instrumentach blokowych, dla których po zmianie harmonogramu sesji 1 października 2014 r. nastąpił znaczny wzrost wolumenu obrotu. Nowy indeks stanie się wartościowym źródłem informacji o poziomie cen energii na rynku spot prowadzonym przez TGE. od 4 stycznia 2016 r. TGE rozpocznie również publikację okresowych cen praw majątkowych Towarowa Giełda Energii S.A. wprowadzi także do obrotu giełdowego na RTT kontrakty terminowe, których instrumentem bazowym są prawa majątkowe do świadectw pochodzenia dla energii wytworzonej w odnawialnych źródłach energii. W dniu 16 grudnia 2015 r. Komisja Nadzoru Finansowego zatwierdziła bowiem zmiany w Regulaminie obrotu Rynku Towarów Giełdowych Towarowej Giełdy Energii S.A., dotyczące kontraktów terminowych na OZE, który wszedł w życie z dniem 4 stycznia 2016 r. [12]. 2.2. Nord pool Giełda Nord Pool powstała z połączenia giełd energii elektrycznej Szwecji oraz Norwegii w 1996 roku. Do 2000 roku giełda zintegrowała się także z rynkiem energetycznym Finlandii oraz Danii. W 2002 roku wyodrębniła się niezależna spółka Nord Pool Spot ASA, która jest operatorem największego na świecie zorganizowanego rynku energii elektrycznej. Jest to najbardziej otwarty rynek energii, który charakteryzuje się dużą płynnością i pełni rolę cenotwórczą. Giełdę Nord Pool Spot możemy podzielić na dwa podstawowe rynki fizyczny i finansowy.

Rynek fizyczny Nord Pool Spot AS jest podstawowym rynkiem dla całego handlu energią w Skandynawii. Rynek ten jest własnością norweskich operatorów systemów przesyłowych: Statnett SF, Svenska Kraftnat, Fingrid Oyj, Energinet.dk i bałtyckich operatorów: Elering, Litgrid, i Augstsprieguma tikls (AST). Cena energii ustalona na rynku fizycznym stanowi podstawę dla rynku finansowego. W ramach Nord Pool Spot AS działają: rynek dnia następnego (Elspot), rynek dnia bieżącego (Elbas), rynek CO 2, oraz rynek gazu. Rynek Elspot zapewnia możliwość dnia następnego handlu w drodze aukcji w odniesieniu do każdego dnia dostawy w oparciu o wszystkie wolumeny i ceny ofert otrzymanych przez uczestników przed zamknięciem odpowiedniej aukcji. Na Rynku Dnia Następnego są notowane ceny energii elektrycznej dla następujących państw: Norwegii, Finlandii, Szwecji, Danii, Estonii, Litwy i Łotwy, z podziałem na szesnaście regionów. W powiązaniu z cenami regionalnymi jest wyznaczana tzw. cena systemowa (SYS) oraz ceny średnie, minimalne, maksymalne odpowiednio dla każdego dnia dostawy energii. Rynek Elbas jest rynkiem dnia bieżącego do ciągłego obrotu produktami, w których transakcje są dopasowywane automatycznie i rejestrowane w ETS. Elbas odgrywa kluczową rolę w rozwoju handlu intraday energii w Europie. Większość wolumenu obsługiwanego przez Nord Pool Spot jest przedmiotem obrotu na rynku dnia następnego. Harmonogram notowań przedstawiono na rysunku 3. Rys. 3. Harmonogram notowań giełdy Nord pool [9]

W 2005 roku, giełda Nord Pool, jako pierwsza na świecie, wprowadziła do obrotu unijne uprawnienia do emisji dwutlenku węgla. W 2008 r. powstał rynek gazu ziemnego [8]. Nord Pool Spot AS bazuje na licencji zezwalającej na zorganizowanie rynku handlu energią elektryczną, która została wydana przez Ministerstwo Ropy Naftowej i Energii na podstawie ustawy o energii z 2003 roku. Organem nadzorczym jest Norweska Dyrekcja ds. Zasobów Wodnych i Energii. Drugim rynkiem jest rynek finansowy Nord Pool ASA, którego właścicielami są po połowie OSP z Norwegii i Szwecji. Rynek finansowy obejmuje także zależne spółki, rozliczeniową Nord Pool Clearing ASA oraz konsultacyjną Nord Pool Consulting AS. Rynek finansowy i biuro rozliczeniowe Nord Pool ASA działają na podstawie licencji wydanej przez norweskie Ministerstwo Finansów w oparciu o ustawę o giełdach z 2000 roku. Oba te podmioty podlegają nadzorowi ze strony Urzędu Nadzoru Finansowego Norwegii [8, 9]. Giełda ta stanowiła wzorzec dla powstania giełdy energii elektrycznej w Polsce. 2.3. EEX Europejska Giełda Energii ( EEX - European Energy Exchange) z siedzibą w Lipsku powstała w 2002 roku w wyniku fuzji niemieckiej giełdy energetycznej we Frankfurcie (EEX) i Lipsku (LPX). Działa w oparciu o niemiecką ustawę o giełdach z 2007 r. Posiada aktualnie najwyższy wolumen sprzedaży w Europie kontynentalnej (poza Skandynawią i Wielką Brytanią). Na giełdzie EEX obraca się szeroką gamą produktów. Poza rynkiem energii elektrycznej, istnieją także rynki gazu ziemnego, uprawnień do emisji CO 2 oraz rynek węgla. Ceny notowane na EEX stanowią punkt odniesienia dla cen innych europejskich giełd. Dziś EEX jest częścią grupy firm (EEX Group), która ustanawia partnerstwo międzynarodowe i odgrywa decydującą rolę w europejskim handlu energią. Grupa EEX w 2014 roku osiągnęła rekordowy wolumen na obu rynkach rynek spot energii oraz instrumentów pochodnych. Wolumen rynku spot obejmuje rynki Niemiec/Austrii, Francji i Szwajcarii. Wolumen rynku instrumentów pochodnych obejmuje rynki: Niemiec/Austrii, Francji, Włoch, Belgii i Holandii. Ten wolumen zawiera także wolumen z rejestracji handlowej rynku Grecji, Hiszpanii, Szwajcarii, Rumunii i krajów nordyckich. Giełda EEX, ma ambicje stać się główną europejską giełdą energii. W 2006 roku rozpoczęto współpracę w sektorze rozliczeń (clearing) z holenderską giełdą ENDEX. Na płaszczyźnie handlu energią, giełda EEX blisko współdziała z francuską giełdą energii Powernext [4, 8].

2.4. Belpex Belpex jest krótkoterminową, fizyczną giełdą energii na dostawę i odbiór energii elektrycznej w centrum Belgii. Rozpoczęła swoją działalność w listopadzie 2006. Belpex jest spółką zależną w 100% od APX Group, która działa na giełdach spot NL i UK. Belpex oferuje obrót w dwóch różnych segmentach rynku, czyli rynku dnia następnego (DAM) i rynku bieżącego intraday (CIM). Te dwa segmenty rynku są przejrzyste i dostępne poprzez rzetelne, bezpieczne i zintegrowane platformy elektroniczne. Segment rynku dnia następnego Belpex jest połączony z APX w Holandii i Wielkiej Brytanii, EPEX Spot we Francji i Niemczech oraz Nord Pool Spot w Skandynawii. Jest podstawowym rynkiem Belpex. Przedmiotem obrotu mogą być kontrakty godzinowe i elastyczne blokowe zamówienia. Segment rynku intraday jest połączony z APX w Holandii i Nord Pool Spot w Skandynawii. Regulację nad segmentami rynku Belpex sprawują dwie niezależne instytucje, Komisja Regulacji Energii Elektrycznej i Gazu oraz Komisja Bankowości, Finansów i Ubezpieczeń. Belpex jest giełdą energii oferującą usługi handlowe i w krótkim okresie zapewniającą dostawę energii na rynek z przejrzystą ceną referencyjną [2, 8]. 2.5. Powernext Powernext SA jest rynkiem regulowanym zarejestrowanym w 2001. Od 1 stycznia 2015 roku Powernext jest częścią Grupy EEX. Zarządza aktywnością gazu ziemnego pod marką PEGAS w całej Europie, a także działa w krajowym rejestrze gwarancji pochodzenia energii elektrycznej we Francji. Powernext jest właścicielem 40,3 % udziałów EPEX SPOT. Od 1 stycznia 2016 r. większościowym udziałowcem Powernext jest EEX (posiada aż 87,73% udziałów spółki). Asortyment produktów obejmuje rynek spot i instrumenty pochodne, a także rozszerzone produkty na tych obszarach rynku. Segment rynku PEGAS Spot oferuje kontrakty spot na TTF, NBP, NCG, GASPOOL, francuskie PEGz (Nord i TRS) i belgijski Zee i ZTP. Segment rynku PEGAS Futures oferuje kontrakty terminowe na NBP, NCG, GASPOOL, PSV, PEG Nord, TTF, TRS i węzły ZTP. Giełda Powernext skupia się na zapewnieniu w najwyższym stopniu przejrzystości cen i dostosowaniu platform handlowych spełniających określone wymagania dla każdego produktu. Nadzór nad giełdą prowadzą dwa niezależne organy Urząd ds. Rynków Finansowych oraz Komisja Regulacji Energetyki [8, 11].

2.6. APX APX Amsterdam Power Exchange (Amsterdamska Giełda Energii) powstała w 1999 r. Działa na rynkach energii elektrycznej i gazu ziemnego w Holandii, Wielkiej Brytanii oraz Belgii. Jest giełdą energii zapewniającą handel i usługi rozliczeniowe na rynku hurtowym jako jedna z najbardziej doświadczonych europejskich giełd. Działa jako izba rozrachunkowa dla kontraktów gazowych i bloków energetycznych. APX jest w pełni własnością EPEX Spot SE. Oferuje efektywny, przejrzysty i bezpieczny obrót w elektronicznym środowisku oraz dostarcza dane rynkowe dla handlowców, dostawców energii i energochłonnych gałęzi przemysłu. W ramach giełdy działa pięć rynków fizycznych. Są trzy rynki gazowe: w Holandii (APX Gas NL), Wielkiej Brytanii (APX Gas UK) i Belgii (APX Gas ZEE - hub Zeebrugge). Dwa rynki energii elektrycznej: w Holandii (od 1999 r. APX Power NL) i Wielkiej Brytanii (od 2000 r. APX Power UK). Obie platformy prowadzą handel energią i funkcjonują w ramach jednej struktury, jednak oferowane przez nie produkty nie są identyczne. Brytyjska część giełdy APX wiąże się z fizyczną dostawą energii elektrycznej. Istotny jest obrót energią na tzw. aukcjach dnia następnego a także oferuje kontrakty godzinowe i elastyczne umowy blokowe. Od lutego 2015 APX oferuje również pół godzinne 15:30 aukcje Dnia Następnego, zapewniając tym samym nowe możliwości przedsiębiorcom. Rynek bieżący oparty jest o handel standardowymi blokami dwu- i cztero-godzinnymi. Na rynku spot wyznacza się także trzy indeksy dla różnych przedziałów doby (base load, pick load i pickoff load). Istnieje również rynek terminowy (pompt market) z fizyczną dostawą energii [1, 8]. 2.7. OTE Giełda OTE powstała w 2001 roku. Założyielem i jedynym udziałowcem jest rząd Republiki Czeskiej. Prawa akcjonariuszy powierzone zostały Czeskiemu Ministerstwu Przemysłu i Handlu. Pierwotna nazwa firmy to Operator trhu s elektřinou a.s, która w 2009 roku została zmieniona na OTE a.s. OTE rozpoczął organizowanie obrotu na rynku energii elektrycznej dnia następnego w 2002 roku, na rynku intra-day (w ciągu dnia) oraz blokowych rynkach energii od 2004 roku. Prowadzone są następujące rynki: Rynek Blokowy, Rynku Dnia Następnego,

Rynek Intra-day (rynek dnia bieżącego), Rynek Bilansujący z regulacją energii. W ramach rynku blokowego funkcjonują trzy pasma: podstawowe (base type), w szczycie (peak type) i poza szczytem (off-peak type) dla różnych przedziałów doby. W dniu 19 listopada 2014 roku z powodzeniem wprowadzono CZ - SK - HU - RO Market Coupling (4M MC) do integracji rynku dnia następnego w Czechach, Słowacji, Węgier i Rumunii [10]. 2.8. HUPX HUPX Ltd. jest prywatną spółką akcyjną założoną w 2007 roku przez MAVIR (Węgierskiego Operatora Systemu Przesyłowego) i w 100% jest jego własnością. Giełda powstała w celu organizowania i funkcjonowania rynku energii elektrycznej na Węgrzech. Licencjonowana jest przez Węgierski Urząd Energii. Misją HUPX było zorganizowanie na pełną skalę rynku energii na poziomie regionalnym, zapewniając aukcje stałe, ciągłe i bieżące, kontrakty terminowe oraz rozwiązania handlowe i wsparcie OTC. Utworzyła także Market Coupling z segmentów rynku dnia następnego węgierskiego (HUPX), słowackiego (OKTE) i Czech (OTE). Giełda prowadzi nastepujące rynki: Intraday (IO), Day-ahead auction (DAM), Physical futures (PHF). HUPX może rozszerzać lub ograniczać godziny na rynku z przyczyn dotyczących systemów handlowych lub w zakresie niezbędnym do utrzymania uporządkowanych warunków transakcji. Godziny rynkowych transakcji na Rynku Dnia Następnego obejmują trzy kolejne okresy: przed sesją, w sesji giełdowej, okres po sesji [5]. 3. PORÓWANIE FUNKCJONOWANIA WYBRANYCH GIEŁD ENERGII Omówione w poprzedniej części giełdy energii (TGE, Nord pool, Powernext, Belpex, OTE, APX, HUPX i EEX) cechuje pewne zróżnicowanie. Jest to spowodowane przede wszystkim specyfiką oferowanych przez nie produktów oraz ich regulacji. Wynika to także z zasad kreowania cen oraz godzin handlu energią elektryczną. Na TGE obok rynków energii elektrycznej i gazu ziemnego funkcjonują także produkty z portfolio praw majątkowych oraz gwarancje pochodzenia. W związku z tym oferta produktowa TGE zbliżona

jest do najbardziej rozwiniętych giełd na rynkach państw UE. Obrazuje to oferta produktowa giełdy przedstawiona na rysunku 4. Rys. 4. Oferta produktowa wybranych europejskich giełd energii [12] Rynki energii elektrycznej na europejskich giełdach cechuje również zróżnicowany udział transakcji spotowych w całości obrotu giełdowego. Według danych TGE zajmuje 4 pozycję pod względem osiągniętych obrotów w 2014 roku (rysunek 5). Rys. 5. Obroty na giełdowych rynkach energii elektrycznej w 2014 roku [12]

Obrót w Niemczech na rynkach spot wyniósł ok. 30% całości obrotu, w Czechach 46%, a na rynku węgierskim ponad 66%. Na najbardziej płynnym rynku nordyckim udział wynosi 27%. Rynek spot TGE (w zestawieniu z giełdami sąsiednimi) odpowiada niedużej części obrotu - 7,1%. Jednak wzrost ten wskazuje na stale rosnące zainteresowanie tym rynkiem. W tabeli 1 przedstawiono łączny wolumen osiągnięty przez wybrane europejskie giełdy w 2013 i 2014 roku (przy czym HUPX i EEX tylko DAM). Tabela 1 Łączny wolumen osiągnięty przez wybrane giełdy w 2013 i 2014 roku w TWh Rok Giełda Wolumen [TWh] Nord TGE EEX APX OTE HUPX pool 2013 176, 55 493 1 6 1 1 88,4 1 2, 9 9 9,07 2014 186, 70 501 1 9 5 2 92,3 1 5, 1 1 12,67 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z giełd Całkowity wolumen transakcji zawartych w 2014 r. na wszystkich rynkach energii elektrycznej na TGE S.A. wyniósł 186,7 TWh i był wyższy od wolumenu z 2013 r. wynoszącego 176,6 TWh o 5,7%. Trendy cenowe na rynkach UE wykazują pewną zbieżność (podobnie jak ceny) ale ich zmiany nie są tożsame i wykazują okresowo znaczne zróżnicowanie. Średnia cena energii elektrycznej na rynkach spot giełd europejskich (w EUR/MWh) została przedstawiona poniżej dla 6.12.2015 r. 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 OTE Nord pool APX HUPX TGE EEX Rys. 6. Wykres godzinowy cen wybranych giełd na rynkach spot (EUR/MWh) w dniu 6.12.2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z giełd

Cena [EUR/MWh] Ceny na TGE charakteryzowały się w 2014 r. dużą dynamiką zmian w porównaniu z giełdami EPEX i Nord Pool Spot. W obu przypadkach zauważalne było zbliżenie trendów cenowych, co może świadczyć o podobieństwie rynków. Większe wahania na giełdzie wynikają ze specyfiki tych rynków. Podobny trend można zauważyć w odniesieniu do cen rynku spot na czeskim OTE. W 2013 r. ceny na TGE ulegały mniejszym wahaniom niż ceny na węgierskim HUPX. Średnie roczne ceny na RDN wzrosły w 2014 r. w porównaniu do roku poprzedniego o 18,5%. W 2014 r. obserwowano również wzrost cen energii elektrycznej na terminowym rynku energii. Odzwierciedleniem tej tendencji jest także wzrost cen kontraktów terminowych. 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 1 2 3 4 5 6 7 OTE Nord pool EEX TGE Rys. 7. Wykres indeksów cen wybranych giełd (EUR/MWh) w dniach 1-8.12.2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z giełd Dla wybranych europejskich giełd przedstawiono kształtowanie się indeksów cenowych dla tygodnia (odpowiednio OTE BASE load, Nord pool Price system average, EEX Phelix Day Base oraz TGE - IRDN). Jak widać najniższe ceny ma giełda Nord pool. Na podstawie danych ze źródeł TGE funkcjonuje na 7 największym rynku energii elektrycznej (z łączną produkcją energii wynoszącą ok. 160 TWh) oraz na 8 największym rynku gazu ziemnego w UE (roczna konsumpcja gazu 16,6 mld m 3 ) [12]. 4. PODSUMOWANIE Rynek energii elektrycznej jest jednym z głównym segmentów światowej gospodarki. W Europie znaczenie handlu energią elektryczną gwałtownie wzrosło w wyniku zwiększonego jej zużycia. Ceny energii elektrycznej wykazują wysoki poziom zmienności, który można zaobserwować już w ciągu doby.

Znaczenie giełdy na rynku energii stale rośnie, gdyż zapewnia ona równy dostęp i możliwości, a także ułatwia kontrolę wszystkim uczestnikom rynku. Oferta produktowa TGE zbliżona jest do najbardziej rozwiniętych giełd europejskich, łączy bowiem rynek terminowy i rynek spot energii elektrycznej i gazu ziemnego. Członkowie TGE w jednym miejscu mogą handlować energią elektryczną, gazem ziemnym, prawami majątkowymi oraz gwarancjami pochodzenia. Co ciekawe od 1 października 2015 r. na platformie TGE GPI dostępne są dwa indeksy cenowe wzorcowego węgla energetycznego, sprzedawanego przez kopalnie oraz spółki węglowe na rynku krajowym producentom energii elektrycznej i ciepła. Dane z rynku węgla są efektem współpracy TGE oraz Agencji Rozwoju Przemysłu. Polski rynek energii cechuje szybki rozwój, podobnie jak inne europejskie rynki. Wszystkie rozpoczęte procesy współpracy oraz tworzenia się nowych i łączenia już istniejących giełd powodują tworzenie wspólnego europejskiego rynku energii. Wspomniane giełdy łączy fakt, że nadzór nad nimi prowadzą głównie instytucje państwowe. Dla zapewnienia ich prawidłowego funkcjonowania są regulowane i monitorowane przez odpowiednie organy państwowe. Do różnic należy zaliczyć przede wszystkim modele funkcjonowania krajowych, a w szczególności regionalnych rynków energii, na których one działają. Różnice dotyczą także zasad kreowania cen oraz godzin handlu energią elektryczną. Należy również wspomnieć o działaniach rynków bilansujących oraz regułach określania ograniczeń przesyłowych i kosztów tych ograniczeń. LITERATURA [1] APX - https://www.apxgroup.com [2] Belpex - https://www.belpex.be/ [3] CIRE: www.cire.pl. [4] EEX - https://www.eex.com [5] HUPX - https://www.hupx.hu [6] Mielczarski W.: Rynki energii elektrycznej. Wybrane aspekty techniczne i ekonomiczne, ARE S.A., Warszawa, 2000 [7] Motowidlak T.: Rozwój rynku energii elektrycznej Unii Europejskiej. Rynek Energii, nr 1 (110), 2014, [8] Nehrebecki A.: Giełdy energii elektrycznej w Unii Europejskiej, Integracja Europejska. Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki, nr 4(66), 2009

[9] Nord pool - http://www.nordpoolspot.com [10] OTE - http://www.ote-cr.cz [11] Powernext - http://www.powernext.com/ [12] TGE - https://www.tge.pl/ [13] Vattenfall - http://corporate.vattenfall.com/ [14] Weron A.: Giełda energii być albo nie być? Materiały pokonferencyjne VII Konferencji Naukowo-Technicznej. Rynek Energii Elektrycznej: Liberalizacja Szanse i Zagrożenia, Politechnika Lubelska, Katedra Elektrowni i Gospodarki Energetycznej, Kazimierz Dolny, 26-27.04, 2001. [15] Weron A.: Weron R.: Giełda energii. Strategie zarządzania ryzykiem. CIRE, Wrocław, 2000 [16] Weron R.: Rynki energii elektrycznej w Polsce i na świecie. Materiały VI Konferencji pt.: Inwestycje finansowe i ubezpieczenia - tendencje światowe a rynek polski. Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Katedra Inwestycji Finansowych i Ubezpieczeń, Szklarska Poręba 20-22.10.2003 THE COMPARISON OF FUNCTIONING OF THE POWER EXCHANGE IN POLAND WITH SELESTED EXCHANGES IN EU Key words: Power exchange, Polish Power Exchange (POLPX), energy market. Summary. The authors of the article describes the functioning of a few selected European energy exchanges with the Polish Power Exchange operating in Poland. The paper presents a brief history, purpose and scope of their business activities. Discussed and compared the markets in which exchanges operate in order to find differences and similarities between these platforms. The authors have also attempt to compare the development of the individual parameters, such as price, volume and indices (price index) trading on these exchanges. Tomasz Popławski, dr hab. inż. Prof. PCz., pracuje w Instytucie Elektroenergetyki w Zakładzie Wytwarzania, Urządzeń i Gospodarki Elektroenergetycznej na Wydziale Elektrycznym Politechniki Częstochowskiej. Aktualnie pełni funkcję Prodziekana ds. Nauki Wydziału Elektrycznego. Jego naukowe badania skupiają się na analizach, modelowaniu i prognozowaniu zjawisk związanych z eksploatacją oraz programowaniem rozwoju systemów elektroenergetycznych. E-mail: poptom@el.pcz.czest.pl Monika Weżgowiec, mgr inż., jest asystentem w Zakładzie Wytwarzania, Urządzeń i Gospodarki Elektroenergetycznej w Instytucie Elektroenergetyki na Wydziale Elektrycznym Politechniki Częstochowskiej. Jej naukowe zainteresowania obejmują analizy, modelowanie, prognozowanie zjawisk i procesów związanych z funkcjonowaniem systemu elektroenergetycznego, a w szczególności cen i wolumenu na Towarowej Giełdzie Energii. E-mail: wezgowiec.monika@gmail.com