KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ SPRAW EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych (Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa) Luty 1998 SŁAWOMIR ŁODZIŃSKI Informacja Nr 598 Informacja zawiera dane o stanie prawnym ochrony nad mniejszościami narodowymi i etnicznymi w krajach sąsiadujących z Polską. W aneksie do informacji publikujemy podstawowe dokumenty w tej sprawie: Prawo Ukrainy o mniejszościach narodowych w Ukrainie; O mniejszościach narodowych w Republice Białoruś; Ustawę o mniejszościach etnicznych (Litwa); Oświadczenie Zgromadzenia Poselskiego Sejmu RP i Sejmu RL z II sesji (26-27.01.1998 r. w Warszawie); Projekt umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Republiki Litewskiej o Pisowni Imion i Nazwisk Osób Należących do Mniejszości Polskiej w Republice Litewskiej oraz Mniejszości Litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej (wraz z załącznikami) oraz Ustawę o nieograniczonym rozwoju i prawie do autonomii mniejszości narodowych i etnicznych Łotwy.
BSE 1 1. Wstęp Terytoria należące współcześnie do Białorusi i Ukrainy były w przeszłości podzielone rozmaitymi granicami politycznymi i administracyjnymi. Sprzyjało to krzyżowaniu i mieszaniu się kultur narodowych oraz wielokierunkowym migracjom ludności. W ich wyniku obszary te były i są nadal niejednolite wyznaniowo, językowo i narodowościowo. Białoruś i Ukraina, które odzyskały niepodległość w 1991 r., mimo wielu różnic wynikających z położenia, wielkości oraz sytuacji politycznej, mają zbliżone problemy etniczne. Najważniejszymi z nich jest wysoki odsetek ludności rosyjskiej oraz rusyfikacja społeczeństwa, przejawiająca się w silnej obecności, czy wręcz dominacji, jak na Białorusi, języka rosyjskiego. Widoczny jest także przestrzenny rozkład tych cech w obu krajach, uwarunkowany podobną przeszłością historyczną. W miarę przesuwania się na wschód silniejsza staje się obecność zarówno ludności rosyjskiej, jak i rosyjskojęzycznej. Trochę inna jest sytuacja Litwy, którą łączy więcej, ze względów historycznych, geograficznych, jak i politycznych, z państwami bałtyckimi (Łotwa, Estonia). Podobnie jak terytorium Ukrainy i Białorusi, tak terytorium Litwy należało w przeszłości do różnych jednostek politycznych i administracyjnych. Po zmianach demograficznych i politycznych wywołanych II wojną światową nastąpiły tutaj duże zmiany narodowościowe. Było to widoczne przede wszystkim w postaci umocnienia się narodowego, "litewskiego" charakteru tego obszaru oraz pojawienie się dużego odsetka ludności rosyjskiej (choć na Litwie w stopniu znacznie mniejszym niż na Łotwie i w Estonii). Po uzyskaniu niepodległości, każde z tych państw stanęło przed problemem stworzenia gwarancji prawnych dla mniejszości narodowych mieszkających na ich terenie. Duży problem stanowili napływowi Rosjanie, którzy stali się liczną mniejszością narodową, której lojalności państwowej nie były pewne władze tych niepodległych państw. 2. Ukraina Członkowie mniejszości narodowych stanowią ponad ok. 27% obywateli Ukrainy. Według spisu powszechnego z 1989 r. terytorium Ukrainy zamieszkiwało 51,45 mln osób, które reprezentowały następujące narodowości: 72,7% Ukraińców, 22,1% Rosjan, 0,9% Żydów, 0,8% Białorusinów, 0,6% Mołdowian, 0,5% Bułgarów, 0,4% Polaków, 0,3% Węgrów, 0,3% Rumunów i 1,9% przedstawicieli innych grup narodowościowych. Liczebność mniejszości narodowych, na podstawie wspomnianych danych spisowych, wyniosła ponad 14 mln osób. Prawna ochrona mniejszości narodowych na Ukrainie regulowana jest w oparciu o Konstytucję z 1996 r., ustawę z 1992 r., zapisy w ustawach szczegółowych oraz traktaty dwustronne. Konstytucja Ukrainy, przyjęta przez Radę Najwyższą 28 czerwca 1996 r., zawiera
2 BSE dwa artykuły dotyczące ochrony praw mniejszości narodowych. 1 Art. 11 stanowi: Państwo popiera konsolidację i rozwój narodu ukraińskiego, jego świadomość historyczną, tradycję i kulturę, a także rozwój etniczny, kulturowy, językowy i religijny tożsamości wszystkich rdzennych ludów i mniejszości narodowych Ukrainy. Z kolei art. 10 mówi o języku oficjalnym Ukrainy i ochronie praw językowych mniejszości: Językiem państwowym jest język ukraiński. Państwo zapewnia wszechstronny rozwój i funkcjonowanie języka ukraińskiego we wszystkich sferach życia społecznego na całym terytorium Ukrainy. Na Ukrainie gwarantuje się swobodny rozwój, używanie i ochronę języka rosyjskiego oraz innych języków mniejszości narodowych Ukrainy. Państwo popiera naukę języków obcych umożliwiających porozumiewanie się między narodami. Możliwości stosowania różnych języków na Ukrainie gwarantuje konstytucja Ukrainy, a określa ustawa. Art. 24 Konstytucji stanowi o równości wszystkich obywateli wobec prawa i zakazie dyskryminacji m.in. ze względów etnicznych: Obywatele mają jednakowe konstytucyjne prawa i wolności oraz są równi wobec prawa. Nie mogą istnieć przywileje lub ograniczenia z powodu rasy, koloru skóry, przekonań politycznych, religijnych i innych, płci, pochodzenia etnicznego i społecznego, stanu posiadania, miejsca zamieszkania, z powodu języka czy z innych powodów.... Zgodnie z art. 55 Konstytucji każdy obywatel Ukrainy, w tym także członek mniejszości narodowej, może zwrócić się do Pełnomocnika Rady Najwyższej Ukrainy do Praw Człowieka (Ombudsmana) ze skargą w celu ochrony swoich praw. Ustawa "O mniejszościach narodowych w Ukrainie", przyjęta przez Radę Najwyższą Ukrainy 25 czerwca 1992 r., mówi o równości praw wszystkich mniejszości narodowych oraz zakazuje dyskryminacji ze względów narodowościowych (art. 1). Gwarantuje wszystkim osobom należącym do mniejszości narodowych m.in. prawo do zrzeszania się, oświaty, wyznawania własnej religii, używania swojej symboliki narodowej, obchodzenia świąt narodowych, tworzenia własnych instytucji kulturalnych i szkolnych oraz pomoc finansową państwa (art. 6, 14). Ustawa dopuszcza również możliwość używania w pracy administracji państwowej, w zakładach pracy i towarzystw społecznych języka mniejszości na równi z językiem ukraińskim (jako państwowym) w miejscowościach, gdzie dana mniejszość narodowa stanowi większość (art. 8). Na podstawie ustawy każdy obywatel Ukrainy ma prawo do odnowienia swojej narodowości oraz prawo do używania swojego narodowego nazwiska, imienia i imienia ojca (art. 12). Zabytki historyczne i kulturalne mniejszości narodowych znajdujące się na terenie Ukrainy znajdują się pod ochroną prawa (art. 6). Członkowie i organizacje mniejszości narodowych mają prawo do utrzymywania niezakłóconych stosunków z osobami swojej narodowości lub ich organizacjami znajdującymi się poza granicami Ukrainy oraz otrzymywania od nich pomocy przeznaczonej na zaspokojenie ich potrzeb kulturalnych i oświato- 1 Konstytucja Ukrainy uchwalona przez Radę Najwyższą 28 czerwca 1996 r., tłumaczenie robocze: Ewa Toczek, "Materiały i Dokumenty" nr 185, Biuro Studiów i Ekspertyz, Kancelaria Sejmu, Warszawa, wrzesień 1996, s. 2-3. Omówienie tekstu Konstytucji w: A. Pawłowicz Zajec, Nowa Konstytucja Ukrainy, "Przegląd Sejmowy" 1997, nr 6 (23).
BSE 3 wych (art. 15). Zgodnie z art. 2 ustawy, wszyscy obywatele Ukrainy, bez względu na narodowość, są zobowiązania do przestrzegania Konstytucji i prawa, ochrony integralności terytorialnej państwa oraz poszanowania kultury narodu ukraińskiego i wszystkich mniejszości narodowych. Kodeks Karny, zgodnie z art. 66, przewiduje sankcje karne za działalność i akty przemocy skierowane przeciwko członkom mniejszości narodowych, ich poniżanie, czy ograniczania ich w prawach. Ochrona praw mniejszości narodowych znajduje się również w traktatach dwustronnych, jakie zawarła Ukraina w latach dziewięćdziesiątych. Należą do nich m.in. ostatnio zawarte traktaty dwustronne o dobrym sąsiedztwie i współpracy z Rumunią (2 czerwca 1997 r.) i Federacją Rosyjską (30 maja 1997 r.). Klauzula dotycząca ochrony praw mniejszości znalazła się także w Traktacie między Rzecząpospolitą Polska a Ukrainą o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy, podpisanym 18 maja 1992 r. Art. 11 traktatu stanowi: 1. Strony zgodnie z ogólnie obowiązującymi standardami międzynarodowymi dotyczącymi ochrony mniejszości narodowych, uznają prawo członków mniejszości polskiej na Ukrainie i ukraińskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, indywidualnie lub wespół z innymi członkami danej mniejszości do zachowania, wyrażania i rozwijania swojej tożsamości etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej bez jakiejkolwiek dyskryminacji i w warunkach pełnej równości wobec prawa. Strony podejmą niezbędne działania w celu realizacji tego prawa, w szczególności prawa do: - nauczania i uczenia się języka ojczystego i w języku ojczystym, swobodnego posługiwania się nim, dostępu, rozpowszechniania i wymiany informacji w tym języku, - zakładania i utrzymywania własnych instytucji i stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych i religijnych, - wyznawania i praktykowania swej religii, - używania imion i nazwisk w brzmieniu przyjętym dla języka ojczystego, - ustanowienia i utrzymywania niezakłóconych kontaktów między sobą w obrębie kraju zamieszkania, jak również przez granice. 2. Strony potwierdzają, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru osoby i że nie mogą z tego wynikać dla niej żadne niekorzystne następstwa. Każda ze Stron będzie chroniła na swoim terytorium tożsamość narodową mniejszości drugiej Strony przed jakimkolwiek działaniem zagrażającym tej tożsamości i tworzyła warunki dla jej umacniania. 3. Każda osoba należąca do mniejszości polskiej na Ukrainie oraz ukraińskiej w Rzeczypospolitej Polskiej jest zobowiązana jak każdy obywatel do lojalności wobec Państwa swego zamieszkania, kierując się ustawodawstwem tego Państwa. Ukraina zawarła także szereg umów międzynarodowych umów o współpracy w dziedzinie ochrony praw mniejszości pomiędzy wyspecjalizowanymi organami administracji pań-
4 BSE stwowej, w tym m.in z Niemcami (wrzesień 1996), Mołdową (luty 1996) oraz Litwą (luty 1997). Głównym, centralnym organem administracyjnym zajmującym się polityką wobec mniejszości narodowych jest Państwowy Komitet ds. Narodowości i Migracji, a na poziomie regionalnym Departamenty ds. Narodowości i Migracji (łącznie 24) oraz oddzielne departamenty w Kijowie oraz Sewastopolu. Zgodnie z dekretem Prezydenta Ukrainy z 28 października 1996 r., głównym zadaniem Państwowego Komitetu jest realizacja polityki państwa w dziedzinie mniejszości narodowych i migracji, zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Przy Komitecie funkcjonuje, jako organ doradczy, Rada przedstawicieli organizacji społecznych mniejszości narodowych. Została ona utworzona w 1996 r., a w jej skład wchodzą przywódcy organizacji mniejszości narodowych o ogólnokrajowym zasięgu działania (23 osoby). Zbiera się dwa razy do roku w celu dyskusji nad najważniejszym problemami związanym z polityką państwa wobec mniejszości narodowych. Znaczenie dla polityki państwa wobec mniejszości mają także wspólne, dwustronne Międzyrządowe Komisje ds. Ochrony Praw Mniejszości Narodowych. Działają już następujące komisje Ukraińsko: - Węgierska (od 1991 r.), - Słowacka (1994 r.) oraz - Litewska (od 1997 r.). Trwają przygotowania do powołania komisji Ukraińsko: - Polskiej, - Rumuńskiej oraz - Mołdawskiej. Od 1992 r. działa państwowa oficyna wydawnicza zajmująca się przygotowywaniem i wydawaniem podręczników, pomocy szkolnych i innych pozycji literackich w językach ojczystych mniejszości (łącznie w 20 językach). Do tej pory wydała ona ponad 330 tytułów. Obecnie wychodzi około 60 tytułów prasowych w językach ojczystych mniejszości, w tym m.in. "Dziennik Kijowski" (w języku polskim). Połowa kosztów wydawania prasy jest pokrywana z budżetu Rady Najwyższej, zaś pozostała część pochodzi z prywatnych dotacji itp. Na tle kosztów finansowania dochodzi często do problemów, jak to się dzieje ostatnio w wypadku "Dziennika Kijowskiego". Na Ukrainie działa 23 ogólnoukraińskich i ponad 300 regionalnych narodowych stowarzyszeń kulturalnych: rosyjskich, polskich, żydowskich, greckich, ormiańskich, węgierskich, czeskich, słowackich, niemieckich. Działa także ponad 1100 amatorskich grup artystycznych mniejszości narodowych. Publiczny system oświaty zapewnia naukę i nauczanie w językach ojczystych mniejszości. W ostatnim roku szkolnym, 1996/1997, działały 3 szkoły z polskim językiem wykładowym (681 uczniów), 28 mieszanych szkół polsko-ukraińskich oraz jedna polsko-rosyjska. Języka polskiego jako języka dodatkowego uczyło się 1929 uczniów. Do głównych problemów polityki państwa wobec mniejszości narodowych na Ukrainie należą przede wszystkim małe środki finansowe przeznaczone na pokrycie kosztów działalności kulturalnej oraz funkcjonowania stowarzyszeń narodowościowych, problemy występujące na poziomie lokalnym oraz nadmierna "polityzacja" niektórych kwestii mniejszości. Na
BSE 5 Ukrainie, z wyjątkiem Krymu (problem powrotu Tatarów Krymskich i mieszkającej tam obecnie ludności rosyjskiej), nie doszło do wybuchu większych konfliktów etnicznych. Uchwalenie ustawy oraz konstytucyjne gwarancje unormowały sytuację prawną mniejszości narodowych. Władze Ukrainy starają się prowadzić politykę etniczną, która odwołuje się do idei "państwowości", a nie "narodowości". Prezydenci Ukrainy L. Krawczuk i L. Kuczma w publicznych wystąpieniach wielokrotnie podkreślali, że są przedstawicielami "wielonarodowościowego społeczeństwa Ukrainy". 3. Białoruś Według danych ze spisu ludności z 1989 r. terytorium Białorusi zamieszkiwało 10 151 tys. osób, które reprezentowały następujące narodowości: 77,9% Białorusinów, 13,2% Rosjan, 4,1% Polaków, 2,9% Ukraińców, 1,1% Żydów i 0,8% przedstawicieli innych grup narodowościowych. Ustawa o mniejszościach narodowych na Białorusi została przyjęta 11 listopada 1992 r. Stanowi ona, że przynależność obywatela Białorusi do mnniejszości narodowej jest sprawą jego wolnego wyboru, z którego nie mogą wynikać żadne negatywne konsekwencje (art. 1). Ustawa gwarantuje członkom mniejszości narodowych prawo do swobodnego rozwoju swoich kultur narodowych oraz równe prawa i swobody polityczne (art. 5). Zakazuje działalności organizacji szerzących wrogość narodową lub rasową (art. 11). Organizacje mniejszości narodowych mogą prowadzić działalność gospodarczą, zgodnie z przyjętym ustawodawstwem na Białorusi (art. 8). Organizacje te mogą z własnych środków tworzyć własne instytucje kulturalno-oświatowe, których działalność państwo wspomaga w formie dotacji (art. 9). Członkowie mniejszości narodowych obowiązani są do przestrzegania Konstytucji, suwerenności państwowej i nienaruszalności terytorialnej Białorusi (art. 2). Ochrona praw członków mniejszości narodowych regulowana jest także poprzez zapisy w traktatach dwustronnych. Klauzula tak znajduje się w Traktacie między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białorusi o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisanym 23 czerwca 1992 r. Artykuł 13 traktatu odwołuje się do standardów międzynarodowych dotyczących ochrony mniejszości narodowych. Art. 14 stanowi, iż: 1. Umawiające się Strony potwierdzają, że osoby należące do mniejszości polskiej w Republice Białoruś oraz mniejszości białoruskiej w Rzeczypospolitej Polskiej mają prawo, indywidualnie lub wespół z innymi członkami swojej grupy, do swobodnego rozwijania i wyrażania swojej tożsamości etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i w warunkach pełnej równości wobec prawa. 2. Umawiające się Strony potwierdzają, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru dokonywanego przez osoby i że nie mogą z tego wynikać dla niej żadne negatywne następstwa.
6 BSE Art. 15 stanowi z kolei, iż: Umawiające się Strony gwarantują, że osoby wymienione w artykule 14 mają w szczególności, indywidualnie lub wespół z innymi członkami swej grupy, prawa do: - swobodnego posługiwania się językiem ojczystym w życiu prywatnym i publicznym, dostępu do informacji w tym języku jej rozpowszechniania i wymiany, a także używania swych imion i nazwisk w brzmieniu przyjętym dla języka ojczystego; - zakładania i utrzymywania własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych i innych, które mogą ubiegać się o dobrowolną pomoc finansową lub inną, jak również o pomoc państwową, zgodnie z prawem krajowym, korzystać z dostępu do środków masowego przekazu, a także uczestniczyć w działalności międzynarodowych organizacji pozarządowych; - wyznawania i praktykowania swej religii, w tym nabywania i wykorzystywania materiałów religijnych oraz prowadzenia oświatowej działalności religijnej w języku ojczystym, - ustanawiania i utrzymywania niezakłóconych kontaktów między sobą na terytorium swego państwa, jak również kontaktów poprzez granice z obywatelami innych państw, z którymi łączą je wspólne pochodzenie etniczne lub narodowe, dziedzictwo kulturalne lub przekonania religijne, korzystanie ze środków prawnych, przewidzianych ustawodawstwem wewnętrznym państwa zamieszkania dla urzeczywistnienia i ochrony swych praw. Art. 16 mówi o współpracy obu stron w dziedzinie ochrony praw mniejszości narodowych, potwierdza gwarancje państwa do stworzenia możliwości nauczania w językach ojczystych mniejszości oraz poszanowaniu praw mniejszości do uczestnictwa w sprawach publicznych i konsultacjach z organizacjami mniejszościowymi w sprawach dotyczących ich tożsamości. Art. 17 mówi o zgodzie obu stron, iż osoby należące do mniejszości winny przestrzegać ustawodawstwa państwa swego zamieszkania. Na Białorusi w ciągu ostatnich lata nie doszło do otwartych konfliktów narodowościowych. Napięcia etniczne powstają głównie na tle roszczeń majątkowych różnych grup religijnych. Dotyczy to głównie katolików (powszechnie utożsamianych z Polakami), którzy aktywnie zabiegają o zwrot odebranych im przez władzę radziecką kościołów, co spotyka się z negatywnymi postawami prawosławnych. 4. Litwa Według spisu z 1989 r. terytorium Litwy zamieszkiwało 3 673,4 tys. mieszkańców, którzy reprezentowali następujące narodowości: 79,6% Litwinów, 9,4% Rosjan, 7,0% Polaków, 1,7% Białorusinów, 1,2% Ukraińców, 0,3% Żydów, 0,1% Tatarów, 0,1% Łotyszy, 0,1% Romów i 0,5% przedstawicieli innych grup narodowościowych. Prawa mniejszości narodowych na Litwie regulowane są przez Konstytucję z 1992 r. oraz ustawą o mniejszościach narodowych z 1989 r., która następnie była nowelizowana w następnych latach. Art. 37 Konstytucji stanowi, iż: Obywatele przynależni do wspólnot naro-
BSE 7 dowościowych mają prawo do pielęgnowania swego języka, kultury i obyczajów. Art. 29 mówi o zasadzie niedyskryminacji:... Niedozwolone jest ograniczanie praw człowieka lub ustanawianie przywilejów ze względu na płeć, rasę, narodowość, język, pochodzenie, położenie społeczne, wiarę, przekonania albo poglądy. Zgodnie z art. 25, wolność przekonań oraz swoboda ich wyrażania nie może prowadzić do waśni narodowościowych: Wolność wyrażania przekonań i rozpowszechniania informacji jest niepołączalna z działalnością przestępczą, szerzeniem nienawiści narodowej, rasowej, religijnej i społecznej, przemocy i dyskryminacji, a także z oszczerstwem i dezinformacją. Ustawa o mniejszościach gwarantuje wszystkim obywatelom Litwy, bez względu na ich przynależność narodową, równe prawa i swobody polityczne. Wszelka dyskryminacja na tle narodowym lub rasowym jest zakazana (art. 1). Ustawa zapewnia członkom mniejszości narodowych m.in. prawo do pomocy ze strony państwa do rozwijania własnej narodowej kultury i oświaty, prawo do nauczania w językach ojczystych, wydawania prasy, tworzenia własnych organizacji oraz dostęp do stanowisk w ciałach samorządowych i organach władzy państwowej (art. 2). Ustawa dopuszcza dwujęzyczność w urzędach i tablicach informacyjnych na terenach zamieszkałych przez mniejszość (art. 4 i 5). Art. 8 ustawy stanowi, iż każdy obywatel Litwy, przy otrzymaniu paszportu, może swobodnie określić swoją tożsamość etniczną na podstawie narodowości swoich rodziców lub jednego z nich. Ustawa nakłada na członków mniejszości narodowych obowiązek lojalności wobec litewskiej Konstytucji i prawa, suwerenności państwowej i terytorialnej integralności Litwy (preambuła ustawy). Regulacje dotyczące ochrony praw mniejszości znalazły się także w traktatach dwustronnych, jakie Litwa zawarła w latach dziewięćdziesiątych. Zapis dotyczący tej problematyki znajduje się także w Traktacie między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litwy o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy, który został podpisany 26 kwietnia 1994 r. Cztery artykuły traktatu, od art. 13 do 16, poświęcone są problemom ochrony praw członków mniejszości narodowych. Ich postanowienia zgodne są z zasadami, jakie znajdują się w traktatach, jakie Polska zawarła z innymi swoimi sąsiadami, jak z Ukraina i Białorusią oraz obowiązującym normami międzynarodowymi. Zgodnie z art. 13, osoby należące do mniejszości narodowej (odpowiednio: polskiej lub litewskiej) to osoby posiadające obywatelstwo danego państwa (Litwy lub Polski), które mają określone pochodzenie narodowe (polskie lub litewskie), albo też przyznają się do określonej narodowości, kultury lub tradycji (polskiej lub litewskiej) oraz uznają język narodowy (polski lub litewski) za swój język ojczysty. Osoby należące do mniejszości narodowej mają prawo indywidualnie, albo wespół z innymi członkami własnej grupy, do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej bez jakiejkolwiek dyskryminacji, przy zachowaniu pełnej równości wobec prawa. Przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru dokonywanego przez osobę i nie
8 BSE mogą z tego wynikać dla niej żadne negatywne następstwa. Nikt nie może być zmuszony do udowodnienia swej narodowości, ani do jej wyrzeczenia się. Zgodnie z art. 14, osoby należące do mniejszości narodowej mają w szczególności prawo do: - swobodnego posługiwania się swoim językiem ojczystym w życiu prywatnym i publicznie; - dostępu do informacji w tym języku, wymiany tej informacji i rozpowszechniania oraz posiadania własnych środków masowego przekazu; - uczenia się języka swojej mniejszości oraz pobierania nauki w tym języku; - zakładania i utrzymywania własnych instytucji, organizacji i stowarzyszeń (zgodnie z prawem krajowym), w szczególności kulturalnych, religijnych i oświatowych, w tym również szkół wszystkich szczebli, które mogą się ubiegać o dobrowolne wkłady finansowe z kraju i z zagranicy oraz posiadają prawo do uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych; - wyznawania i praktykowania swojej religii, w tym także wykorzystywania materiałów religijnych oraz prowadzenia oświatowej działalności religijnej w języku mniejszości narodowej; - ustanawiania i utrzymywania nie zakłóconych kontaktów między sobą w obrębie kraju, jak i poprzez granice z obywatelami innych państw, z którymi łączy ich wspólne pochodzenie narodowe; - używania swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej; - uczestniczenia w życiu publicznym bezpośrednio lub za pośrednictwem swoich przedstawicieli na szczeblu władz państwowych i lokalnych oraz dopuszczenia do służby publicznej na równi z innymi obywatelami. Zgodnie z art. 15 strony zobowiązują się do ochrony tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej osób należących do mniejszości narodowych oraz tworzenia warunków do jej rozwijania, a w szczególności: - strony rozważą dopuszczenie języków mniejszości narodowych przed swymi urzędami, a w szczególności zaś w tych jednostkach administracyjno-terytorialnych, w których dużą część stanowią członkowie mniejszości narodowej; - zapewnią członkom mniejszości dostęp do publicznych środków masowego przekazu; - zapewnią odpowiednie możliwości nauczania języka mniejszości narodowej oraz pobierania nauki w tym języku w przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich; - podejmą niezbędne środki dotyczące ochrony tożsamości mniejszości narodowej po należytej konsultacji, łącznie z kontaktami z organizacjami mniejszości narodowej; - uwzględnią historię i kulturę mniejszości w nauczaniu historii i kultury w placówkach oświatowych;
BSE 9 - powstrzymają się od działań mogących doprowadzić do asymilacji członków mniejszości narodowych wbrew ich woli oraz mogących doprowadzić do zmian narodowościowych na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe. Żadne z postanowień art. 14 nie może naruszać zasad prawa międzynarodowego, w tym zasady poszanowania integralności terytorialnej państwa. Każda osoba należąca do mniejszości powinna być lojalna wobec państwa swego zamieszkania (art. 16). Znajdujące się wyżej gwarancje dla członków mniejszości narodowych mieszkających na terytorium obu państw odpowiadają ogólnym standardom europejskim, przede wszystkim tym, które zawarte są w Dokumencie Kopenhaskim KBWE z 1990 r. Traktat był postępem w zakresie ochrony praw członków mniejszości polskiej na Litwie, gdyż wychodził poza postanowienia litewskiej ustawy o ochronie mniejszości etnicznych. Art. 8 tej ustawy ograniczał członkostwo w mniejszości narodowej do narodowości rodziców (lub jednego z nich). W traktacie zawarta jest opcja indywidualna - przynależność do mniejszości jest sprawą wyboru dokonywanego przez konkretną osobę. Polakom na Litwie i Litwinom w Polsce zapewnił traktat prawo do używania imion i nazwisk w narodowym brzmieniu oraz ich urzędowej rejestracji w pisowni ich języka ojczystego. O ile w Polsce stało się już to standardem w 1990 r., to na Litwie przygotowywano taka ustawę. W związku z tym, że do tej pory takiej ustawy nie przyjęto, strona polska wystąpiła w styczniu 1998 r. z propozycją zawarcia specjalnej, dwustronnej umowy na ten temat. Traktat zabraniał również dokonywania zmian granic okręgów administracyjnych, które mogły zmieniać stosunki narodowościowe (chodziło tu o zagrożenie polskiej mniejszości w związku z zapowiedziami budowy Wielkiego Wilna). Traktat nie rozwiązał do końca wszystkich tych problemów, a przede wszystkim statusu gruntów przeznaczonych pod rozbudowę Wilna, które są kwalifikowane jako miejskie, co oznacza mniej korzystne warunki ich reprywatyzacji od gruntów rolnych. Traktat nie zapewnił mniejszości polskiej autonomii politycznej, o co zabiegały niektóre organizacje litewskiej Polonii oraz nie zapobiegł zmianom w ordynacji wyborczej do władz lokalnych, które wykluczały z udziału w wyborach stowarzyszenia i organizacje społeczne (w tym organizacje mniejszości narodowych) i w ordynacji wyborczej do parlamentu, który podwyższał próg wyborczy z 4% do 5%. Traktat zmniejszył jednak bardzo poważnie stan napięcia, jaki istniał między tymi krajami na tym polu. Sprawą nierozwiązaną pozostała kwestia używania języka polskiego jako dodatkowego przed urzędami w okręgach administracyjnych na Wileńszczyźnie, w których żyją Polacy. W końcu 1997 r. uchwałę o wprowadzeniu języka polskiego - obok litewskiego - we wszystkich instytucjach i organizacjach rejonu wileńskiego, przyjęła rada samorządu tego rejonu wileńskiego, w 70% zamieszkanego przez Polaków. Rada swoją decyzję uzasadniała art. 4 ustawy o mniejszościach. Wywołało to napięcia z władzami litewskimi, których zdaniem, decyzja ta narusza art. 14 Konstytucji Litwy (mówiący, że językiem państwowym na
10 BSE Litwie jest język litewski), ustawę o języku państwowym z 1995 r. (ustawa nakazuje, aby wszystkie dokumenty, korespondencja i napisy w instytucjach państwowych były sporządzane w języku litewskim) oraz ustawę o samorządzie państwowym. Ten problem oraz zapowiedź niekorzystnej nowelizacji ustawy o mniejszościach (dotyczącej używania języka mniejszości), jak i próby zmniejszenia liczby lekcji prowadzonych w języku polskim w szkołach polskich na Litwie, były przedmiotem obrad polsko-litewskiego Zgromadzenia Poselskiego, które miało miejsce w końcu stycznia 1998 r. w Warszawie. W parlamencie Litwy (Seimasie) działa specjalna komisja parlamentarna zajmująca się mniejszościami narodowymi (Komitet ds. Przestrzegania Praw Jednostki i Obywatela oraz Mniejszości). W strukturze administracji rządowej działa departament mniejszości narodowych i problemów regionalnych, mający status ministerstwa. W 1997 r. została powołana międzyrządowa Rada ds. współpracy między rządami Polski i Litwy, której przedmiotem obrad są także kwestie ochrony praw mniejszości narodowych. 5. Łotwa Według spisu powszechnego z 1989 r. terytorium Łotwy zamieszkiwało 2 680 tys. osób, którzy reprezentowali następujące narodowości: 52,0% Łotyszy, 34,0% Rosjan, 4,5% Białorusinów, 3,5% Ukraińców, 2,3% Polaków i 1,3% Litwinów. Ustawa łotewska o mniejszościach narodowych jest podobna do ustawy białoruskiej w zakresie gwarancji ochrony praw mniejszości. Ustawa ta gwarantuje wszystkim mieszkańcom Republiki Łotewskiej, niezależnie od ich narodowości, równość w dziedzinie praw człowieka na poziomie odpowiadającym standardom międzynarodowym (art. 1). Członkowie mniejszości narodowych mają prawo powoływać własne organizacje i stowarzyszenia (art. 5), używać swoich symboli narodowych i obchodzić własne święta narodowe (art. 8), utrzymywać niezakłócone kontakty z rodakami w swojej historycznej ojczyźnie (art. 10), korzystać z państwowych środków masowego przekazu, jak również tworzyć własne (art. 13). Członkowie mniejszości narodowych oraz ich organizacje mogą podejmować działalność gospodarczą zgodnie z łotewskim ustawodawstwem (art. 14). Ustawa zobowiązuje państwo do finansowego wspomagania działalności kulturalnej i oświatowej mniejszości narodowych (art. 10). Ustawa nie zlikwidowała napięć narodowościowych na Łotwie. Główny konflikt etniczny powstał na tle zasad przyznawania obywatelstwa łotewskiego, które pozbawiało tego obywatelstwa przedstawicieli mniejszości narodowych. Ustawa o obywatelstwie stanowi, że obywatelami Łotwy są osoby i ich potomkowie, które posiadały obywatelstwo łotewskie przed 1940 r. Pozbawia ona obywatelstwa m.in. Rosjan, którzy napłynęli na Łotwę w latach w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Ustawa ogranicza bardzo poważnie prawa osób nie posiadających obywatelstwa (m.in. pozbawia ich czynnego i biernego prawa wyborczego, wprowadza zakaz posiadania ziemii i zasobów naturalnych, swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, zajmowania stanowisk w administracji państwowej). Dopuszcza ona
BSE 11 możliwość przyznania obywatelstwa łotewskiego (tzw. naturalizacji) osobom, które zamieszkiwały stale na terytorium Łotwy co najmniej od 16 lat, pomyślnie zdały egzamin ze znajomości języka łotewskiego i podpisały deklarację lojalności wobec państwa łotewskiego. Ustawa o obywatelstwie łotewskim dotknęła głównie przedstawicieli mniejszości rosyjskiej, ale i także mniejszości polskiej. Z grupy ok. 60 tys. Polaków żyjących na Łotwie, w 1996 r. ok. 20 tys. było nadal pozbawionych obywatelstwa łotewskiego. Parlament łotewski dyskutował jesienią 1996 r. nad poprawką do ustawy o obywatelstwie, która zalecała przyznanie obywatelstwa Łotwy w uproszczonym trybie wszystkim Polakom mieszkającym na stałe w Łotwie. 6. Zakończenie Przegląd regulacji prawnych dotyczących ochrony praw osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych obowiązujących w Ukrainie, Białorusi, Litwie i Łotwie pokazuje, iż przyjęto w nich szczególne gwarancje ochrony tych praw o randze wpisu do konstytucji, specjalnej ustawy oraz zapisy w ustawach szczegółowych. Powołano także specjalne organy administracji państwowej i ciała doradcze zajmujące się tymi problemami. Głównym problemem, obok zagadnień finansowania działalności oświatowej i kulturalnej mniejszości, pozostaje jednak nadal sfera praktyki: w jaki sposób są urzeczywistniane te prawa dla mniejszości? Załączniki: - Prawo Ukrainy o mniejszościach narodowych w Ukrainie; - O mniejszościach narodowych w Republice Białoruś; - Ustawa o mniejszościach etnicznych (Litwa); - Oświadczenie Zgromadzenia Poselskiego Sejmu RP i Sejmu RL z II sesji (26-27.01.1998 r. w Warszawie); - Projekt: Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Republiki Litewskiej o Pisowni Imion i Nazwisk Osób Należących do Mniejszości Polskiej w Republice Litewskiej oraz Mniejszości Litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej (wraz z załącznikami); - Ustawa o nieograniczonym rozwoju i prawie do autonomii mniejszości narodowych i etnicznych Łotwy.