Wykorzystywanie seksualne wychowanków domów dziecka diagnoza problemu www.fdn.pl www.zlydotyk.pl
Copyright 2010 Fundacja Dzieci Niczyje Fundacja Dzieci Niczyje 03-926 Warszawa, ul. Walecznych 59 Tel. (22) 616 02 68; fdn@fdn.pl; www.fdn.pl Opracowanie broszury: Monika Sajkowska, Olga Trocha Skład i opracowanie graficzne: Olga Figurska, www.lunatikot.pl ISBN 978-83-926185-9-1 Broszura wydana w ramach projektu Sexual Abuse Against Children at Residential Institutions JLS/2007/DAP-1/178-30-CD-0229207/00-68 programu DAPHNE III finansowanego przez Komisję Europejską. O czym jest ta broszura? 2 Problem wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce 3 Prawne definicje wykorzystywania seksualnego dzieci 3 Odpowiedzialność sprawcy wykorzystywania według prawa polskiego 4 Skala problemu wykorzystywania seksualnego dzieci 5 Placówki opiekuńczo wychowawcze w Polsce 8 Rodzaje placówek 8 Ocena standardów funkcjonowania placówek opiekuńczo wychowawczych 9 Problem wykorzystywania seksualnego wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych 11 Czynniki ryzyka wykorzystywania seksualnego wychowanków 11 Skala problemu wykorzystywania seksualnego wychowanków 12 Inne formy wiktymizacji wychowanków 15 Wnioski 19 Rekomendacje 20 Jeśli chcesz wiedzieć więcej 21 1
O czym jest ta broszura? Problem wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce W broszurze przedstawiony jest problem wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka w Polsce. Diagnoza tego problemu była głównym celem projektu Sexual Violence against Children in Residential Institutions, realizowanego w ramach unijnego programu Daphne III przez Fundację Dzieci Niczyje w Polsce i inne organizacje w krajach partnerskich projektu (Bułgaria, Grecja, Litwa, Łotwa). Analiza sytuacji była podstawą opracowania koncepcji badań problemu wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka oraz planowania działań profilaktycznych w tym zakresie. Broszura przedstawia diagnozę skali doświadczeń wychowanków związanych z wykorzystywaniem seksualnym i innymi formami przemocy na tle podobnych doświadczeń ogółu dzieci i młodzieży. Proponuje również kierunki działań umożliwiających ograniczenie problemu oraz wskazuje niezbędne zmian systemowe, włączając się do dyskusji społecznej na temat reformy systemu opieki instytucjonalnej w Polsce. Prawne definicje wykorzystywania seksualnego dzieci Do tej pory w polskim prawie nie sformułowano definicji wykorzystywania seksualnego dzieci. Na to pojęcie składać się może wiele zachowań, odrębnie spenalizowanych w Kodeksie karnym. Brak prawnej definicji wykorzystywania seksualnego nie jest zaniedbaniem ustawodawcy. Tworzenie takiej definicji i wiązanie z nią konkretnych skutków prawnych, prowadziłoby do zamknięcia tego pojęcia na nowo pojawiające się zachowania seksualne, których ofiarami są małoletni. Przestępstwa wpisujące się w pojęcie wykorzystywania seksualnego dziecka opisane zostały w rozdziale XXV Kodeksu karnego ( Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności ). Ustawodawca umieścił w nim m.in. następujące przestępstwa: zgwałcenie (art. 197 1 kk), zgwałcenie małoletniego poniżej lat 15 (typ kwalifikowany zgwałcenia, art. 197 3 kk), nadużycie stosunku zależności (art. 199 kk), obcowanie z małoletnim poniżej lat 15 (art. 200 kk), uwodzenie dzieci przez Internet tzw. grooming (art. 200a kk), kazirodztwo (art. 201 kk), pornografia (art. 202 kk), sutenerstwo i stręczycielstwo (art. 203 i 204 kk). Jeżeli przestępstwa seksualnego dopuszcza się członek rodziny dziecka, poza odpowiedzialnością z tego tytułu, może ponieść odpowiedzialność także na gruncie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Odpowiedzialność karna z tytułu popełnionego przestępstwa i podjęcie działań wobec sprawcy przestępstwa przed sądem rodzinnym w takim wypadku nie wykluczają się, a wręcz uzupełniają. W przypadku przestępstw seksualnych na szkodę małoletniego, popełnionych np. przez jednego z rodziców, ingerencja we władzę rodzicielską (np. przez ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej) jest zazwyczaj uzasadniona i konieczna. Sąd rodzinny obowiązany jest działać z urzędu w każdej sytuacji, w której poweźmie wiadomość o zagrożeniu dobra dziecka, zwłaszcza w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa na szkodę dziecka. 2 3
Odpowiedzialność sprawcy wykorzystywania według prawa polskiego Odpowiedzialność karna za popełnienie przestępstw przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego nie kończy się na skazaniu sprawcy przez sąd karny i orzeczeniu kary (grzywny, ograniczenia wolności czy kary pozbawienia wolności). Sąd ma dodatkowo do dyspozycji środki karne, m.in.: zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej; zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi; obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania zawodów czy działalności związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi jest orzekany przez sąd fakultatywnie. Obligatoryjnie sąd orzeka ten zakaz, gdy ponownie skazuje sprawcę w takich samych warunkach. W obu przypadkach zakaz orzeka się na zawsze. Obligatoryjne orzeczenie zakazu kontaktowania się następuje w przypadku skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu. Orzeka się go na okres od roku do lat 15. Może być jednak orzeczony na zawsze w razie ponownego skazania sprawcy w tych samych warunkach. W przypadku skazania na bezwarunkowe pozbawienie wolności, zakazy i obowiązki obowiązują dopiero po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności, nawet orzeczonej za inne przestępstwo. Kolejną konsekwencją popełnienia przestępstwa seksualnego na szkodę małoletniego jest to, że takie skazanie nie podlega zatarciu, jeżeli za przestępstwo orzeczona była bezwarunkowa kara pozbawienia wolności, a pokrzywdzonym był małoletni poniżej lat 15. Do końca życia sprawcy w Krajowym Rejestrze Karnym odnaleźć będzie można informację o skazaniu, wymierzonej i wykonanej karze. Poza odpowiedzialnością karną sprawca może ponieść także odpowiedzialność służbową czy dyscyplinarną. Ustawa o pomocy społecznej, regulująca m.in. kwestię placówek opiekuńczo wychowawczych, wprowadza surową konsekwencję popełnienia przestępstwa przez pracownika. Zgodnie z art. 87a tej ustawy wychowawca zatrudniony w placówce opiekuńczo wychowawczej, oskarżony o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy, w tym przemocy w rodzinie, zostaje z mocy prawa zawieszony w pełnieniu obowiązków służbowych na czas trwania postępowania. W przypadku zaś skazania za takie przestępstwo, dyrektor placówki ma obowiązek rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy. Skala problemu wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce Drażliwość problemu wykorzystywania seksualnego dzieci sprawia, że wiele przypadków wykorzystywania nie jest zgłaszanych, a o wielu z nich ofiary wykorzystywania nie mówią nikomu, nawet jako osoby dorosłe. Ukryty charakter zjawiska jest głównym ograniczeniem możliwości jego pomiaru i odpowiedzi na pytanie o skalę i charakter problemu wykorzystywania seksualnego dzieci. Badacze opracowujący diagnozę problemu stale doskonalą metody badawcze w celu uzyskania jak najpełniejszych danych. Godzą się jednak z tym, że zakres ujawniony nie pokrywa się z realnym zakresem zjawiska. Szacowanie skali problemu wykorzystywania seksualnego dzieci może być dokonywane w oparciu o różne dane. Generalnie, dwa rodzaje takich danych pozwalają na systematyczną ocenę skali i dynamiki zjawiska. Odmienna metodologia ich uzyskiwania każe jednak pamiętać o właściwej dla określonej kategorii danych interpretacji oraz o ograniczeniach w generalizowaniu wyników. Statystyki ujawnionych przypadków wykorzystywania seksualnego dzieci w skali roku W Polsce, mimo rosnącej liczby placówek pomagających krzywdzonym dzieciom, ciągle nie ma systemu instytucji, obejmujących zasięgiem cały kraj, oferujących pomoc we wszystkich formach krzywdzenia według wspólnych standardów. Nie istnieją tym samym rejestry, które umożliwiłyby ocenę skali problemu krzywdzenia, w tym wykorzystywania seksualnego dzieci. Jedynymi danymi, które pozwalają na szacowanie trendu zjawiska są dane ze statystyk policyjnych i sądowych. Te jednak dotyczą jedynie tego niewielkiego odsetka przypadków, w których podjęta została interwencja prawna. Relacja tych danych do realnej skali zjawiska zależy od wielu czynników, takich jak skuteczność instytucji wymiaru sprawiedliwości, czy też społeczne postawy wobec wykorzystywania seksualnego dzieci. Liczba postępowań w zgłaszanych na policję przypadkach utrzymuje się w ostatniej dekadzie na względnie stałym poziomie blisko 2 tys. postępowań wszczętych rocznie. Liczba postępowań w związku z prezentowaniem małoletnim poniżej 15. roku życia treści pornograficznych oraz rozpowszechnianiem, produkcją lub posiadaniem treści pornograficznych z udziałem małoletnich dynamicznie rośnie w ciągu ostatnich lat. W 2009 r. wszczęto postępowania w 806 takich przypadkach. 4 5
Art. 200 Kodeksu Karnego obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia: postępowania wszczęte postępowania zakończone Przestępstwa stwierdzone Przestępstwa wykryte Wskaźnik wykrywalności % Wnioski o objęcie aktem oskarżenia 2004 1.884 2.036 1.904 1.766 92,5 1.472 2005 1.884 2.071 1.697 1.572 92,1 1.194 2006 1.993 2.084 1.687 1.573 92,9 1.213 2007 2.029 2.361 1.882 1.730 91,2 1.196 2008 1.944 2.229 1.683 1.528 90,6 1.144 2009 1.906 2.015 1.657 1.542 92,4 1.014 autor próba definicja odsetek kobiet Izdebski (1997) Fluderska, Sajkowska (2001) Lew Starowicz (2002) Reprezentatywna próba 3209 Polaków w wieku 15 59 lat Reprezentatywna próba 1057 Polaków powyżej 18. roku życia Reprezentatywna próba 796 dorosłych Polaków powyżej 18. roku życia Przemoc seksualna do 15. roku życia Ekshibicjonizm, namawianie do oglądania pornografii, dotykanie, współżycie seksualne, do 15. roku życia, ze strony osoby dorosłej Ekshibicjonizm, pieszczoty seksualne, kontakty seksualne, usiłowanie gwałtu, gwałt, do 15. roku życia 5 3 16 12 14 18 odsetek mężczyzn Skala doświadczeń wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie wyniki badań Ograniczenia danych z rejestrów i statystyk inspirują badaczy do alternatywnych poszukiwań odpowiedzi na pytanie o skalę i charakter zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci. Ponieważ wiele przypadków wykorzystywania nigdy nie zostało ujawnionych i zarejestrowanych, wielu badaczy uznaje, iż najpełniejszy obraz zjawiska uzyskać można pytając osoby dorosłe o ich doświadczenia związane z wykorzystywaniem seksualnym w dzieciństwie takie retrospektywne badania prowadzone są metodą self-report. Wyniki retrospektywnych badań prowadzonych w danym społeczeństwie lub społeczności znacząco różnią się w zależności od programu badawczego. I tak, nieliczne badania tego typu prowadzone w Polsce w ostatnich latach charakteryzuje duża rozbieżność wyników informujących o odsetku osób, które w dzieciństwie doświadczyły wykorzystywania seksualnego. W badaniach Izdebskiego 5% kobiet zakwalifikowano jako ofiary wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie, według badań Fluderskiej i Sajkowskiej odsetek ten wynosi 16. W przypadku mężczyzn, w polskich badaniach uzyskano zróżnicowanie od 3% do 18%. Różnice takie charakteryzują również wyniki uzyskiwane przez badaczy w innych krajach 1. Na tak duże zróżnicowanie wyników uzyskanych w badaniach wpływają różne decyzje badaczy, dotyczące przyjętej w danym badaniu definicji wykorzystywania seksualnego oraz takich kwestii metodologicznych jak dobór próby, liczba pytań, stosowana technika badawcza. 1 Sajkowska M. (2003) Wykorzystywanie seksualne dzieci. Ustalenia terminologiczne, skala zjawska, oblicza problemu społecznego. Dziecko krzywdzone nr 1 6 7
Placówki opiekuńczo wychowawcze w Polsce rozwojowych, opiekę i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastępczej, placówce rodzinnej albo placówce socjalizacyjnej. 3. Placówki rodzinne Zapewniają dzieciom częściowo lub całkowicie pozbawionym opieki rodziców całodobową opiekę i wychowanie w warunkach zbliżonych do domu rodzinnego oraz opiekę do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia. 4. Placówki socjalizacyjne Zapewniają całodobową opiekę i wychowanie dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla których nie znaleziono rodzinnej opieki zastępczej 2. Rodzaje placówek Placówki opiekuńczo wychowawcze zapewniają dzieciom i młodzieży pozbawionym częściowo i całkowicie opieki rodzicielskiej oraz niedostosowanym społecznie dzienną lub całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie, jak również wspierają działania rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki. Zgodnie z art. 80 ustawy o pomocy społecznej, dziecko powinno być kierowane do całodobowej placówki opiekuńczo wychowawczej dopiero po wyczerpaniu innych możliwości pomocy rodzinie naturalnej lub zapewnienia mu rodzinnych form pieczy zastępczej. Pobyt w placówce powinien mieć charakter przejściowy, tj. do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub ustanowienia rodziny zastępczej. Placówki ze względu na specyfikę działań dzielą się na: 1. Placówki wsparcia dziennego Zapewniają pomoc rodzinie i dzieciom sprawiającym problemy wychowawcze, zagrożonym demoralizacją, przestępczością lub uzależnieniami. Współpracują ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej i innymi instytucjami w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. Z uwagi na charakter wykonywanych działań ustawa rozróżnia dwa rodzaje placówek: 1) opiekuńcze których celem jest pomaganie dzieciom w pokonywaniu trudności szkolnych i organizowanie czasu wolnego, prowadzone w formie świetlic, klubów, ognisk wychowawczych i kół zainteresowań; 2) specjalistyczne realizujące, obok funkcji opiekuńczej, programy psychokorekcyjne i psychoprofilaktyczne. Są to np. świetlice socjoterapeutyczne oraz ogniska wychowawcze. 2. Placówki interwencyjne Zapewniają dziecku pozbawionemu częściowo lub całkowicie opieki rodziców, znajdującemu się w sytuacji kryzysowej: doraźną, całodobową opiekę, kształcenie dostosowane do jego wieku i możliwości Ocena standardów funkcjonowania placówek opiekuńczo wychowawczych Najwyższa Izba Kontroli w 2008 r. opublikowała raport 3 oceniający wykonywanie zadań ustawowych z zakresu opieki społecznej przez placówki opiekuńczo wychowawcze, a w szczególności stopień przestrzegania obowiązującego standardu usług opieki i wychowania oraz zaspokajania niezbędnych potrzeb wychowanków (bytowych, edukacyjnych i kulturalno rekreacyjnych). W wyniku przeprowadzonej kontroli NIK negatywnie oceniła jakość świadczenia usług przez skontrolowane placówki opiekuńczo wychowawcze. W placówkach nie wprowadzono większości wymaganych standardów mających obowiązywać od dnia 1 stycznia 2007 r., w związku z tym przesunięto termin ich obowiązywania o 4 lata od dnia 1 stycznia 2011 r. Żadna ze skontrolowanych placówek opiekuńczo wychowawczych nie zapewniała wychowankom warunków bytowych oraz opieki i wychowania na poziomie wszystkich obowiązujących standardów, określonych w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek opiekuńczo wychowawczych. Kontrola wykazała również przeludnienie w placówkach opiekuńczo wychowawczych. W jednej placówce przebywało średnio 54 wychowanków, podczas gdy obowiązujące wymogi prawa) dopuszczają 30 wychowanków. W pokojach zamieszkiwało średnio więcej niż 5 dzieci. W ocenie NIK, największym problemem występującym w placówkach opiekuńczo wychowawczych jest przebywanie w nich nieletnich, którzy zgodnie z orzeczeniami sądowymi powinni zostać umieszczeni w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii. W konsekwencji dochodzi do nasilenia występowania zjawisk agresji i przemocy, aktów wandalizmu wśród wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych. 2 Na podstawie http://www.mpips.gov.pl 3 Pełny tekst raportu jest dostępny na: http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,664.html 8 9
W jednej czwartej kontrolowanych placówek ujawniono zachowania wychowanków zagrażającej ich kolegom i koleżankom. Do najczęstszych należała przemoc i agresja, w tym fizyczna (m.in. kradzieże, przypadki wykorzystywania seksualnego, przemoc psychiczna stosowana przez wychowawców wobec dzieci). Kontrola wykazała również nieprawidłowości dotyczące kadry w niektórych placówkach: brak wymaganych kwalifikacji pracowników, brak gwarancji bezpieczeństwa dzieci w porze nocnej, polegającej na sprawowaniu opieki przez co najmniej 2 pracowników, w tym jednego wychowawcę, przebywanie pod opieką jednego wychowawcy zbyt dużej liczby dzieci. Prace legislacyjne Problematykę wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, w tym: działania profilaktyczne skierowane do rodzin zagrożonych dysfunkcją lub przeżywających trudności, zbudowanie mechanizmów pracy z rodziną dziecka, organizację systemu pieczy zastępczej, w sposób kompleksowy reguluje projekt ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, który we wrześniu 2010 r. został skierowany do prac parlamentarnych. Proponowane w projekcie rozwiązania prawne są dostosowane do zaleceń UE i dotyczą m.in.: wzmocnienia działań profilaktycznych i doskonalenia metod pracy z rodziną na rzecz pozostawienia w niej dziecka lub powrotu do niej dziecka; stopniowego wprowadzania zasady, że w placówkach opiekuńczo wychowawczych nie mogą przebywać dzieci do 10. roku życia; rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej i rodzinnych domów dziecka. Problem wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka Czynniki ryzyka wykorzystywania seksualnego wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych Szczególną grupą ryzyka wykorzystywania seksualnego są dzieci pozbawione bliskiego kontaktu z członkami rodziny. Zaniedbanie emocjonalne przez najbliższych może powodować, iż dziecko będzie poszukiwało związków emocjonalnych z innymi dorosłymi. Takie dzieci szczególnie często stają się ofiarami czynów pedofilnych. Ponadto, w sytuacji braku bliskich związków i zaniedbania przez członków rodziny, znacząco maleje prawdopodobieństwo ujawnienia im przez dziecko faktu wykorzystania oraz dostrzeżenia przez nich symptomów wykorzystywania. Charakterystyka większości rodzin dzieci wychowujących się w placówkach opiekuńczo wychowawczych (alkoholizm rodziców, patologia rodziny, zaniedbywanie dzieci itd.) pozwala stawiać hipotezę, iż w populacji wychowanków doświadczenie kontaktów seksualnych w osobami dorosłymi jest znacznie częstsze niż w całej populacji dzieci. Dodatkowym zagrożeniem wykorzystywaniem seksualnym tych dzieci jest również sam fakt wychowywania się w placówce. Instrumentem drugiego życia takich instytucji, którego istotą jest ustalenie hierarchii znaczenia i władzy pomiędzy wychowankami bywa zmuszanie dzieci przez starszych, silniejszych wychowanków do kontaktów seksualnych, gwałty itp. Oto dwie główne kategorie czynników ryzyka wykorzystywania seksualnego wychowanków w czasie ich przebywania w placówce: Cechy/doświadczenia wychowanków: wcześniejsze doświadczenie przemocy seksualnej. Dzieci po doświadczeniu przemocy seksualnej prezentują wiele zachowań, które świadczą o tym, że były ofiarami przemocy. Takie zachowania to m.in. zaczepki słowne w stosunku do innych dzieci, wulgaryzmy, swobodne zachowania wobec dorosłych, przekraczanie granic, podglądanie. Dzieci mogą prowokować sytuacje seksualne, powtarzając to, czego nauczyły się od innych; 10 11
bycie świadkiem zachowań seksualnych członków rodziny w domu (np. z powodu złych warunków mieszkaniowych). Mechanizm powielania doświadczeń oraz podwyższona seksualizacja leży u podłoża zarówno sprawstwa, jak i bycia ofiarą przemocy seksualnej; brak poczucia własnej wartości, niezaspokojona potrzeba bliskości. Dzieci wchodzą w płytkie, powierzchowne relacje, próbują zaspokajać potrzebę miłości i więzi w różny sposób, również poprzez uprawianie seksu; brak zinternalizowanych norm moralnych, pozytywnych wzorów, autorytetów moralnych. Socjalizacja dziecka w rodzinie patologicznej (np. alkoholowej) jest zaburzona brak czytelnego systemu wzmocnień powoduje, że dzieci nie uczą się ponoszenia konsekwencji za swoje czyny; szeroko rozumiane wyobcowanie wychowanków. Brak poczucia bezpieczeństwa, utrata więzi z rodziną, brak bliskich, znaczących osób powodują, że dzieci nie mają komu ujawnić wykorzystywania lub swoich obaw i poczucia zagrożenia. Dlatego często zdarza się, że dzieci ujawniają doświadczenia wykorzystywania seksualnego w placówce dopiero, gdy znajdą się w rodzinie zastępczej i mają zagwarantowane elementarne poczucie bezpieczeństwa. Co wiemy o wykorzystywaniu seksualnym wychowanków? Ustalenia badawcze 1. Wychowankowie domów dziecka doświadczają wykorzystywania seksualnego częściej niż ich rówieśnicy spoza placówki. Dotyczy to zarówno okresu pobytu w placówce, jak i wczesnego dzieciństwa, nawet jeśli wychowankowie przebywali wtedy w domu rodzinnym. Porównanie skali doświadczeń wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka i ogółu młodzieży w wieku 15 18 lat Wymuszone współżycie seksualne (gwałt) Werbowanie w Internecie w celach seksualnych Cechy placówki przebywanie pod jednym dachem dzieci, które mają za sobą bardzo różne doświadczenia przemocowe. Zachowania przemocowe są w tym kontekście zaraźliwe i funkcjonalne przemoc seksualna zaspokaja potrzebę dominacji, znaczenia; drugie życie w placówce. Przemoc, w tym seksualna, jest manifestacją siły i nadrzędności sprawcy wobec ofiary, umożliwia komunikowanie nieformalnej hierarchii, która jest podstawą drugiego życia ; zmniejszona kontrola ze względu na dużą liczbę wychowanków i ograniczone możliwości opiekunów; brak pomocy i wsparcia psychologicznego w sytuacji doświadczeń wzmacnia prawdopodobieństwo powtórnej wiktymizacji. Skala wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka Eksponowanie intymnych części ciała lub aktów seksualnych (ekshibicjonizm) Dotykanie intymnych części ciała Molestowanie werbalne f o r m a wiktymizacji 0 10 20 30 o d s e t e k r e s p o n d e n t ó w de k l a r u j ą c y da n e d o ś w i a d c z e n i e w ci ą g u os t a t n i e g o r o k u 4 Młodzież, Polska Wychowankowie domów dziecka, Polska Wychowankowie domów dziecka, Warszawa Wykorzystywanie seksualne dziecka w różny sposób może się wiązać z jego pobytem w placówce opiekuńczo wychowawczej. Po pierwsze, może być przyczyną przyjęcia do placówki, gdy dziecko było ofiarą wykorzystywania w domu lub w najbliższym otoczeniu. Po drugie, do wykorzystania seksualnego może dojść w placówce, zarówno ze strony wychowanków, jak i personelu. Po trzecie, wychowankowie placówki mogą doświadczyć przemocy seksualnej poza placówką, w różnych okolicznościach, ze strony rówieśników, członków rodziny, nieznajomych sprawców. 4 Informacje badawcze prezentowane na wszystkich wykresach w tej broszurze pochodzą z trzech programów badawczych realizowanych przez Fundację Dzieci Niczyje: 1. Badania wiktymizacji wychowanków i personelu domów dziecka w Polsce, 2005: wychowankowie w wieku 15 18 lat, N=495, technika: CAPI; personel 8 placówek, N=160, technika: ankieta (badania FDN w ramach programu Przywrócić Dzieciństwo Fundacja Przyjaciółka ). 2. Badania wiktymizacji wychowanków i personelu domów dziecka w Warszawie, 2009: wychowankowie w wieku 15 18 lat, N=62, technika: CAPI; personel 39 placówek, N=62, technika: ankieta (badania FDN w ramach program Komisji Europejskiej Daphne III, Sexual Violence against Children in Residential Institutions ). 3. Badania wiktymizacji polskiej młodzieży, 2009: internauci w wieku 15 18 lat, N=1000, technika CAWI (badania FDN w ramach programu Komisji Europejskiej Prevention and Fight against Crime, Multidimensional protection of child victims of crime ). 12 13
Porównanie skali doświadczeń wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka i ogółu młodzieży w wieku 15 18 lat Współżycie seksualne Dotykanie intymnych części ciała f o r m a wiktymizacji 0 10 20 30 o d s e t e k r e s p o n d e n t ó w de k l a r u j ą c y da n e d o ś w i a d c z e n i e do 15. r o k u ży c i a, z os o b ą do r o s ł ą Młodzież, Polska Wychowankowie domów dziecka, Polska Wychowankowie domów dziecka, Warszawa przypadków wykorzystywania dochodziło w domu rodzinnym wychowanka (30 przypadków) oraz w placówce (15) 5. 5. Opinie większość wychowanków na temat kontaktów seksualnych są w znacznym stopniu zgodne z poglądami powszechnie uznanymi w polskim społeczeństwie. Jednak aż 12% uznaje, że zgoda partnera nie jest warunkiem koniecznym takich kontaktów, 10% akceptuje kontakty pomiędzy członkami rodziny, a aż 43% sądzi, że kontakty seksualne z osobą dorosłą mogą być podejmowane przed 15. rokiem życia 6. Inne formy wiktymizacji wychowanków Wykorzystywanie seksualne to jedna z wielu form wiktymizacji, jakim podlegać może dziecko. Różne formy przemocy fizycznej i emocjonalnej ze strony dorosłych i rówieśników to wyjątkowo częste doświadczenia wychowanków. Wiąże się to z jednej strony z ich sytuacją rodzinną to właśnie przemoc i zaniedbanie ze strony najbliższych członków rodziny jest często przyczyną umieszczenia dziecka w placówce. Z drugiej strony wychowankowie domów dziecka, częściej niż ich rówieśnicy wychowujący się w domach rodzinnych, są narażeni na doświadczenia przemocy i wykorzystywania, co jest efektem niskiej pozycji w grupie rówieśniczej, stygmatyzacji oraz braku wspierających dziecko, bliskich mu dorosłych. 2. Współżycia seksualnego pod przymusem doświadczył w ciągu roku przed badaniem niemal co dziesiąty wychowanek domu dziecka. Zdecydowana większość ofiar wskazała, iż sprawcą tej formy wiktymizacji była osoba znajoma, mniej więcej w ich wieku. W blisko połowie przypadków sprawca był pod wpływem alkoholu lub narkotyków. 2/3 ofiar nie przyznało się nikomu do tego, że zostały zgwałcone. 3. Co dziesiąty wychowanek deklaruje, iż przed ukończeniem 15. roku życia współżył seksualnie z osobą dorosłą. 12% z nich miało wtedy mniej niż 7 lat. Kontakty seksualne z osobami dorosłymi istotnie częściej miały przed ukończeniem 15. roku życia dziewczęta niż chłopcy. 4. Ponad 60% pracowników urzędów wojewódzkich nadzorujących placówki opiekuńczo wychowawcze w ciągu ostatnich 5 lat miało do czynienia w przypadkami wykorzystywania seksualnego wychowanków. W sumie 16 pracowników nadzoru spotkało się z 65 przypadkami wykorzystywania seksualnego. Sprawcami najczęściej byli członkowie rodziny (30 przypadków), rówieśnicy z placówki (16) i pracownicy placówki (6). Najczęściej do 5 Wykorzystywanie seksualne wychowanków, badania pracowników nadzoru placówek opiekuńczo wychowawczych, N=31, Fundacja Dzieci Niczyje, 2009, niepublikowany raport z badań. 6 Badania wiktymizacji wychowanków i personelu domów dziecka w Polsce, 2005: wychowankowie w wieku 15 18 lat, N=495, technika: CAPI; personel 8 placówek, N=160, technika: ankieta (badania FDN w ramach programu Przywrócić Dzieciństwo Fundacja Przyjaciółka ). 14 15
Przestępstwa konwencjonalne Wychowankowie domów dziecka znacznie częściej niż ich rówieśnicy doświadczają kradzieży i niszczenia ich osobistych rzeczy. Skala tych doświadczeń jest mniejsza w grupie wychowanków z warszawskich placówek niż w ogólnopolskiej próbie młodzieży z domów dziecka. Porównanie skali przestępstw konwencjonalnych wobec wychowanków domów dziecka i ogółu młodzieży w wieku 15 18 lat Przemoc ze strony osób dorosłych Wychowankowie placówek częściej niż ich rówieśnicy z rodzin doświadczają przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych. Natomiast skala doświadczeń poniżania i agresji werbalnej jest podobna we wszystkich grupach badanych. Wychowankowie domów dziecka znacząco częściej od ogółu młodzieży są świadkami przemocowych sytuacji w rodzinie. Sprawcą przemocy fizycznej wobec wychowanków jest najczęściej ktoś z rodziny. Co trzecia ofiara deklaruje jednak, że przemoc stosował ktoś z personelu domu dziecka. Porównanie skali doświadczeń przemocy ze strony osób dorosłych wobec wychowanków domów dziecka i ogółu młodzieży w wieku 15 18 lat Napad z niebezpiecznym narzędziem Zniszczenie rzeczy Rozbój Kradzież f o r m a wiktymizacji 0 20 40 60 80 o d s e t e k r e s p o n d e n t ó w de k l a r u j ą c y da n e d o ś w i a d c z e n i e w ci ą g u os t a t n i e g o r o k u Bycie świadkiem przemocy w rodzinie Przemoc psychiczna (werbalna, poniżanie) Przemoc fizyczna f o r m a wiktymizacji 0 20 40 60 o d s e t e k r e s p o n d e n t ó w de k l a r u j ą c y da n e d o ś w i a d c z e n i e w ci ą g u os t a t n i e g o r o k u Młodzież, Polska Wychowankowie domów dziecka, Polska Młodzież, Polska Wychowankowie domów dziecka, Warszawa Wychowankowie domów dziecka, Polska Wychowankowie domów dziecka, Warszawa 16 17
Przemoc rówieśnicza Jak dowodzi porównawcza analiza wyników dotyczących przemocy rówieśniczej, wychowankowie domów dziecka doświadczają jej częściej niż ich rówieśnicy spoza placówek. Dotyczy to wszystkich diagnozowanych form przemocy fizycznej i psychicznej, zbiorowej i ze strony partnerów/partnerek na randkach. Wnioski Porównanie skali doświadczeń przemocy rówieśniczej wobec wychowanków domów dziecka i ogółu młodzieży w wieku 15 18 lat Przemoc rówieśnicza fizyczna Przemoc rówieśnicza zbiorowa Przemoc na randce Przemoc psychiczna/znęcanie się f o r m a wiktymizacji 0 10 20 30 40 o d s e t e k r e s p o n d e n t ó w de k l a r u j ą c y da n e d o ś w i a d c z e n i e w ci ą g u os t a t n i e g o r o k u Młodzież, Polska Wychowankowie domów dziecka, Polska Wychowankowie domów dziecka, Warszawa S Skala doświadczeń przemocy seksualnej w grupie wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych jest znacznie większa niż w całej populacji dzieci. Sprawcami wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach są zarówno członkowie ich rodzin, jak i rówieśnicy oraz personel placówek. Głównymi przyczynami natężenia skali przemocy seksualnej wobec wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych są dysfunkcje rodzin pochodzenia (alkoholizm, brak opieki, niski poziom świadomości moralnej) oraz dysfunkcje instytucjonalnej opieki nad dziećmi (przeludnienie, brak opieki i wsparcia, brak kontroli personelu, drugie życie w placówkach). Częstą przyczyną przemocy rówieśniczej w placówkach opiekuńczo wychowawczych jest przebywanie w nich nieletnich, którzy zgodnie z orzeczeniami sądowymi powinni zostać umieszczeni w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ze względu na przejawy demoralizacji. W konsekwencji dochodzi do nasilenia występowania zjawisk agresji i przemocy, również seksualnej wśród wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych. Obowiązujące w Polsce regulacje prawne niewystarczająco chronią wychowanków placówek opiekuńczo wychowawczych przed wykorzystywaniem seksualnym ze strony personelu placówek. Zatrudniani pracownicy placówek nie są zobligowani do przedstawienia zaświadczeń o niekaralności. Specjalistyczna oferta diagnozy oraz psychologicznego wsparcia dzieci ofiar wykorzystywania seksualnego w Polsce jest niewystarczająca. Możliwości poszerzania kompetencji profesjonalistów w zakresie pomocy są bardzo ubogie. W konsekwencji jedynie nieliczne placówki pomocowe w Polsce mają w ofercie pomoc dzieciom wykorzystywanym seksualnie i ich rodzinom. W placówkach opiekuńczo wychowawczych umieszczane są dzieci, które doświadczyły wcześniej wykorzystywania seksualnego. Bywa, że takie doświadczenia w rodzinie są wprost przyczyną umieszczenia dziecka w placówce. Niewystarczająca jest oferta wsparcia psychologicznego dla dzieci ofiar przemocy seksualnej, które umieszczone zostały w środowisku wysokiego ryzyka powtórnej traumatyzacji. 18 19
Rekomendacje Konieczne jest merytoryczne wsparcie personelu placówek opiekuńczo wychowawczych sprawującego opiekę nad dziećmi ofiarami przemocy i wykorzystywania. Formą takiego wsparcia powinny być zarówno szkolenia personelu dotyczące diagnozy, interwencji i pomocy psychologicznej krzywdzonym dzieciom, jak i superwizje własnej pracy oraz zapewnienie specjalistycznej pomocy psychologicznej i medycznej wychowankom doświadczającym przemocy. Z Zagrożenie przemocą seksualną generowane jest przez strukturalne cechy instytucji opiekuńczo wychowawczych, takich jak domy dziecka, dlatego konieczne są zmiany systemu opieki nad dziećmi z rodzin, które nie mogą zapewnić im prawidłowej opieki i wychowania. Głównym kierunkiem tych zmian powinno być dążenie do utrzymania dzieci w ich naturalnym środowisku, a więc w rodzinie dziecka. Różnorodne formy środowiskowej pomocy rodzinom dysfunkcyjnym, wzmocnienie działań profilaktycznych i doskonalenie metod pracy z rodziną na rzecz pozostawienia w niej dziecka lub powrotu do niej dziecka to główne rekomendacje, których wdrożenie zakłada projekt ustawy o wspieraniu rodziny 7. Kolejny kierunek koniecznych zmian systemowych to rozwój rodzinnej opieki zastępczej i rodzinnych domów dziecka. Takie formy opieki są bliższe naturalnej sytuacji rodzinnej, umożliwiają indywidualny kontakt z dzieckiem i zwiększają szansę na skuteczną socjalizację. Dzieci, które doświadczyły przemocy i wykorzystywania w rodzinach pochodzenia szczególnie potrzebują form opieki, które zwiększają poczucie bezpieczeństwa, własnej wartości i dają szansę na poradzenie sobie z traumatycznymi przeżyciami. Konieczne jest zapewnienie osobom sprawującym funkcję rodziny zastępczej lub osobom prowadzącym rodzinny dom dziecka odpowiedniego wsparcia zarówno merytorycznego, jak i finansowego oraz zapewnienie rozwoju i stabilizacji zawodowej. W placówkach opiekuńczo wychowawczych powinna być realizowana polityka ochrony dzieci przed krzywdzeniem, uwzględniająca: kontrolę niekaralności personelu placówek; uregulowania dotyczące relacji personel wychowanek, definiujące granice intymności i dopuszczalnych kontaktów; procedury interwencji w przypadkach podejrzeń krzywdzenia dziecka w placówce i poza nią; edukację personelu i wychowanków nt. profilaktyki przemocy i wykorzystywania. Zasady zapisane w polityce ochrony dzieci powinny obowiązywać wszystkich członków personelu placówki. 7 http://www.mpips.gov.pl/bip/index.php?idkat=2102 20 21
Jeśli chcesz wiedzieć więcej Porady i pomocy można szukać również u psychologów w centrach interwencji kryzysowej i w poradniach psychologiczno pedagogicznych. Informacje na temat ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym i pomocy dzieciom wykorzystywanym: www.zlydotyk.pl www.dzieckokrzywdzone.pl www.daphne2009.eu Informacje dla dzieci w trudnych sytuacjach życiowych: www.116111.pl www.helpline.org.pl w przypadkach zagrożeń dzieci w Internecie Rzecznik Praw Dziecka: www.brpd.gov.pl Telefon Informacyjno Interwencyjny (22) 696 55 50 Informacje na temat rodzinnej opieki zastępczej: www.fundacja.przyjaciolka.pl/ koalicja/ Informacje na temat pomocy dzieciom wykorzystywanym seksualnie można uzyskać w następujących miejscach: Centrum Pomocy Dzieciom Mazowiecka Fundacji Dzieci Niczyje 00-048 Warszawa, ul. Mazowiecka 12 tel./fax (22) 826 88 62 lub 826 88 62 mazowiecka@fdn.pl oraz placówki uczestniczące w programie Warszawskiej Sieci Pomocy Dzieciom Wykorzystywanym Seksualnie, o których uzyskasz informacje w Centrum Pomocy Dzieciom Mazowiecka FDN i na www.zlydotyk.pl Komitet Ochrony Praw Dziecka 00-521 Warszawa, ul. Hoża 27A, lok. 5 Tel./fax (22) 626 94 19, kopd@kopd.pl i terenowe Komitetu Ochrony Praw Dziecka, których adresy można znaleźć na stronie internetowej www.kopd.pl Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia tel. płatny: (22) 666 00 60 płatny pierwszy impuls: 0 801 1200 02 22 23
24
Organizatorzy Patroni medialni Główny sponsor