PRAWO HANDLOWE DLA EKONOMISTÓW redakcja naukowa Bogusława Gnela Warszawa 2012
SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów... 11 Wprowadzenie... 13 Rozdział I Zagadnienia ogólne... 15 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego... 15 1.1.1. Pojęcie prawa handlowego i jego źródła... 15 1.1.2. Pojęcie działalności gospodarczej... 18 1.1.3. Pojęcie przedsiębiorstwa... 19 1.1.4. Pojęcie przedsiębiorcy, firmy i prokury... 20 1.1.5. Pojęcie konsumenta... 23 1.1.6. Problem przydatności pojęcia czynności handlowej... 24 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia... 25 1.2.1. Zasada wolności gospodarczej... 25 1.2.2. Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej oraz rejestr przedsiębiorców... 26 1.2.3. Wybrane ograniczenia swobody działalności gospodarczej... 29 Rozdział II Przedsiębiorcy... 31 2.1. Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorców... 31 2.1.1. Osoba fizyczna... 31 2.1.2. Spółki handlowe osobowe... 32 2.1.2.1. Spółka jawna... 32 2.1.2.2. Spółka partnerska... 34 2.1.2.3. Spółka komandytowa... 36 2.1.2.4. Spółka komandytowo-akcyjna... 38 2.1.3. Spółki handlowe kapitałowe... 39 2.1.3.1. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością... 40 2.1.3.2. Spółka akcyjna... 43 2.1.4. Transformacja spółek handlowych... 47 2.1.4.1. Pojęcie transformacji spółek... 47 2.1.4.2. Łączenie się spółek... 48 2.1.4.3. Podział spółek... 49 5
Spis treści 2.1.4.4. Przekształcanie spółek... 49 2.1.5. Europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych... 50 2.1.6. Spółka europejska... 52 2.1.7. Spółdzielnie i spółdzielnia europejska... 53 2.1.8. Przedsiębiorstwa państwowe... 56 2.1.8.1. Ogólna charakterystyka przedsiębiorstwa państwowego... 56 2.1.8.2. Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych... 57 2.1.9. Inni przedsiębiorcy... 59 2.1.9.1. Przedsiębiorcy zagraniczni, ich przedstawicielstwa i oddziały... 59 2.1.9.2. Przedsiębiorstwa zagraniczne... 60 2.1.9.3. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych... 61 2.1.9.4. Główne oddziały zagranicznego zakładu ubezpieczeń 62 2.2. Przedsiębiorcy not for profit... 62 2.2.1. Pojęcie przedsiębiorcy not for profit... 62 2.2.2. Fundacje... 63 2.2.3. Stowarzyszenia zarejestrowane... 63 2.3. Rola Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego w prowadzeniu działalności gospodarczej wzmianka... 64 2.4. Postępowanie naprawcze i upadłościowe wobec przedsiębiorców... 65 2.4.1. Postępowanie naprawcze... 65 2.4.2. Postępowanie upadłościowe... 67 Rozdział III Ogólne zagadnienia umów handlowych... 70 3.1. Pojęcie umowy handlowej oraz jej rodzaje... 70 3.2. Zasady dotyczące umów handlowych... 75 3.3. Specyfika zawierania umów handlowych... 76 3.3.1. Czynności przygotowawcze... 76 3.3.2. Zawarcie umowy... 77 3.3.2.1. Zawarcie umowy z zastosowaniem wzorca umownego... 77 3.3.2.2. Przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami... 78 3.3.2.3. Inne sposoby zawierania umów handlowych... 79 3.4. Specyfika wykonywania i odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umów handlowych... 80 Rozdział IV Umowy handlowe o przeniesienie praw... 84 4.1. Umowa sprzedaży handlowej... 84 4.2. Szczególne rodzaje sprzedaży... 89 4.3. Umowa dostawy jako umowa handlowa... 91 6
Spis treści 4.4. Umowa kontraktacji... 92 4.5. Umowa pożyczki... 93 Rozdział V Umowy handlowe o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw... 96 5.1. Przesłanki uznania najmu i dzierżawy za umowy handlowe... 96 5.2. Umowa najmu a umowa dzierżawy... 96 5.3. Umowa leasingu... 99 5.4. Umowa licencji wzmianka... 101 Rozdział VI Umowy handlowe o (niektóre) usługi... 102 6.1. Przesłanki uznania umów o dzieło, zlecenia i przechowania za umowy handlowe... 102 6.2. Umowa o dzieło... 102 6.3. Umowa zlecenia... 104 6.4. Umowa agencji... 106 6.5. Umowa komisu... 109 6.6. Umowa brokerska a umowa maklerska wzmianka... 110 6.7. Umowa składu a umowa przechowania... 111 Rozdział VII Umowy transportowe... 114 7.1. Uwagi wstępne... 114 7.2. Umowa przewozu... 115 7.2.1. Umowa przewozu osób... 115 7.2.2. Umowa przewozu rzeczy... 117 7.3. Umowa spedycji... 119 Rozdział VIII Umowy w zakresie inwestycji budowlanych... 121 8.1. Uwagi wstępne... 121 8.2. Umowy inwestycyjne... 123 8.2.1. Umowa o prace geologiczne... 123 8.2.2. Umowa o prace geodezyjno-kartograficzne... 124 8.2.3. Umowa o prace projektowe... 125 8.2.4. Umowa o roboty budowlane... 127 8.2.5. Umowa o nadzór inwestorski... 131 Rozdział IX Umowy w zakresie czynności bankowych... 132 9.1. Pojęcie instytucji kredytowej i banku... 132 9.2. Czynności bankowe... 133 9.3. Umowa rachunku bankowego... 134 9.4. Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych i zleceń płatniczych... 139 9.4.1. Polecenie przelewu... 140 9.4.2. Polecenie zapłaty... 140 7
Spis treści 9.4.3. Rozliczenia z użyciem kart płatniczych... 141 9.4.4. Czek gotówkowy i czek rozrachunkowy... 142 9.5. Umowa kredytu bankowego... 142 9.6. Umowa pożyczki bankowej... 144 9.7. Gwarancja bankowa... 145 9.8. Akredytywa... 146 9.9. Poręczenie bankowe... 147 Rozdział X Umowy i pośrednictwo zawodowe w ubezpieczeniach... 148 10.1. Uwagi wstępne... 148 10.2. Pojęcie ubezpieczeń gospodarczych oraz ich klasyfikacja... 149 10.3. Umowa ubezpieczenia... 150 10.4. Agent ubezpieczeniowy... 154 10.5. Broker ubezpieczeniowy. Umowa brokerska... 155 Rozdział XI Umowy o usługi turystyczne... 158 11.1. Uwagi wstępne... 158 11.2. Umowa o podróż... 159 11.3. Umowa o usługi hotelowe... 160 11.4. Umowy o pośrednictwo w turystyce... 161 Rozdział XII Umowy zawierane przez przedsiębiorcę z konsumentem... 163 12.1. Specyfika umów konsumenckich... 163 12.2. Niedozwolone postanowienia umowne... 164 12.3. Umowy konsumenckie ze względu na sposób ich zawierania... 165 12.3.1. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa... 165 12.3.2. Umowy zawierane na odległość... 167 12.4. Szczególne regulacje umów konsumenckich... 170 12.4.1. Umowa sprzedaży konsumenckiej... 170 12.4.2. Umowa kredytu konsumenckiego... 175 12.4.3. Timeshare... 177 Rozdział XIII Pozostałe umowy związane z działalnością gospodarczą... 179 13.1. Umowy o współdziałanie gospodarcze... 179 13.1.1. Umowy koordynacyjne i kooperacyjne... 179 13.1.2. Umowa spółki cywilnej... 182 13.1.3. Umowa spółki cichej... 184 13.2. Niektóre nienazwane i mieszane umowy gospodarcze... 185 13.2.1. Umowa franchisingu... 185 13.2.2. Umowa dystrybucyjna (dealerska)... 186 13.2.3. Umowa offsetowa (kompensacyjna)... 187 13.2.4. Umowa faktoringu... 188 8
Spis treści 13.2.5. Umowa forfaitingu... 190 13.2.6. Umowa deweloperska... 190 13.2.7. Umowa sponsoringu... 192 13.2.8. Umowa merchandisingu... 193 13.2.9. Umowa menedżerska... 194 Rozdział XIV Prawo papierów wartościowych... 196 14.1. Uwagi wstępne... 196 14.1.1. Definicja papieru wartościowego... 196 14.1.2. Powstanie papieru wartościowego... 196 14.1.3. Rodzaje papierów wartościowych... 197 14.1.4. Funkcje papierów wartościowych... 197 14.1.5. Znaki legitymacyjne... 198 14.1.6. Umarzanie papierów wartościowych... 198 14.2. Weksle... 199 14.3. Czek... 201 14.4. Obligacje... 203 14.5. Bankowe papiery wartościowe... 204 14.6. Listy zastawne... 205 14.7. Certyfikaty inwestycyjne... 206 14.8. Akcje... 208 14.9. Konosamenty... 211 14.10. Dowody składowe... 212 14.11. Inne papiery wartościowe wzmianka... 213 Rozdział XV Sposoby rozstrzygania spraw dotyczących obrotu gospodarczego... 214 15.1. Sądownictwo powszechne w sprawach gospodarczych... 214 15.2. Postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów... 215 15.2.1. Postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji... 215 15.2.2. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji energetyki... 216 15.2.3. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty... 216 15.2.4. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego... 217 15.2.5. Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone... 217 15.3. Sądownictwo polubowne w sprawach gospodarczych... 218 15.4. Postępowanie mediacyjne... 221 Rozdział XVI Ochrona własności przemysłowej. Nieuczciwa konkurencja... 223 16.1. Pojęcie własności przemysłowej i zasady jej ochrony prawnej... 223 16.2. Wynalazki... 225 16.3. Wzory użytkowe... 226 9
Spis treści 16.4. Wzory przemysłowe... 227 16.5. Topografie układów scalonych... 228 16.6. Projekty racjonalizatorskie... 228 16.7. Wiedza nieujawniona (know-how)... 229 16.8. Znaki towarowe... 229 16.9. Oznaczenia geograficzne... 232 16.10. Bazy danych (tzw. nietwórcze)... 233 16.11. Zwalczanie nieuczciwej konkurencji... 234 16.11.1. Konkurencja i czyny nieuczciwej konkurencji... 234 16.11.2. Prywatnoprawne środki ochrony prawnej... 235 16.11.3. Publicznoprawne środki zwalczania nieuczciwej konkurencji... 235 16.12. Ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi... 236 Rozdział XVII Elementy prawa autorskiego... 238 17.1. Pojęcie praw autorskich... 238 17.2. Przedmiot ochrony... 240 17.3. Podmioty praw autorskich... 243 17.4. Autorskie prawa osobiste i ich ochrona... 245 17.5. Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona... 246 17.6. Prawa pokrewne i ich ochrona... 249 Rozdział XVIII Umowy dotyczące własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych... 251 18.1. Pojęcie własności intelektualnej, oznaczeń i baz danych... 251 18.2. Umowy o przejście praw majątkowych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych... 252 18.2.1. Zagadnienia wspólne... 252 18.2.2. Umowy o przeniesienie praw majątkowych do utworu... 253 18.2.3. Umowy licencyjne dotyczące utworów... 255 18.3. Umowy o przejście praw majątkowych do rozwiązań... 256 18.3.1. Zagadnienia wspólne... 256 18.3.2. Umowy o przeniesienie prawa do uzyskania praw ochronnych i prawa pierwszeństwa... 258 18.3.3. Umowy o przeniesienie praw ochronnych... 258 18.3.4. Umowy licencyjne dotyczące projektów wynalazczych... 259 18.3.5. Umowa licencyjna dotycząca wiedzy nieujawnionej (know-how) 260 18.4. Umowy o przejście praw majątkowych do oznaczeń... 261 18.4.1. Zagadnienia wspólne... 261 18.4.2. Umowy o przeniesienie praw majątkowych do znaku towarowego... 261 18.4.3. Umowa licencji na znak towarowy... 262 18.5. Umowy o przejście praw majątkowych do baz danych... 263 Wykaz aktów prawnych... 265 10
WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AC autocasco BFG Bankowy Fundusz Gwarancyjny BIP Biuletyn Informacji Publicznej CEIDG Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej CTM Znak Towarowy Wspólnoty (Community Trade Mark) EDG Ewidencja Działalności Gospodarczej EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) EOG Europejski Obszar Gospodarczy EUP Europejski Urząd Patentowy EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza EZIG europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych j.b.r. jednostka badawczo-rozwojowa (od 1 października 2010 r. instytut badawczy) j.g.u. jednostka gospodarki uspołecznionej j.g.n.u. jednostka gospodarki nieuspołecznionej k.c. kodeks cywilny KNF Komisja Nadzoru Finansowego k.p.c. kodeks postępowania cywilnego KRS Krajowy Rejestr Sądowy KRUS Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego k.s.h. kodeks spółek handlowych MSiG Monitor Sądowy i Gospodarczy NASK Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa NBP Narodowy Bank Polski NIP numer identyfikacji podatkowej NNW następstwa nieszczęśliwych wypadków OC odpowiedzialność cywilna OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development) OHIM Urząd ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (Office for Harmonization Internal Market) OWU ogólne warunki ubezpieczeń PDO Protected Designation of Origin (ochrona nazwy pochodzenia) PGI Protected Geographical Indication (ochrona oznaczenia geograficznego) 11
Wykaz ważniejszych skrótów p.p. przedsiębiorstwo państwowe RDR rejestr działalności regulowanej REGON krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej ROR rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy RPO Rzecznik Praw Obywatelskich SA spółka akcyjna SCE spółdzielnia europejska (łac. societas cooperativa europea) SE spółka europejska (łac. societas europea, ang. european company) SKA spółka komandytowo-akcyjna SOKiK sąd ochrony konkurencji i konsumentów SP Skarb Państwa sp.k. spółka komandytowa sp.p. spółka partnerska sp. z o.o. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TK Trybunał Konstytucyjny TSG Traditional Speciality Guaranteed (gwarantowana tradycyjna specjalność) TUE Traktat o Unii Europejskiej TUW towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych UE Unia Europejska UKE Urząd Komunikacji Elektronicznej UOKiK Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów URE Urząd Regulacji Energetyki UTK Urząd Transportu Kolejowego VAT podatek od towarów i usług (Value Added Tax) WE Wspólnota Europejska WIPO Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization) WTO Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization) ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych 12
WPROWADZENIE Podręcznik Prawo handlowe dla ekonomistów obejmuje kwestie zaliczane do dyscypliny naukowej i dydaktycznej zwanej prawem handlowym oraz zagadnienia z zakresu ochrony własności intelektualnej. Oryginalny układ podręcznika podyktowany jest przede wszystkim faktem, że w zreformowanych programach nauczania na kierunkach ekonomicznych, a także innych, zaliczanych do obszaru nauk społecznych, na I i II stopniu studiów muszą być realizowane efekty w zakresie prawa oraz ochrony własności intelektualnej. W programach studiów przedmiot prawo handlowe obejmuje zatem także prawo własności intelektualnej. Bez względu na tę techniczną przyczynę warto podkreślić, że wiele kwestii z zakresu ochrony własności intelektualnej wiąże się ściśle lub krzyżuje z problematyką prawa handlowego, dlatego ich połączenie w podręczniku dla ekonomistów jest uzasadnione. Podręcznik obejmuje nie tylko zagadnienia prawa handlowego w wąskim znaczeniu, czyli problematykę dotyczącą przedsiębiorców i relacji prawnych między nimi, ale także kwestie związane z relacjami przedsiębiorca konsument, które zaliczane są do prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Przyszłemu ekonomiście przydatna jest wiedza na temat całościowej regulacji dotyczącej przedsiębiorcy. Ten kwalifikowany podmiot ma odmienne obowiązki w zależności od tego, czy łączy go stosunek prawny z innym przedsiębiorcą, konsumentem albo podmiotem niekwalifikowanym i te właśnie okoliczności przemawiają za omówieniem w podręczniku prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Podręcznik w zasadzie obejmuje zagadnienia prawa prywatnego, a kwestie publicznoprawne dotyczące przedsiębiorcy i działalności gospodarczej są w nim poruszone tylko w zakresie niezbędnym dla ilustracji rozwiązań prawa handlowego (prawo publiczne ogranicza nie tylko swobodę działalności gospodarczej, ale także np. swobodę zobowiązaniowych umów handlowych). W treści podręcznika uwzględniono okoliczność, że na kierunkach ekonomicznych wykład z prawa handlowego poprzedza wykład z podstaw prawa. Podręcznik składa się z 18 rozdziałów. W rozdziale I wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia prawa handlowego oraz ograniczenia swobody działalności gospodarczej. Rozdział II poświęcony jest omówieniu form organizacyjno-prawnych przedsiębiorców, ich transformacji oraz postępowania naprawczego i upadłościowego wobec tych podmiotów. W rozdziale III dokonano prezentacji ogólnych zagadnień dotyczących umów handlowych, które wyjaśniają kryteria kwalifikacji tych umów omówionych w rozdziałach od IV do XIII włącznie. Rozdział XIV poświęcony jest problematyce papierów wartościowych mających duże znaczenie w działalności gospodarczej. W rozdziale XV przedstawione zostały elementarne zagadnienia rozstrzygania spraw gospodarczych. 13
Wprowadzenie Rozdział XVI wyjaśnia kwestie należące do prawa handlowego i prawa ochrony własności intelektualnej, tj. zagadnienia prawa własności przemysłowej, zwalczania nieuczciwej konkurencji oraz przeciwdziałania nieuczciwym praktykom rynkowym. Podręcznik zamykają rozdziały o elementarnych zagadnieniach prawa autorskiego (rozdział XVII) oraz o umowach dotyczących własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych (rozdział XVIII). Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów kierunków ekonomicznych, ale może być też przydatny dla studentów innych kierunków należących do obszaru nauk społecznych, w tym administracji, a nawet prawa. Może być także lekturą wskazaną dla przedsiębiorców. W podręczniku uwzględniono stan prawny na dzień 15 lipca 2012 r. Redaktor naukowy Bogusława Gnela 14
Rozdział I ZAGADNIENIA OGÓLNE 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego 1.1.1. Pojęcie prawa handlowego i jego źródła W polskim systemie prawnym prawo handlowe nie jest odrębną gałęzią prawa. Ze względu na obowiązującą w tym systemie zasadę jedności prawa cywilnego, prawo handlowe można uznać tylko za szczególny dział prawa cywilnego lub przynajmniej za szczególną dyscyplinę prawniczą. W prawie handlowym występuje zatem cywilistyczna metoda regulacji stosunków prawnych: równorzędny względem siebie status prawny stron tych stosunków (brak nadrzędności i uprawnienia do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a więc ingerowania w jego sferę prawną wbrew jego woli) oraz sądowa ochrona uprawnień. Prawo handlowe w szerokim znaczeniu to zespół norm należących do prawa cywilnego, które regulują status prawny przedsiębiorców (ich ustrój, organizację, powstanie, firmę, prokurę, transformacje, ustanie) oraz czynności prawne, w których co najmniej jedną stroną jest przedsiębiorca, a także inne instytucje związane z przedsiębiorcą, np. prawa rzeczowe przedsiębiorców (służebność przesyłu) oraz czyny niedozwolone przedsiębiorców (odpowiedzialność za szkody spowodowane przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, odpowiedzialność za produkt, czyny nieuczciwej konkurencji). Prawo handlowe w znaczeniu wąskim obejmuje natomiast przepisy cywilnoprawne (normy prawne) dotyczące statusu prawnego przedsiębiorców i zachodzących między nimi stosunków prywatnoprawnych wynikających w szczególności z umów obustronnie profesjonalnych. Prawo gospodarcze stanowią przepisy prawa publicznego i prywatnego dotyczące działalności gospodarczej. Prawo gospodarcze publiczne to zbiór przepisów publicznoprawnych dotyczących tej działalności, a prawo gospodarcze prywatne to zbiór przepisów prywatnoprawnych odnoszących się do działalności gospodarczej, tradycyjnie określanych prawem handlowym. Prawo handlowe było kiedyś prawem stanu kupieckiego (lex mercatoria), na które składały się normy prawa zwyczajowego. Znaczące kodyfikacje prawa handlowego miały miejsce w XVIII XIX wieku. Na przykład w prawach francuskim i niemieckim nadal obowiązują kodeksy handlowe, a prawo handlowe jest w nich odrębną gałęzią prawa. 15
Rozdział I. Zagadnienia ogólne Polski kodeks handlowy z 1934 r. był wzorowany na niemieckim kodeksie handlowym i stanowił fundament prawa handlowego będącego wówczas odrębną gałęzią prawa. W okresie PRL z przyczyn politycznych prawo to nie stanowiło nawet przedmiotu rozważań naukowych. Jego przepisy zostały w zasadzie uchylone, nieliczne pozostały w mocy albo w zmodyfikowanej postaci zostały przeniesione do aktów normatywnych ówczesnego ustroju socjalistycznego. W ustroju tym obowiązywało tzw. prawo obrotu uspołecznionego, które obsługiwało gospodarkę nakazowo-rozdzielczą, a kodeks cywilny z 1964 r. (k.c.) wprowadził zasadę jedności prawa cywilnego. Kolejna zmiana ustroju spowodowała odrodzenie się nielicznych utrzymanych w mocy przepisów prawa handlowego, uchylenie tych dotyczących obrotu uspołecznionego oraz uchwalanie nowych przepisów charakterystycznych dla gospodarki rynkowej. Prawo handlowe nie stało się jednak odrębną gałęzią prawa, zagadnienia obrotu profesjonalnego nadal reguluje prawo cywilne (podobnie jak np. w prawie szwajcarskim, holenderskim czy włoskim), ale fakt ten nie przekreśla istnienia w nim szczególnej regulacji, specyficznej w stosunku do unormowań tzw. powszechnego prawa cywilnego (tj. odnoszących się do wszystkich podmiotów tego prawa). O specyfice prawa handlowego przesądza właśnie ta regulacja, tworząca pewną całość, z której wynikają szczególne normy prawne dotyczące obrotu profesjonalnego. Obrót handlowy charakteryzują kryteria np. szybkości, bezpieczeństwa, kredytu, sposobu rozliczania się, trwałości relacji, szablonowości postępowania oraz podwyższonego poziomu wymagań wobec przedsiębiorców. Zasady prawa handlowego (gospodarczego prywatnego) modyfikują zasady prawa cywilnego, przez co istnieją podstawy do funkcjonowania wyodrębnionej przedmiotowo dziedziny (szczególnego działu prawa cywilnego) zwanej prawem handlowym. Nazwa prawo handlowe występuje w większości systemów prawnych o tradycjach romańskich, w innych używa się określeń np.: prawo gospodarcze, prawo gospodarcze prywatne, prawo obrotu gospodarczego, prawo przedsiębiorstw oraz prawo przedsiębiorstwa. W definicjach prawa handlowego uwzględnia się z reguły dwa zagadnienia, tj. ustrój przedsiębiorców oraz stosunki (czynności) prywatnoprawne z ich udziałem. W zakresie drugiego elementu tej definicji bierze się pod uwagę tylko stosunki między przedsiębiorcami (ujęcie wąskie) albo także ich stosunki z podmiotami niebędącymi przedsiębiorcami (ujęcie szerokie). Źródłami prawa handlowego są powszechnie obowiązujące źródła prawa stanowionego w rozumieniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., czyli: Konstytucja RP, konwencje międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia wykonawcze i akty prawa miejscowego. Źródłami prawa handlowego są także źródła prawa unijnego oraz prawo zwyczajowe. Konstytucja RP reguluje między innymi fundamentalne zasady ustroju gospodarczego (zob. pkt 1.2.1), ale największe znaczenie dla prawa handlowego materialnego ma kodeks cywilny, zgodnie ze wspomnianą już zasadą jedności prawa cywilnego. Ta zasada wyraża pewną ideę, w praktyce zaś występuje zjawisko dekodyfikacji prawa cywilnego, które powoduje, że wiele kwestii z zakresu tego prawa, a więc także prawa handlowego, uregulowanych jest poza kodeksem cywilnym. Niektóre z tych kwestii regulują także ustawy o charakterze kodyfikacji, tj. kodeks spółek handlowych oraz kodeks morski, a pozostałe ujęte są w licznych aktach rangi ustawowej, spośród których wymienić można np. ustawy: prawo spółdzielcze, prawo bankowe, o działalności ubezpieczeniowej oraz 16
1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W zakresie prawa formalnego (procedury) podstawowe znaczenie ma kodeks postępowania cywilnego (zob. rozdz. XV) oraz prawo przepisy proceduralne ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. Prawo unijne (zwane dawniej wspólnotowym) ma duże znaczenie szczególnie w zakresie prawa handlowego, w tym prawa spółek (np. spółka europejska, europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych) i stosunków jednostronnie profesjonalnych (przedsiębiorca konsument, zob. rozdz. XII). W zagadnieniach tych początkowo występowała konieczność dostosowania prawa polskiego do dyrektyw unijnych, ale pojawiła się tendencja do wydawania rozporządzeń unijnych, które obowiązują bezpośrednio i mają pierwszeństwo w stosowaniu przed polskimi, ściśle wewnętrznymi przepisami. W prawie unijnym tkwią także przyczyny wielu innych regulacji zaliczanych do prawa handlowego, np. umów między przedsiębiorcami inwestycyjnymi a ich klientami albo terminów zapłaty w transakcjach handlowych. Wzorce umowne nie są źródłami prawa w ścisłym znaczeniu, ale są faktami prawotwórczymi (wynikają z nich pewne prawa, podobnie jak z faktu zawarcia umowy) mającymi bardzo duże znaczenie w obrocie obustronnie i jednostronnie profesjonalnym (zob. pkt 3.3.2.1). Rodzą one pozytywne skutki (np. standaryzacja umów, obniżenie kosztów ich zawarcia) oraz negatywne (problem tzw. niedozwolonych postanowień umownych, zob. pkt 12.2). Zwyczaj nie jest źródłem prawa handlowego, ale ma wpływ na jego stosowanie, ponieważ do zwyczaju odsyłają przepisy prawa cywilnego dotyczące także lub wyłącznie obrotu profesjonalnego np. przepisy kodeksu cywilnego, kodeksu morskiego lub ustawy prawo przewozowe. Zwyczaj to praktyka postępowania w określony sposób, powszechna w danym czasie, środowisku i stosunkach społecznych, do której odsyłają przepisy prawne. Natomiast prawo zwyczajowe jest źródłem prawa handlowego i jego normy mają zastosowanie wówczas, gdy danych kwestii nie reguluje prawo stanowione, a jest w tych kwestiach pewna praktyka postępowania uznana za obowiązującą i sankcjonowana przez państwo. Wobec dominacji prawa stanowionego handlowe prawo zwyczajowe (lex mercatoria) ma mniejsze znaczenie, a znajduje zastosowanie przede wszystkim w międzynarodowych stosunkach zobowiązaniowych (np. wynikających z umów przewozu morskiego), natomiast w relacjach wewnętrznych dotyczy głównie umów nienazwanych (zob. pkt 13.2). Prawo zwyczajowe jest niekiedy spisane w prywatnych kodyfikacjach (np. w tzw. przewodnikach). Uwaga: ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie jest bezpośrednim źródłem prawa handlowego, gdyż reguluje publicznoprawne kwestie podejmowania, wykonywania, zawieszenia i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów w tym zakresie, ale ze względu na jej znaczenie potocznie nazywana jest konstytucją gospodarczą i oddziaływanie na prawo handlowe zostanie w podręczniku omówiona w niezbędnym zakresie. W okresie międzywojennym taki charakter miało rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem, uchylone w 1972 r. (w okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej). Jego następczynią była ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, którą zastąpiła ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. prawo działalności gospodarczej, a tę z kolei ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. 17