12. ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM 12.1. Instrumenty zarządzania środowiskiem Polityka ekologiczna na szczeblu regionalnym i lokalnym jest realizowana za pomocą instrumentów: prawnych, finansowych i społecznych. Instrumenty prawne Do instrumentów prawnych należą: pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, pozwolenia na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza oraz przyjmowanie zgłoszeń instalacji nie wymagających pozwoleń, pozwolenia na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, pozwolenia na wytwarzanie odpadów, zatwierdzanie programów gospodarki odpadami niebezpiecznymi, zezwolenia na odzysk, unieszkodliwianie, zbieranie i transport odpadów, pozwolenia na emitowanie hałasu do środowiska, pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych, pozwolenia wodno-prawne, pozwolenia zintegrowane, koncesje geologiczne wydawane na rozpoznanie i eksploatację surowców mineralnych, procedury oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Poprzez system pozwoleń można bezpośrednio wpływać na ochronę środowiska realizowaną w zakładach przemysłowych. Szczególnym instrumentem prawnym jest pomiar stanu środowiska określany jako monitoring. Prowadzony on jest zarówno jako badania jakości środowiska, jak też w odniesieniu do ilości i jakości zasobów środowiskowych. Monitoring był zwykle zaliczany do instrumentów informacyjnych, jako bardzo ważna podstawa analiz, ocen czy decyzji. Obecnie, wprowadzenie badań monitoringowych jako obowiązujących przez zapisy w niektórych aktach prawnych czynią je instrumentem o znaczeniu prawnym. Instrumenty finansowe Do instrumentów finansowych należą: opłaty za korzystanie ze środowiska (są ponoszone za: wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, pobór wód, składowanie odpadów), administracyjne kary pieniężne, odpowiedzialność cywilna, karna i administracyjna, kredyty i dotacje z funduszy ochrony środowiska, opłaty eksploatacyjne za pozyskiwanie kopalin. Instrumenty społeczne Wśród instrumentów społecznych jako główny wyróżnić należy zarządzanie. Ważnym elementem skutecznego zarządzania realizującego zasady zrównoważonego rozwoju są uzgodnienia i usprawnienia instytucjonalne. Dla kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz przyjaznych dla środowiska nawyków i codziennych postaw, czyli szeroko rozumianej edukacji ekologicznej, podejmowane są różnorodne działania. Edukacja, informacja oraz komunikacja są ze sobą ściśle powiązane, bowiem dobra i właściwa 149
informacja potęguje proces edukacji. Rzetelna informacja o stanie środowiska i działaniach na rzecz jego ochrony, a także umiejętność porozumiewania się ze społeczeństwem są niezbędne dla sukcesu realizowanej edukacji ekologicznej. Mieszkańcy gminy powinni być informowani o podejmowanych zadaniach poprzez prasę, biuletyny, czy też poprzez środki pośrednie, takie jak pozarządowe organizacje ekologiczne. 12.2. Monitoring Monitoring jest podstawą oceny efektywności wdrażania polityki środowiskowej, a także dostarcza informacji, w oparciu o które można ocenić, czy stan środowiska ulega polepszeniu czy pogorszeniu. Rozróżniamy dwa rodzaje monitoringu: monitoring jakości środowiska, monitoring polityki środowiskowej. 12.2.1. Monitoring jakości środowiska Monitoring środowiska może być traktowany jako system kontroli stanu środowiska, dostarczający informacje o efektach wszystkich działań na rzecz ochrony środowiska. Jest narzędziem wspomagającym prawne, finansowe i społeczne instrumenty zarządzania środowiskiem. Badanie stanu środowiska realizowane jest w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, koordynowanego przez jednostki Inspekcji Ochrony Środowiska. Badanie to jest systemem pozyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji o środowisku pozwalającym na ocenę prawidłowości realizowanej polityki ekologicznej. Należy tutaj wymienić następujące segmenty podlegające ocenie: monitoring wód powierzchniowych, monitoring wód podziemnych, monitoring zbiorników zaporowych, monitoring wody pitnej, monitoring jakości powietrza, monitoring gleb, monitoring hałasu. 12.2.2. Monitoring polityki środowiskowej Gmina Trzebinia jest pierwszą jednostką samorządu terytorialnego w Polsce, która uzyskała prestiżowy certyfikat Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS). System ten wdrożony został w Wydziale Gospodarki Komunalnej Ochrony Środowiska Rolnictwa i Leśnictwa Urzędu Miasta w Trzebini, który od 14 lutego 2008 r., czyli od momentu wpisania przez Ministra Środowiska do krajowego rejestru organizacji zarejestrowanych w systemie Ekozarządzania i Audytu, może posługiwać się wyróżniającym je logo EMAS. Wydział Gospodarki Komunalnej Ochrony Środowiska Rolnictwa i Leśnictwa został wpisany przez Ministra Środowiska do krajowego rejestru organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS, pod numerem PL 2.12-001-9. Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu EMAS jest unijnym instrumentem wprowadzonym w życie przez Parlament Europejski i Radę Europy, którego celem jest zachęcenie różnych organizacji, w tym jednostek samorządu terytorialnego, do ciągłego doskonalenia efektów swojej działalności środowiskowej. System EMAS służy do 150
efektywnego zarządzania aspektami środowiskowymi organizacji w celu zmniejszenia jej szkodliwego oddziaływania na środowisko i spełniania wszelkich wymagań prawnych. Przystąpienie do sytemu stanowi wejście do elitarnego klubu" tych organizacji, które traktują aspekty środowiskowe na równi z innymi elementami prowadzonej działalności oraz w sposób ciągły dążą do minimalizacji swojego negatywnego oddziaływania na środowisko. Kluczową cechą EMAS jest przekazywanie społeczeństwu informacji na temat środowiskowych wpływów za pośrednictwem opracowanej Deklaracji Środowiskowej. Na stronie internetowej Urzędu Miasta Trzebinia znajdują się Deklaracje Środowiskowe za następujące lata:2006, 2007 i 2008. Kolejna aktualizacja Deklaracji Środowiskowej zostanie przedstawiona w maju 2010 r., zawierające dane za 2009 r. Deklaracja Środowiskowa za rok 2008 dotyczy działań Wydziału Gospodarki Komunalnej Ochrony Środowiska Rolnictwa i Leśnictwa Urzędu Miasta w Trzebini w okresie styczeńgrudzień 2008 r., a także planowanych zadań do realizacji w 2009 r. EMAS w gminie Trzebinia obejmuje nadzór nad następującymi aspektami podejmowanych działań: wytwarzanie odpadów, wytwarzanie ścieków, zużycie surowców naturalnych, emisja CO 2 do atmosfery, decyzje planistyczne i administracyjne, zagrożenie powstawania poważnych awarii środowiskowych. W Deklaracji Środowiskowej za 2008 r. przedstawiono stopień realizacji zaplanowanych celów odnoszących się do aspektów bezpośrednich (tj. wytwarzanie odpadów i zużycie surowców naturalnych) oraz aspektów pośrednich (wytwarzanie odpadów, wytwarzanie ścieków, zużycie surowców naturalnych, emisja CO 2 do atmosfery, decyzje planistyczne i administracyjne oraz zagrożenie powstawania poważnych awarii środowiskowych) na 2008 r. oraz sformułowano cele na 2009 r. Najważniejszym wskaźnikiem osiągnięć gminy jest monitorowanie stopnia realizacji zadań. W związku z tym oprócz realizowanego systemu EMAS proponuje się przeprowadzenie monitoringu realizacji Programu Ochrony Środowiska, który należy przeprowadzać co 2 lata. Wyniki oceny, rozbieżności pomiędzy celami i analiza przyczyn tych rozbieżności będą stanowiły wkład do opracowania następnej aktualizacji Programu Ochrony Środowiska. Monitoring realizacji Programu Ochrony Środowiska Zmiany wartości wskaźników charakteryzujących elementy środowiska będą wymiernym efektem postępu w realizacji programu. Wskaźniki monitoringu Programu Ochrony Środowiska dla gminy Trzebinia wraz z miernikami ich realizacji zestawiono w tabeli 12-1. 151
Tabela 12-1 Wskaźniki monitoringu Programu Ochrony Środowiska dla gminy Trzebinia wraz z miernikami ich realizacji Lp. Mierniki Źródło informacji powierzchniowych: jakość wód powierzchniowych, długość nowych odcinków kanalizacji, 1. % ludności gminy obsługiwany przez kanalizację, RPWiK w Chrzanowie % ludności gminy obsługiwany przez oczyszczalnie ścieków, ilość nowych oczyszczalni przydomowych, ilość dofinansowanych przydomowych oczyszczalni ścieków, 2. podziemnych: jakość wód podziemnych, Wzrost jakości wody pitnej: % ludności gminy objętych zbiorowym zaopatrzeniem w wodę, 3. długość zmodernizowanych odcinków sieci RPWiK w Chrzanowie wodociągowej, ilość zużywanej wody na 1 mieszkańca/rok, ilość zużytej wody na cele przemysłowe, Zmniejszenie ładunków wprowadzanych do powietrza: średnioroczne wskaźniki zanieczyszczenia powietrza (SO 2, NO 2, PM10), ilość energii wytworzonej ze źródeł odnawialnych, 4. wielkość emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych Urząd Statystyczny do powietrza z zakładów, ilość obiektów gminnych poddanych termomodernizacji, ilość dofinansowanych inwestycji (zmiana ogrzewania), Wzrost jakości ziemi i gleb: 5. zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia gleb metalami m.in. ciężkimi: Cd, Zn, Pb, Ni, Cu, S, powierzchnia terów przeznaczonych do rekultywacji, 6. Właściciele obiektów Zmniejszenie hałasu emitowanego do środowiska: długość ekranów dźwiękochłonnych, punkty monitoringu hałasu, Zarządcy dróg Ochrona przyrody: 7. udział terenów zieleni publicznej (urządzonej, bez lasów komunalnych) w stosunku do całkowitej Nadleśnictwo Chrzanów powierzchni miasta, wskaźnik lesistości gminy, 8. Zmniejszenie promieniowania niejonizujacego emitowanego do środowiska: pomiary promieniowania niejonizujacego, Zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa: ilość szkoleń, odczytów, prelekcji, 9. ilość akcji zorganizowanych dla ochrony środowiska, ilość instytucji biorących udział w organizowanych akcjach (szkoły, domy kultury, itp.), 10. Wielkość nakładów na ochronę środowiska, Wielkość nakładów na ochronę środowiska na 1 mieszkańca. 11. Wielkość nakładów na edukacje ekologiczną 152
W tabeli 12-2 przedstawiono zestaw wskaźników charakteryzujących poszczególne elementy środowiska wraz z jednostkami odpowiedzialnymi za ich kontrolę. Tabela 12-2 Wskaźniki charakteryzujące elementy środowiska Mierniki Jednostka monitorująca WSKAŹNIKI STANU ŚRODOWISKA powierzchniowych: poziom zanieczyszczeń fizyko chemicznych i bakteriologicznych, długość nowych odcinków kanalizacji wraz z oczyszczalniami ścieków, ilość nowych oczyszczalni przydomowych, podziemnych: wybrane wskaźniki zanieczyszczeń chemicznych i bakteriologicznych (związki azotu, metale ciężkie), Wzrost jakości wody pitnej: badania zawartość azotanów, długość zmodernizowanych odcinków sieci wodociągowej,, RPWiK w Chrzanowie Państwowy Instytut Geologiczny Stacja sanitarno epidemiologiczna (SANEPID) SANEPID RPWiK w Chrzanowie Zmniejszenie ładunków wprowadzanych do powietrza: wskaźniki zanieczyszczenia powietrza (PM10, SO 2, NO 2 ), program ograniczenia niskiej emisji, ilość energii wytworzonej ze źródeł odnawialnych, ilość obiektów poddanych termomodernizacji, WIOŚ Wzrost jakości ziemi i gleb: badanie stopnia zanieczyszczenia gleb Starosta Powiatu Chrzanowskiego, Zmniejszenie hałasu emitowanego do środowiska: długość ekranów dźwiękochłonnych, Właściciele obiektów punkty monitoringu hałasu, Ochrona przyrody: pielęgnacja i utrzymanie obszarów przyrodniczo cennych, Wojewódzka Komisja Ochrony poprawa zdrowotności lasów, Przyrody, Nadleśnictwo Zmniejszenie promieniowania niejonizujacego emitowanego do środowiska: pomiary promieniowania niejonizujacego, WSKAŹNIKI SPOŁECZNO EKONOMICZNE Ceny usług komunalnych (wody, ścieków, odpadów), Przedsiębiorstwa Komunalne, Zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa: ilość szkoleń, odczytów, prelekcji, ilość akcji zorganizowanych dla ochrony środowiska naturalnego, Wielkość nakładów na ochronę środowiska. 153
12.3. Struktura zarządzania środowiskiem Zarządzanie środowiskiem odbywa się na poziomach wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym i obejmuje działania podejmowane odpowiednio w skali województwa, powiatu i gminy. Działania na rzecz środowiska podejmowane są także przez podmioty gospodarcze korzystające ze środowiska, które kierują się głównie efektami ekonomicznymi i zasadami konkurencji rynkowej, ale także głosami opinii społecznej. Na tym szczeblu zarządzanie środowiskiem odbywa się poprzez: dotrzymywanie wymagań zawartych w pozwoleniach emisyjnych, porządkowanie i modernizację technologii, eliminowanie technologii uciążliwych dla środowiska, instalowanie urządzeń ochrony środowiska, stałą kontrolę emisji zanieczyszczeń. Instytucje działające w ramach administracji rządowej i samorządowej odpowiedzialne za wykonywanie i egzekwowanie przepisów prawa mają na celu zapobieganie zanieczyszczeniu środowiska przez: racjonalne planowanie przestrzenne, kontrolowanie gospodarczego korzystania ze środowiska, porządkowanie działalności związanej z gospodarczym korzystaniem ze środowiska, instalowanie urządzeń ochrony środowiska. 12.4. Główne działania w ramach zarządzania środowiskiem Najważniejsze działania w ramach zarządzania środowiskiem dotyczą następujących zagadnień: wdrażania "Programu Ochrony Środowiska" koordynacja wdrażania Programu, weryfikacja celów i ich realizacji, ocena wdrożenia celów, współpraca z różnymi jednostkami, edukacji i komunikacji ze społeczeństwem oraz systemu informacji o środowisku rozwój różnorodnych form edukacji ekologicznej, większy stopień wykorzystania mediów w celu informowania społeczeństwa o planowanych działaniach z zakresu ochrony środowiska, w tym realizacji programu, wydawanie ulotek i broszur informacyjnych itp., systemów zarządzania środowiskiem stymulowanie zakładów oraz instytucji wdrażających system zarządzania środowiskiem, monitoringu stanu środowiska monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, monitoringu powietrza oraz kontroli narażenia mieszkańców na skutki zanieczyszczenia powietrza, badań monitoringowych gleb. 154
12.5. Zarządzanie Programem Ochrony Środowiska Zgodnie z zarządzeniem Nr 0151/50/2007 Burmistrza Miasta Trzebini z dn. 22 lutego 2007 r. w sprawie realizacji uchwały Nr XLI/601/IV/2005 Rady Miasta Trzebini z dn. 2 grudnia 2005 r. w sprawie uchwalenia Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Trzebinia na Kierownika Programu powołano panią Krystynę Barbarę Siemek zastępcę Burmistrza Miasta. Do zakresu odpowiedzialności Kierownika Programu należy zarządzanie programem, tj. koordynacja prac, monitorowanie realizacji programu, uruchamianie działań korygujących, przygotowanie rocznego sprawozdania zbiorczego oraz przedstawianie raportów Radzie Miasta. Kierownik programu zarządza programem przy współpracy z Naczelnikami wydziałów merytorycznych, odpowiedzialnych za realizację zadań zawartych w Programie Ochrony Środowiska. Do zakresu odpowiedzialności Naczelników należy nadzór nad realizacją zadań zawartych w Programie Ochrony Środowiska, sporządzanie sprawozdań z jego wykonania i przekazywanie raportów Kierownikowi Programu. Wykonanie niniejszego zarządzenia powierzono Naczelnikowi Wydziału Gospodarki Komunalnej, Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Leśnictwa. Tekst niniejszego zarządzenia zamieszczono w załączniku 12-1. 12.6. Struktura finansowania Programu Ochrony Środowiska Wdrażanie niniejszego Programu Ochrony Środowiska będzie możliwe między innymi dzięki stworzeniu sprawnego systemu finansowania ochrony środowiska. Podstawowymi źródłami finansowania działań proekologicznych są: fundusze ekologiczne, fundacje i programy pomocowe, własne środki inwestorów, budżet miasta i budżet państwa. Do najważniejszych z nich należą: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Środki Pomocowe Unii Europejskiej, Budżet Państwa, Budżet Wojewódzki (rządowy i samorządowy), Budżet Powiatu/Miasta/Gminy, Budżet WIOŚ, Budżet RZGW, Budżety Zarządców Dróg, Budżety właścicieli obiektów i terenów. 155