DEFINICJA NATURALNY PLAC ZABAW Naturalny plac zabaw może przybierać bardzo różne formy. Najczęściej jest to miejsce przypominające tradycyjny plac zabaw z katalogowymi urządzeniami, ogrodzeniem i ławkami dla opiekunów, ale uzupełniony roślinnością (ogrodzenie z żywopłotów, drzewa dające cień, szałasy z wikliny), zróżnicowanym ukształtowaniem terenu (pagórki), naturalną nawierzchnią (również tą amortyzującą upadki), naturalnymi elementami (kłodami, pieńkami, głazami) oraz niestandardowymi urządzeniami zachęcającymi do zabaw z naturą (kuchnia błotna, tor wodny). Spotykane są również place zabaw, które są wydzielonym kawałkiem naturalnej przestrzeni, bez żadnych dodatkowych urządzeń lub z dodanymi kilkoma elementami, jak tratwa czy gałęzie do budowy szałasów.
PRZYKŁADOWE ELEMENTY NATURALNEGO PLACU ZABAW NATURALNA NAWIERZCHNIA Norma bezpieczeństwa PN-EN 1176 dopuszcza naturalne materiały, takie jak piasek, żwir, zrębki drewna lub korę, jako nawierzchnię amortyzującą ewentualne upadki. Może być wykonana z piasku ziemnego lub żwiru (frakcja 0,25-8 mm bez cząstek pyłowych i iłowych), zrębków drewna technologicznie zmiękczonego wzdłuż włókien (wielkość 5-30 mm) lub kory (wielkość 20-80 mm). Szacunkowa wycena Koszt wykonania nawierzchni naturalnej wynosi ok. 80180 pln/m2. Dla porównania koszt wykogrubość warstwy nawierzchni amortyzującej wynosi minimum 30 cm. Poniżej zalecana nania nawierzchni syntetyczjest geowłóknina oraz warstwa odwadniająca z klińca skały nieosadowej o frakcji 4-31,5 nej wynosi ok. 500 pln/m2. mm o grubości min. 10 cm. Nawierzchnia z naturalnych materiałów wymaga okresowego uzupełniania i należy to uwzględnić w budżecie oraz harmonogramie prac. Obrzeża wokół nawierzchni amortyzującej nie są konieczne i często stosuje się płynne przejście między nawierzchnią piaskową czy żwirową a trawnikiem. Takie rozwiązanie jest wygodniejsze w użytkowaniu, ale powoduje szybsze roznoszenie sypkiego materiału. Jednym z rozwiązań mogą być być obrzeża z kłód o średnicy ok. 10-15 cm. Należy je mocować prętami stalowymi (gwintowanymi w górnej części) o długości 70 cm bezpośrednio do ziemi. Na prętach muszą być poprzeczne elementy, które unieruchamiają pręt oraz uniemożliwiają jego wyciągnięcie.
PRZYKŁADOWE ELEMENTY NATURALNEGO PLACU ZABAW PAGÓREK ZE ZJEŻDŻALNIĄ Planując pagórek należy uwzględnić następujące kwestie: ile miejsca jest do dyspozycji (optymalne nachylenie zboczy wynosi 30, a wokół pagórka należy zachować 1,5-metrową przestrzeń wolną), co będzie znajdować się na pagórku (łatwiej dostosować wysokość pagórka do istniejącej zjeżdżalni, niż zamawiać zjeżdżalnię na wymiar) oraz co planujemy pod pagórkiem (tunel musi być zgodny z normą PN-EN 1776, co wpływa na jego wymiar, a tym samym na wysokość pagórka). W dalszej części przedstawiamy przykładowe, optymalne wymiary pagórka oraz sposób jego budowy. Wysokość względna pagórka wynosi 1,8 m ponad poziomem gruntu. Zbocza nachylone są pod kątem 30. Na szczycie projektowanego pagórka ziemny, płaski placyk o średnicy ok. 1 m. Zbocza ukształtowane są z dodatkową warstwą żyznej gleby, na której przewiduje się trawnik. Budowę pagórka należy rozpocząć na podbudowie z ziemi zmieszanej w proporcji 1:1 z piaskiem na głębokości ok. 40 cm. Warstwy ziemi pagórka układać warstwowo o grubości 20 cm zagęszczane mechanicznie. Na pagórku umieszczona jest zjeżdżalnia. Bezpośrednio pod nią należy utworzyć nawierzchnię amortyzującą z piasku. Wokół pozostałej części pagórka może pozostać nawierzchnia gruntowa, ale konieczne jest zachowanie wolnej przestrzeni w odległości min. 1,5 m od podstawy pagórka. Obecnie coraz więcej producentów ma w swojej ofercie zjeżdżalnie przystosowane na zbocza. Najbardziej trwałe i zachowujące swoje walory estetyczne są stalowe zjeżdżalnie. Należy zwrócić uwagę, aby kupowana zjeżdżalnia przeznaczona była na publiczne place zabaw, a nie do użytku domowego. Inne elementy, które mogą pojawić się na pogórku to trap (pochyła ścianka wspinaczkowa), schody lub drabinka, lina do podciągania, siatka. Szacunkowa wycena Koszt wykonania pagórka, o parametrach opisanych obok, ok. 6500 pln. Zjeżdżalnia stalowa na pagórek o wys. 1,8 m 8800 pln.
PRZYKŁADOWE ELEMENTY NATURALNEGO PLACU ZABAW PIEŃKI I KŁODY Kłody i pieńki często stosowane są na naturalnych placach zabaw, zarówno jako element do zabawy, jak i miejsce do odpoczynku czy nauki. Można z nich stworzyć krąg do spotkań, tor przeszkód, równoważnie, a z mniejszych kłód obrzeża nawierzchni sypkiej. Wymiary elementów są dowolne, jednak przy ich wyborze i rozmieszczeniu należy uwzględnić zapisy normy PN-EN 1176. Poniżej podajemy opis przykładowego kręgu oraz toru. Szacunkowa wycena Koszt kręgu z 15 pieńków ok. 3000 pln. Koszt toru przeszkód złożonego z 5 kłód i 10 pieńków Średnica pieńka do kręgu wynosi ok. 30 cm, długość 90-100 cm. Pieńki powinny być zako- ok. 2700 pln. pane na głębokość min. 60 cm. Odległość między pieńkami powinna wynosić 35-50 cm. Pieńki należy wykonać z drewna drzew liściastych o wysokiej klasie odporności naturalnej. Elementy pozostawić bez malowania, w kolorze naturalnym. Pieńki powinny być zaoblone na krawędziach i nie posiadać drzazg oraz ostrych miejsc. W przypadku toru przeszkód należy dobrać pieńki o średnicy ok. 50 cm i długości 90-115 cm, kłody średnica min. 60 cm, długość ok. 1,5-2 m. Pieńki montować jak w kręgu. Leżące kłody muszą być zakopane w ziemi na co najmniej 10-15 cm i dodatkowo zakotwione za pomocą prętów stalowych z poprzecznymi elementami, które go unieruchumią. Pomiędzy elementami toru przeszkód powinna być pozostawiona przestrzeń ok. 35-50 cm. Pieńki i kłody należy wykonać z drewna drzew liściastych o wysokiej klasie odporności naturalnej. Elementy pozostawić bez malowania, w kolorze naturalnym. Jeśli kora nie obrywa się należy ją zachować. Wokół toru musi zostać zachowana wolna przestrzeń, 150 cm od innych elementów. Pieńki i kłody powinny być zaoblone na krawędziach i nie posiadać drzazg oraz ostrych miejsc. Wysokość żadnego z tych elementów nie może przekroczyć 55 cm ponad gruntem, a w większości powinna wynosić nieco mniej (ok. 30-45 cm).
PRZYKŁADOWE ELEMENTY NATURALNEGO PLACU ZABAW WIERZBOWE KONSTRUKCJE Budowę konstrukcji z żywej wierzby najlepiej zlecić specjaliście. Można jednak, pod jego okiem, zorganizować warsztaty dla dzieci i rodziców. Wspólne wyplatanie wiklinowych szałasów czy tunelu jest stosunkowo proste, a pełni ważną funkcję integracyjną. W przypadku takich konstrukcji jest duża dowolność w zakresie wymiarów (choć i tu warto kierować się normą PN-EN 1176), kształtu i lokalizacji. Poniżej zamieszczamy przykładowe rozwiązanie. Szacunkowa wycena Koszt wykonania szałasu przez specjalistę ok.1 500 pln. Koszt tunelu o długości 3 m Szałasy rozmieszczone są swobodnie na trawniku. Tunel stanowi część toru przeszkód. 500 pln. Konstrukcje wykonane z wierzby wiciowej lub konopianki. Tunel ma szerokość 125 cm i długość 300 m, szałas ma średnicę 250 cm. Wierzbowe budowle sadzimy w sezonie wiosennym (marzec I. połowa kwietnia, po okresie mrozów, gdy gleba już nie jest zamrożona) lub jesiennym (koniec października grudzień). Konieczne jest odpowiednie przygotowanie terenu przed sadzeniem. W pierwszych tygodniach konieczne jest intensywne podlewanie konstrukcji.
PRZYKŁADOWE ELEMENTY NATURALNEGO PLACU ZABAW STREFA ZABAW PIASKIEM Na rynku istnieje bardzo dużo zestawów do zabawy piaskiem. Im bardziej rozbudowane, tym droższe. Najprostrzym rozwiązaniem jest zestaw słupków uzupełnionych o takie elementy, jak dźwigi, suwnice, sitka czy młynki (elementy katalogowe). Taki zestaw można dowolnie rozbudowywać, a słupki mogą być wykorzystywane również do innych celów, np. do powieszenia żagla przeciwsłonecznego. Poniżej opisujemy optymalne parametry słupków. Słupki powinny być zafundamentowane na głębokość min. 100 cm. Optymalna wysokość do montażu dźwigu i żagli to min. 250 cm. Średnica ok. 10 cm. Sposób montażu słupków zależny jest od wybranego materiału. Słupki z drewna robinii akacjowej o średnicy 10/12 cm mogą być fundamentowane bezpośrednio w betonie. Słupki z innego drewna muszą być fundamentowane w betonie przy użyciu kotwy stalowej. UWAGA! Należy stosować kotwy przeznaczone na place zabaw. W przypadku słupków z robinii akacjowej impregnacja nie jest konieczna, słupki należy pozostawić w naturalnym kolorze. Jeśli użyta jest kantówka należy zaoblić jej krawędzie. Części kotew, jeśli będą dostępne dla dzieci, muszą być odpowiednio przeszlifowane i zabezpieczone. Strefą zabaw piaskowych można uzupełnić o kuchnię błotną (zwaną też kuchnią piaskową). Jest to przestrzeń do przesypywania, ważenia, mieszania i gotowania. Może przyjąć formę prostego blatu lub podniesionego obrzeża piaskownicy. W bardziej rozbudowanej formie może być złożona z prostego blatu oraz ścianki, które są uzupełnione o takie dodatki jak haczyki i otwory na przybory kuchenne, a także palniki kuchni i zlew z kranem. Szacunkowa wycena Koszt wykonania nawierzchni piaskowej wynosi ok. 80-180 pln/m 2. Koszt zestawu 5 słupków to ok. 2300 pln. Zestaw dźwigów i suwnic to ok. 2500 pln. Koszt budowy kuchni błotnej to ok. 5000 pln.
KORZYŚCI DLACZEGO WARTO URZĄDZAĆ NATURALNE PLACE ZABAW? Prawda jest taka, że dzieci nie potrzebują naturalnych placów zabaw. Dzieci potrzebują natury! Przyroda oddziałuje na różne zmysły, ale nie przebodźcowuje. Zabawa w naturze wymaga większej koncentracji (kłoda, w przeciwieństwie do prostej równoważni, jest nieprzewidywalna), współpracy z innymi dziećmi (na przykład przy budowie szałasów) i uważności (przestrzeń zmienia się wraz z porami roku, na przestrzeni lat). Naturalne place zabaw są jednak potrzebne i warto je budować: w miejscach, gdzie dzieci nie mają bezpośredniego dostępu do terenów zieleni; dla osób, które utraciły kontakt z przyrodą i potrzebują się z nią na nowo oswoić; dla rodziców, którzy obawiają się o bezpieczeństwo bawiących się dzieci i lepiej się czują w urządzonej, certyfikowanej przestrzeni; dla dzieci, które do zabawy potrzebują towarzystwa. Podstawowe korzyści wynikające z budowy naturalnych placów zabaw to: edukacja przyrodnicza, możliwość obserwacji zmian zachodzących w przyrodzie; wzmacnianie kompetencji społecznych poprzez wspólne działanie; podnoszenie odporności dzieci i dorosłych poprzez bezpośredni kontakt z naturą; edukacja ekologiczna, zwiększanie poczucia odpowiedzialności za środowisko; zwiększanie terenów zieleni w mieście, co wpływa na poprawę temperatury i mikroklimatu, stanowi ostoję dla zwierząt, zwiększa bioróżnorodność; stosunkowo niski koszt i duże możliwości modyfikacji pozwalają na wprowadzenie nawet niewielkich naturalnych placów zabaw, rozmieszczonych w różnych częściach miasta.
BEZPIECZEŃSTWO CZY NATURALNE PLACE ZABAW SĄ BEZPIECZNE? Projektując i realizując naturalne place zabaw uwzględnia się zapisy normy bezpieczeństwa PN-EN 1176. Dobrze zaprojektowany i zbudowany zgodnie z projektem plac zabaw może przejść certyfikację. FORMALNOŚCI JAKICH FORMALNOŚCI NALEŻY DOPEŁNIĆ PRZY TAKICH OBIEKTACH? Naturalny plac zabaw należy potraktować tak, jak tradycyjny plac zabaw. Mają do niego zastosowanie zarówno przepisy Prawa Budowlanego, jak i normy bezpieczeństwa. W niektórych wypadkach konieczne będzie pozwolenie na budowę, czasami zgłoszenie zamiaru wykonania robót budowlanych, ale może się też zdarzyć, że projektowana przestrzeń nie będzie zawierać żadnego elementu wymagającego takich formalności. Obiekty zlokalizowane w strefie ochrony konserwatorskiej wymagają uzyskania opinii konserwatora. UTRZYMANIE CZY NATURALNE PLACE ZABAW SĄ TRWAŁE? Trwałość zależy od użytych materiałów i sposobu wykończenia. Odpowiednio utrzymany naturalny plac zabaw może służyć przez lata. Oczywiście, jak każdy plac zabaw, wymaga okresowych przeglądów i kontroli. Popsute elementy muszą być naprawione, elementy mniej trwałe wymagają impregnacji lub innych zabezpieczeń, roślinność zabiegów pielęgnacyjnych. Możliwe jest jednak takie urządzenie terenu, aby konieczny nakład pracy ograniczyć do minimum.
INNE WSKAZÓWKI CO JESZCZE WARTO WIĘCEJ PLANUJĄC NATURALNY PLAC ZABAW? Żaden projekt nie powstaje w próżni. Sposób użytkowania terenu musi odpowiadać na potrzeby przyszłych użytkowników. Jeśli to tylko możliwe warto zaangażować ich do pracy nad koncepcją placu zabaw. W przypadku naturalnych placów zabaw szczególnie istotne jest wykorzystanie potencjału miejsca istniejącego ukształtowania terenu i roślinności. Oczywiście projekt musi też uwzględniać ograniczenia, takie jak uzbrojenie terenu czy zapisy planu miejscowego. Temat przewodni nie jest niezbędny, ale znacznie ułatwia pracę nad projektem. Sprawia, że miejsce staje się wyjątkowe. Wbrew temu, co się powszechnie stosuje, projektowanie placu zabaw nie polega na rozmieszczeniu na rzucie poszczególnych urządzeń. W pierwszej kolejności należy zadbać o funkcjonalny podział przestrzeni, a dopiero potem wypełnić wyznaczone strefy pasującymi elementami. Przed przystąpieniem do właściwych prac należy przygotować teren. Bardzo często prace przygotowawcze nie są brane pod uwagę podczas szacowania kosztów, a pochłaniają bardzo dużą część budżetu.
Opracowanie powstało w ramach projektu Health &Greenspace, współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Program URBACT III. Zawarte w nim opisy oraz zdjęcia pochodzą z różnych projektów ogrodów przedszkolnych zrealizowanych w Poznaniu w latach 2017-2021 na zlecenie Miasta Poznania oraz z archiwum pracowni k. Opracowanie: Anna Komorowska pracownia k.