Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 71

Piotr Iwanicki Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdapski w świetle źródeł archiwalnych i współczesnych badań archeologicznych Cmentarzysko w Lisach, gm. Banie Mazurskie, pow. gołdapski (Lissen, Kr. Angerburg). podzieliło los wielu innych odkrytych w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich przed II wojną światową. Zniszczenie budynku Prussia Museum, w którym przechowywane były materiały z Lisów, w wyniku nalotu bombowego w 1944 roku oraz późniejsza ewakuacja i rozproszenie materiałów i dokumentacji uniemożliwiły na długi okres czasu wykorzystanie pozyskanych zbiorów (A. Bitner-Wróblewska 2008, s. 46 61). Do roku 1990 do dyspozycji archeologów zajmujących się okresem wpływów rzymskich na Mazurach pozostały jedynie krótkie wzmianki rozrzucone po przedwojennych publikacjach i pojedyncze ilustracje stanowiące zaledwie ułamek wcześniejszej wiedzy o omawianym cmentarzysku. Najstarszą wzmianką o stanowisku w Lisach jest informacja o przekazaniu do zbiorów Prussia Museum przez nauczyciela P. Czygana przedmiotów pozyskanych od gospodarza Szelasko 1 z Lisów koło Bań Mazurskich (Benkheim, Kr. Angenburg). Były to naszyjnik, dwie szpile, zapinka i zawieszka z brązu (A. Bezzenberger 1893, s. 133). Przedmioty te zostały wydatowane na fazę B wg O. Tischlera, czyli wczesny okres wpływów rzymskich. Te same dane zostały powtórzone w katalogu do wystawy w Prussia Museum z 1897 roku (Katalog Prussia 1897, s. 7) oraz w pracy Emila Hollacka (1908, s. 96). Kolejne informacje o zabytkach i badaniach w formie krótkich wzmianek pojawiły się w pracach O. Almgrena (1923, s. 152), S. Bolina (1926, s. 206), a później również w czasopismach informujących o nowych znaleziskach takich jak Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit (W. Gaerte 1927, s. 11; W. La Baume 1939, s. 285), czy Alt Preussen (Fundberichte 1935, s 169; D. Bohnsack 1939, s. 58; W. La Baume 1944, s. 15). Opublikowana została również szpila ze szpulowatą główką (R. Šnore 1930, s. 98, tabl. III:15) oraz skład jednego z grobów końskich (W. La Baume 1944, s. 15). Nieco więcej informacji o cmentarzysku w Lisach pojawiło się w pracach 1 W materiałach archiwalnych nazwisko tego gospodarza pisane jest jako Szelasko lub Czielasko w niniejszym tekście pozostanę przy pierwszej formie użytej w najstarszej wzmiance A. Bezzenbergera (1893, s. 133). Pruthenia, 2012, t. VII, s. 69 84

70 Piotr Iwanicki Herberta Jankuhna (1950, s. 64, ryc. 10d, 15) oraz Rudolfa Grenza (1961, s. 40, 41, 60, ryc. 27). Podsumowaniem stanu wiedzy o stanowisku jest krótka notka zamieszczona w pracy Jana Jaskanisa o cmentarzyskach kultury zachodniobałtyjskiej zestawiająca dostępne w literaturze wzmianki ( J. Jaskanis 1977, s. 296 297). Niewątpliwy przełom w badaniach nad okresem wpływów rzymskich na Mazurach dokonał się po roku 1990. Odnajdywane i udostępniane w latach następnych archiwalia archeologów studiujących zbiory Prussia Museum przed 1945 rokiem oraz odnalezienie części samych zbiorów i obszernego archiwum, które zgromadzono w Museum für Vor und Frühgeschichte w Berlinie, pozwoliło na ponowne odkrycie i próbę nowoczesnej analizy odzyskanych informacji i zabytków. Spośród prywatnych archiwaliów badaczy zajmujących się okresem wpływów rzymskich na Mazurach najwięcej informacji o cmentarzysku w Lisach znajduje się w kartotece estońskiej badaczki, Marty Schmiedehelm 2. Jest ona przechowywana obecnie w Ajaloo Instituut w Tallinie i opracowywana przez dr Annę Juga-Szymańską i dr. Pawła Szymańskiego (A. Juga-Szymańska, P. Szymański 2004, s. 57). Zawiera ona tabelaryczne zestawienie zabytków z Lisów z okresu rzymskiego, wzmianki o niektórych zabytkach niekiedy ze schematycznymi rysunkami, opis stanowiska oraz odpis ze sprawozdania z badań. Znajduje się tu także ośmiostronicowy opis w języku niemieckim 101 grobów wraz z koordynatami umożliwiającymi lokalizację ich na planie stanowiska oraz dopisek w języku estońskim o kolejnych siedmiu grobach (ryc. 1). Informacje te pozwoliły dr Annie Juga-Szymańskiej i dr. Pawłowi Szymańskiemu na lokalizację stanowiska w terenie w roku 2003. Kolejnym zbiorem zawierającym dane o cmentarzysku w Lisach jest kartoteka Herberta Jankuhna przechowywana w Archäologisches Landesmuseum Schloss Gottorf in Schleswig (A. Juga Szymańska 2007, s. 125). Zawiera ona kilkanaście fiszek z rysunkami zabytków, ich pochodzeniem i wymiarami (ryc. 2). Nieco inny charakter ma natomiast przechowywana w tym samym muzeum kartoteka Rudolfa Grenza 3. Oprócz przerysów w tuszu rysunków z kartoteki Herberta Jankuhna zawiera ona również wypisy wzmianek z literatury oraz zdjęcia i krótki opis stanowiska z rękopisu przygotowywanego przez Carla Engla tomu II Altpreussische Stamme (Grenz Archiv). Niewątpliwie najważniejszym zbiorem informacji o odkryciach dokonanych na cmentarzysku w Lisach przed II wojną światową są materiały, które zachowały się z bogatego Fundarchiv Prussia-Museum (H. Junker, H. Wieder 2003, s. 24). Są one przechowywane obecnie w Staatliche Museen zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Museum für Vor und Frühgeschichte w Berlinie 4. Zbiór ten zawiera notatki o znaleziskach, 2 3 4 Chciałbym serdecznie podziękować dr Annie Juga-Szymańskiej i dr. Pawłowi Szymańskiemu z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego za udostępnienie tych materiałów. Serdecznie dziękuję również prof. Clausowi von Carnap-Bornheim oraz dr Volkerowi Hilbergowi z Archäologisches Landesmuseum Schloss Gottorf in Schleswig za możliwość wglądu w wymienione materiały archiwalne jak też za pomoc i życzliwe przyjęcie. Serdeczne podziękowania chciałbym złożyć także prof. Wilfriedowi Menghinowi, prof. Matthiasowi Wemhoffowi, dr Christine Reich, Horstowi Junkerowi i Horstowi Wiederowi z Museum für Vor

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 71 kopie i oryginały artykułów, jakie ukazały się w prasie lokalnej o badaniach w Lisach, korespondencję dyrektora Prussia Museum Wilhelma Gaertego ze znalazcami i terenowymi opiekunami zabytków oraz oryginalne sprawozdanie z badań przeprowadzonych na cmentarzysku w Lisach w 1927 podpisane przez nauczyciela z Gembałki (Gembalken, Kr. Angerburg) Fritza Grigata. Przykładem bogatego zbioru korespondencji dotyczącej znalezisk z Lisów jest czterostronicowy list lokalnego miłośnika archeologii, Eberhardta Weinlanda z Dąbrówki Polskiej (Polnisch Dombrowken-Talheim, Kr. Angerburg). Zawiera on szereg informacji o odkryciach dokonanych przez właściciela pola Jorzika, lokalizujący je szkic oraz rysunki niektórych zabytków (ryc. 3). Uzupełnieniem zbioru archiwalnego są oryginalne zabytki z Lisów. Zachowały się one wśród przedmiotów z Prussia Museum znajdujących się w Museum für Vor und Frühgeschichte. Przy niektórych znajdują się jeszcze oryginalne metryczki, część zaś udało się zidentyfikować na podstawie danych archiwalnych m.in.: szpilę z grobu 29, toporek z grobu 67 czy też krzesak kwarcytowy z grobu 52. Dzięki omówionym wyżej materiałom archiwalnym możemy dzisiaj spróbować prześledzić pokrótce historię znalezisk i badań na cmentarzyku w Lisach. Stanowisko to położone jest na zachód od drogi Banie Mazurskie Grodzisko na dwóch niewysokich wzniesieniach. Na jednym z nich znajdowało się gospodarstwo Jorzika, a nieco dalej jego szwagra Szelasko, na drugim zaś miejscowy cmentarz (ryc. 4). Pierwsze odkrycia w Lisach dokonane zostały przez syna właściciela pola prawdopodobnie ok. 1890 roku (Prussia Archiv). Zebrane wówczas zabytki zostały przekazane za pośrednictwem miejscowego nauczyciela, P. Czychana do Altertumsgesellschaft Prussia i opisane przez A. Bezzenbergera (1893, s. 133). Rysunki niektórych z tych zabytków znajdują się w kartotece H. Jankuhna (Archiv). Wzmiankowane są one również m.in.: w pracach O. Almgrena (1923, s. 152) czy R. Šnore (1930, s. 98, tabl. III:15). Mniej więcej w tym czasie Szelasko wspominał o odkryciu trzech stołów kamiennych o średnicy ok. 2,5 3 m wypełnionych węglem drzewnym (Prussia-Archiv). Kolejne znaleziska zostały zarejestrowane w trakcie budowy w 1923 roku domu zięcia Szelasko, Jorzika. Fritz Grigat wspomina, że w trakcie prac natrafiono tu na ok. 10 15 popielnic w dwóch rzędach oraz zapinkę brązową z rombowatą nóżką (R. Grenz. Archiv). W roku 1925 Jorzik na wschód od swojego domu odkrył kolejne dwie popielnice. W jednej z nich, lepiej zachowanej, znajdowała się mała przystawka oraz zapinka brązowa typu A.133, druga zaś była mocno zniszczona. Zabytki te zostały następnie przekazane do szkoły w Lisach, gdzie widział je jeszcze w 1938 roku Eberhardt Weinland (Prussia- Archiv). W tym samym roku, na zachód od swojego domu odkopał Jorzik kolejną popielnicę, która zawierała nieokreślone przedmioty żelazne. Tym razem jednak znalazca zakopał wszystko z powrotem. Jorzik wspomina również o znalezionym w 1926 roku dużym bruku kamiennym, który z wielkim trudem usunął (Prussia-Archiv). und Frühgeschichte w Berlinie za pomoc w wyszukiwaniu i udostępnienie materiałów archiwalnych i zabytków.

72 Piotr Iwanicki 12 maja 1927 roku do Prussia Museum napłynęła informacja o odkryciu w trakcie przebudowy drogi Lisy Grodzisko jamy ze spalenizną, skorupami i fibulą. Przybyły na miejsce Wilhelm Gaerte delegował do przeprowadzenia badań ratowniczych Fritza Grigata, który w dniach 15 21 maja przebadał 101 grobów (ryc. 5) z okresu rzymskiego i wędrówek ludów (Prussia Archiv; M. Schmiedehelm Archiv, teczka 7:18). Informacja o tych badaniach została następnie opublikowana w tomie 27 Prussii (W. Gaerte 1927, s. 296) oraz w lokalnej prasie 5. Materiały wówczas pozyskane wzmiankowane są w przedstawionych wyżej kartotekach oraz w pracach W. La Bauma (1944, s. 15), H. Jankuhna (1950, s. 64, ryc. 10d, 15) i R. Grenza (1961, s. 40, 41, 60, ryc. 27). Kolejne znaleziska pochodzą z obszaru użytkowanego jeszcze w okresie międzywojennym cmentarza położonego na południowy-wschód od domu Jorzika. W latach 1935 1938 znaleziono tu grot żelazny, kolejny grot wraz z częścią wędzidła oraz bruk kamienny (Prussia Archiv). W roku 1937 na polu ornym między gospodarstwami Jorzika i Szelasko znaleziono brązową zapinkę trójgrzebykową, a w roku 1938 obaj przekazali Eberhardowi Weinlandowi zabytki z rozebranego przez nich bruku kamiennego, pod którym znajdowała się popielnica z wyposażeniem. Informacja ta, która ukazała się w roku 1939 w Alt Preussen (D. Bohnsack 1939, s. 58), jest też ostatnią wzmianką o znaleziskach w Lisach przed II wojną światową. Przedstawione dane, zebrane w trakcie analizy materiałów archiwalnych wykazały, że w przypadku cmentarzyska w Lisach mamy do czynienia z dużym stanowiskiem funkcjonującym od I do VI w. n.e. o bardzo różnorodnym obrządku pogrzebowym, obejmującym groby płaskie i podkurhanowe, jak również groby końskie. To skłoniło mnie w roku 2007 do przeprowadzenia weryfikacji terenowej stanowiska. Jej efektem było odkrycie brązowej zapinki trójgrzebykowej oraz fragmentów ceramiki z okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza. Jeszcze w tym samym roku przeprowadzone zostały niewielkie badania wykopaliskowe kontynuowane następnie w latach 2008 i 2009 (P. Iwanicki 2009, s. 354). W ich trakcie przebadano ok. 870 m2 w północnozachodniej części stanowiska odkrywając 28 grobów z okresu wpływów rzymskich, 2 groby w okresu wędrówek ludów oraz relikty osady wczesnośredniowiecznej (ryc. 6). Badania te przyniosły też szereg interesujących danych o stanowisku, jak też pozwoliły lepiej zinterpretować informacje uzyskane z analizy materiałów archiwalnych. Przykładem tego ostatniego jest możliwość interpretacji tajemniczej wzmianki o odkryciu ok. roku 1890 trzech stołów kamiennych o średnicy ok. 2,5 3 m wypełnionych węglem drzewnym (Prussia Archiv). W roku 2008 odsłonięto obiekt 141 o średnicy ok. 2,5 m (tabl. 1). Jego wypełnisko zawierało liczne średniej wielkości kamienie oraz fragmenty ceramiki i było mocno przesycone węglami drzewnymi. Stanowi on obok warstwy kulturowej i dołów posłupowych jeden z elementów odsłoniętej osa- 5 Krótkie notatki o badaniach w Lisach w 1927 roku ukazały się w nr. 231 Königsberger Hartungschen Zeitung oraz w dodatku do nr 122 Angerburger Zeitung zatytułowanym Bote am Mauersee (Prussia Archiv).

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 73 dy wczesnośredniowiecznej, która zniszczyła niektóre pochówki z okresu wpływów rzymskich. Kolejnym przykładem możliwości powiązania danych archiwalnych i współczesnych jest odkryty w roku 2008 grób 126 (tabl. 2). Był to obiekt złożony z ok. 10 pochówków, w którym popielnice i skupiska kości składane były w jednym, miejscami dwóch rzędach na różnych wysokościach. Wyposażenie odkrytych pochówków wskazuje, że całe założenie możemy datować w ramach fazy D okresu wędrówek ludów. Budowa i położenie tego obiektu w pobliżu domu Jorzika pozwala przypuszczać, że na podobny zespół pochówków natrafiono również w trakcie budowy tego budynku w 1923 roku. W zachowanych wzmiankach archiwalnych, czytamy bowiem o licznych popielnicach ustawionych w dwóch rzędach i znalezionej zapince z okresu wędrówek ludów. (Prussia Archiv). W tej części stanowiska mielibyśmy zatem do czynienia z grobami wielopochówkowymi lub też zniszczonymi kurhanami. Badania wykopaliskowe dały również możliwość lokalizacji niektórych wcześniejszych znalezisk. Przykładem jest grób 147 odkryty w roku 2009 (tabl. 3). W trakcie prac zaobserwowano naruszenie jamy grobowej wkopem współczesnym oraz przemieszczenie kości i elementów wyposażenia, wskazujące na przypadkowe naruszenie jamy grobowej. Po konfrontacji z danymi archiwalnymi okazało się, że jest to prawdopodobnie obiekt naruszony przez Jorzika w 1926 roku, o którym Grigat pisał, że wydobyte przedmioty żelazne i kości zostały ponownie zasypane (Prussia Archiv). Cmentarzysko w Lisach jest więc modelowym przykładem wzajemnie uzupełniających się danych archiwalnych i współczesnych badań. Z jednej strony analiza archiwaliów pozwoliła na zorientowanie się w rozmiarach stanowiska, jego rozpiętości chronologicznej i ogólnych formach grobów, z drugiej zaś współczesne badania wykopaliskowe pozwoliły lepiej zrozumieć charakter i formę pochówków, uściślić ich datowanie i poddać analizie, prawie nieuchwytne w źródłach archiwalnych, formy naczyń i sposób ich wykonania. Dzięki wykorzystaniu obu wymienionych źródeł informacji możliwe było stworzenie spójnego obrazu stanowiska i jego rozwoju. Pozostaje mieć nadzieję, że w niedalekiej przyszłości uda się uzyskać odpowiednie środki na kontynuację badań wykopaliskowych i archiwalnych. Omawiane stanowisko bowiem nie ujawniło jeszcze wszystkich tajemnic oraz pokładów drzemiących w nim informacji.

74 Piotr Iwanicki Archiwalia R. Grenz Archiv Kartoteka Rudolfa Grenza przechowywana w Archäologisches Landesmuseum Schloss Gottorf in Schleswig. H. Jnakuhn Archiv Kartoteka Herberta Jankuhna, przechowywana w Archäologisches Landesmuseum Schloss Gottorf in Schleswig. Prussia-Archiv Materiały archiwalne z Prussia-Muzeum są przechowywane obecnie w Staatliche Museen zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Museum für Vor- und Frühgeschichte. Archiv der vor- und frühgeschichtlichen Sammlung des Prussia-Museums Königsberg i. Ostpr. Ortsakten zu Bodenfunde und Bodendenkmalen in den Provinzen Ostpreußen und Westpreußen sowie Russisch-Polen. Są one oznaczone jako PM-A 1464/1. M. Schmiedehelm Archiv Kartoteka Marty Schmiedehelm przechowywana w Ajaloo Institut Eesti Teaduste Akadeemia w Talinie oznaczona numerem 22; część dotycząca Ostpreussen oznaczona dodatkowymi numerami 7.1 24. Bibliografia Almgren O. 1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzial-römischen und südrussischen Formen, Mannus Bibliotek 32, Leipzig. Bezzenberger A. 1893 Accessionen des Prussia-Museum, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 18, s. 128 145. Bitner-Wróblewska A. 2008 Śladami kolekcji Prussia-Museum (1943 2008), [w:] Aestiorum Hereditas I. Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum. Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum. Apxeoлoгические инвентарные книги бывшего музея Пруссия, red. A. Bitner-Wróblewska, Olsztyn. Bolin S. 1926 Die Funde römischer und byzantinischer Münzen in Ostpreussen, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde, 26, s. 203 340. Bohnsack D. 1939 Neue Bodefunde, Altpreussen, 4, s. 58 62. Gaerte W. 1927 Vorgeschichtliche Ausgrabungen, Funde und Feststellungen in Ostpreussen, während der Jahre 1925 1926, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit, 3, s. 9 11.

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 75 Grenz R. 1961 Die Urgeschichte des Kreises Angenburg, Rotenburg. Hollack E. 1908 Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Uebersichtskarte von Ostpreussen, Berlin-Glogau. Iwanicki P. 2009 Kubek dla mańkuta, czyli jeszcze raz o typie Szwajcaria, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam. Seminarium Bałtyjskie I, red. A. Bitner- Wróblewska, G. Iwanowska, Warszawa, s. 353 362. Jaskanis J. 1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 239 349, Warszawa 1977. Jankuhn H. 1950 Zur räumlichen Gliederung der älteren Kaiserzeit in Ostpreussen, Archaeologia Geographica, 1, s. 53 64. Juga Szymańska A. 2007 Archiwalia archeologiczne dotyczące kultury bogaczewskiej, [w:] Kultura bogaczewska 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26 27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, red. A. Bitner-Wróblewska, Warszawa, s. 41 71. Juga-Szymańska A., Szymański P. 2004 Ceramika kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej z kartoteki Marty Schmiedehelm. Możliwości weryfikacyjne i poznawcze źródła archiwalnego, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje, Materiały z konferencji, Białystok 23 24 września 2002 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, s. 85 103. Junker H., Wieder H. 2003 Das neue Prussia-Archiv in Berlin, Archäologisches Nachrichtenblatt, 8, s. 24 40. Katalog Prussia 1897 Katalog des Prussia-Museums in Nordflügel des Königlichen Schlossens zu Königsberg i. Pr., Bd. II, Königsberg. La Baume W. 1939 Vorgeschichtliche Forschung und Denkmalpflege in Ostpreussen 1938, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit, 15, s. 281 286. 1944 Altpreussisches Zaumzeug, Altpreussen, 8, s. 1 19. Neue Bodenfunde 1936 Neue Bodenfunde, Altpreussen, 1, s. 169 173. Šnore R. 1930 Dzels laikmeta latviesu rotas adatas, [w:] Latviesu Aizvesturas Materiali, t. I, Riga, s. 39 95.

76 Piotr Iwanicki Ryc. 1. Pierwsza strona odpisu sprawozdania Fritza Grigata z badań na cmentarzysku w Lisach w 1927 r, sporządzonego przez Martę Schmiedehelm (wg Schmiedehelm Archiv teczka 7:18.2)

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 77 Ryc. 2. Przerys fiszki z kartoteki Herberta Jankuhna dokonany przez Rudolfa Grenza, dotyczący szpili z grobu 75 z Lisów (wg R. Grenz Archiv)

78 Piotr Iwanicki Ryc. 3. Strona z listu Eberhardta Weinlanda do Wilhelma Gaertego, z opisem znalezisk z Lisów (wg SMB-PK, MVF, Prussia-Archiv, PM-A 1464/1)

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 79 Ryc. 4. Lokalizacja i plan wysokościowy cmentarzyska w Lisach st. 1, gm. Banie Mazurskie, z zaznaczonymi obszarami badań archiwalnych i współczesnych. Rys. Cezary Sobczak na podstawie planu D. Podciborskiego

80 Piotr Iwanicki Ryc. 5. Plan obiektów z cmentarzyska w Lisach zbadanych przez Fritza Grigata w roku 1927, wg współrzędnych podanych w jego sprawozdaniu (wg SMB-PK, MVF, Prussia-Archiv, PM-A 1464/1). Rys. Piotr Iwanicki i Cezary Sobczak

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 81 Ryc. 6. Plan obiektów z cmentarzyska w Lisach zbadanych przez autora w latach 2007 2009. Rys. Piotr Iwanicki i Cezary Sobczak

82 Piotr Iwanicki Tabl. 1. Lisy, st. 1, gm. Banie Mazurskie. Plan obiektu 141. 1 5. glina. Rys. Piotr Iwanicki i Bartłomiej Karch

Cmentarzysko w Lisach pow. Gołdap w świetle źródeł archiwalnych... 83 Tabl. 2. Lisy, st. 1, gm. Banie Mazurskie. Plan obiektu 126A-J i wyposażenie obiektu 126B. 1. glina; 2. brąz. Rys. Piotr Iwanicki i Bartłomiej Karch

84 Piotr Iwanicki Tabl. 3. Lisy, st. 1, gm. Banie Mazurskie. Plan obiektu 147. 1. srebro i brąz; 2 6. żelazo; 7. glina. Rys. Piotr Iwanicki i Bartłomiej Karch

PRUTHENIA Tom VII Olsztyn 2012

Pruthenia Tom VII Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz) Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan (j. niemiecki), Seweryn Szczepański (j. angielski) Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Czasopismo Pruthenia ukazuje się równolegle w wersji drukowanej oraz elektronicznej. Wersja elektroniczna Rocznika dostępna jest pod adresem: http://pismo.pruthenia.pl Wydanie drukowane jest wersją pierwotną czasopisma. Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2012

Pruthenia Band VII Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär) Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Deutsch Joachim Stephan, von Englisch Seweryn Szczepański, Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Die Zeitschrift Pruthenia erscheint parallel in gedruckter und elektronischer Fassung. Die elektronische Version der Jahresschrift ist zugänglich unter der Adresse: http://pismo.pruthenia.pl Die gedruckte Fassung gilt als Erstausgabe der Zeitschrift Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2012

Pruthenia Volume VII Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations Advisory Board: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Editorial Board: Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary) Translations: Joachim Stephan (German), Seweryn Szczepański (English) Pruthenia yearbook is published on paper, and as a PDF in on-line version. Digital version of the yearbook is available on Pruthenia webside http://pismo.pruthenia.pl Printed edition is a primary version of the journal. Scientific Association Pruthenia & The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2012

304 Pruthenia, 2012, t. VII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Contents I. Studies and articles Andrzej Janowski, Baltic chapes in the findings from Poland 7 Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik, II. Materials and resources Piotr Iwanicki, Remarks on the sacred space of North-West Slavs and Prussia in the Early Middle Ages 37 Cemetery in Lisy county Gołdap under the archival records and nowadays archaeological field surveys 69 Marek F. Jagodziński, Amulet from Truso. Contribution to the beliefs of the Scandinavian people 85 Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement 95 Sławomir Wadyl, The stronghold in Ornowo-Lesiak under the recent results of archaeological field surveys 117 Marcin Engel, Cezary Sobczak, Robert Klimek, Norbert Goßler, Christoph Jahn, Wojciech Wróblewski, Not only archaeology. Interdisciplinary research of the multicultural settlement-assemblage in Szurpiły Suwałki Region 137 Where was located castle Wissenburg (Wallewona) and castle Weistotepila? Review of the strongholds under the Guber river in the context of the sample of location 159 Late Middle-Ages complex (Rampart and cemetery) in Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, county Kętrzyn) in archival records of the former Prussia-Sammlung (Königsberg/ Ostpreußen) 191 Films from the didactical collection of the Departament of Archaeology at the University in Breslau (Wrocław) currently in Institute of Archaeology University of Warsaw 213

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2012, t. VII 305 III. Polemics and discussions Ewelina Siemianowska, Elżbieta Kowalczyk-Heyman, About roads, traces, stone figures (so-called baby ), Prussians and the methods on the margins of discussion between Mateusz Bogucki and Robert Klimek 221 About the location of the Teutonic Order procuratoria in Przewłoki 233 Alicja Dobrosielska, Pagan Prussia on the way to statehood 247 Wiesław Długokęcki, Notes about structures of the authority among the Prussians in Early Medieval Times 257 Bogdan Radzicki, Institutions of authority... and Social Theory. Contribution to the social-history of the Prussians 267 IV. Reviews V. Academic chronicle Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, w: Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007 2008, t. I:2. Od późnego okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl) 285 Bogdan Radzicki, Report on activities Pruthenia Society for the year 2011 295 Mirosław Hoffmann, International symposium Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301

306 Pruthenia, 2012, t. VII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Inhaltsverzeichnis I. Studien und Artikel Andrzej Janowski, Schwert Ortbänder baltischer Herkunft in Funden aus Polen 7 Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik, II. Materialen und Quellen Bemerkungen zum sakralen Raum bei den Nordwestslawen und den Prußen im Frühmittelalter 37 Piotr Iwanicki, Der Friedhof in Lisy, Kreis Gołdap, im Licht der archivalischen Quellen und der aktuellen Ausgrabungen 69 Marek F. Jagodziński, Ein Amulett aus Truso. Ein Beitrag zu den Forschungen zu den Glaubensvorstellungen der skandinavischen Völker 85 Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: Stratigraphie und Chronologie der Siedlung 95 Sławomir Wadyl, Der Burgwall in Ornowo-Lesiak im Licht der Ergebnisse der letzten archäologischen Forschungen 117 Marcin Engel, Cezary Sobczak, Robert Klimek, Norbert Goßler, Christoph Jahn, Wojciech Wróblewski, Nicht nur Archäologie. Interdisziplinäre Forschungen zum multikulturellen Siedlungskomplex von Szurpiły in der Suwalker Region 137 Wo lagen die Burgen Wiesenburg (Wallewona) und Weistotepila? Überprüfung der Burgwälle an der Guber im Kontext eines Lokalisierungsversuchs 159 Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) 191 Filme aus der didaktischen Sammlung des Instituts für Archäologie der Universität Breslau (Wrocław) in den archivalischen Sammlungen des Instituts für Archäologie der Universität Warschau 213

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2012, t. VII 307 III. Polemiken und Diskussionen Ewelina Siemianowska, Elżbieta Kowalczyk-Heyman, Über Straßen, Wege, prußische Baben und Methode oder am Rande der Polemik zwischen Mateusz Bogucki und Robert Klimek 221 Zur Lokalisierung der Deutschordenspflege in Przewłoki (Diskussionsbeitrag) 233 Alicja Dobrosielska, Die heidnischen Prußen auf dem Weg zur Staatlichkeit 247 Wiesław Długokęcki, Bogdan Radzicki, IV. Rezensionen und Besprechungen V. Wissenschaftliche Chronik Bemerkungen über die Herrschaftsstrukturen bei den Prußen im frühen Mittelalter 257 Herrschaftsinstitutionen und Gesellschaftstheorie. Ein Beitrag zur Gesellschaftsgeschichte der Prußen 267 Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Die frühmittelalterliche Besiedlung des Grabungsplatzes Hansdorf (Janów Pomorski) 1, in: Janów Pomorski, Grabungsplatz. 1. Ergebnisse der Rettungsgrabungen der Jahre 2007 2008, Bd. I:2. Von der späten Völkerwanderungszeit bis zur Neuzeit, (Red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studien zu Truso (Studia nad Truso), Bd. I:2 (Sławomir Wadyl) 285 Bogdan Radzicki, Tätigkeitsbericht der Gesellschaft Pruthenia für das Jahr 2011 295 Mirosław Hoffmann, Internationales Symposium: Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301

308 Pruthenia, 2012, t. VII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Spis treści I. Studia i artykuły Andrzej Janowski, Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik, II. Materiały i źródła Piotr Iwanicki, Marek F. Jagodziński, Trzewiki pochew mieczy pochodzenia bałtyjskiego w znaleziskach z ziem polskich 7 Uwagi o przestrzeni sakralnej północnozachodniej słowiańszczyzny i Prus we wczesnym średniowieczu 37 Cmentarzysko w Lisach pow. gołdapski w świetle źródeł archiwalnych i współczesnych badań archeologicznych 69 Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów skandynawskich 85 Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement 95 Sławomir Wadyl, Marcin Engel, Cezary Sobczak, Robert Klimek, Norbert Goßler, Christoph Jahn, Wojciech Wróblewski, Grodzisko w Ornowie-Lesiaku w świetle wyników ostatnich badań archeologicznych 117 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie 137 Gdzie położone były zamki Wiesenburg (Wallewona) i Weistotepila? Przegląd grodzisk nad Gubrem w kontekście próby ustalenia ich lokalizacji 159 Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) 191 Filmy z kolekcji dydaktycznej Katedry Archeologii Uniwersytetu w Breslau (Wrocław) w zbiorach archiwalnych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 213

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2012, t. VII 309 III. Polemiki i dyskusje Ewelina Siemianowska, Elżbieta Kowalczyk-Heyman, O drogach, szlakach, babach, Prusach i metodzie czyli na marginesie polemiki między Mateuszem Boguckim a Robertem Klimkiem 221 W sprawie lokalizacji prokuratorii krzyżackiej w Przewłokach (głos w dyskusji) 233 Alicja Dobrosielska, Prusy pogańskie w drodze ku państwowości 247 Wiesław Długokęcki, Uwagi o strukturach władzy u Prusów we wczesnym średniowieczu 257 Bogdan Radzicki, IV. Artykuły recenzyjne i omówienia V. Kronika Bogdan Radzicki, Mirosław Hoffmann, Instytucje władzy... a teoria społeczna. Przyczynek do historii społecznej Prusów 267 Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, [w:] Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007 2008, t. I:2. Od późnego okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl) 285 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2011 295 Sprawozdanie z międzynarodowego sympozjum Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301