Streszczenie C-236/20 1 Sprawa C-236/20 Streszczenie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zgodnie z art. 98 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości Data wpływu: 4 czerwca 2020 r. Oznaczenie sądu odsyłającego: Tribunale Amministrativo Regionale per la Emilia Romagna (Włochy) Data wydania postanowienia o wystąpieniu z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Strona skarżąca: 27 maja 2020 r. PG Strona pozwana: Ministero della Giustizia CSM Consiglio Superiore della Magistratura Presidenza del Consiglio dei Ministri Przedmiot postępowania głównego Skarga wniesiona do Tribunale Amministrativo Regionale per l Emilia Romagna (regionalnego sądu administracyjnego dla regionu Emilia-Romania) przez sędziego pokoju, stronę skarżącą, o stwierdzenie przysługującego mu prawa do nawiązania stosunku służbowego w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin z Ministero della Giustizia (ministerstwem sprawiedliwości) oraz o nakazanie temu ostatniemu zapłaty różnic w wynagrodzeniach i innych opłat. PL
STRESZCZENIE WNIOSKU O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM SPRAWA C-236/20 Przedmiot i podstawa prawna wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Zgodność włoskiego prawa dotyczącego sędziów honorowych, w szczególności sędziów pokoju, z art. 20, 21, 31, 33 i 34 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, z klauzulami 2, 4 i 5 porozumienia ramowego zawartego w dyrektywie 1999/70/WE, z klauzulą 4 dyrektywy 1997/81/WE, z art. 7 dyrektywy 2003/88/WE, z art. 1 i 2 ust. 2 lit. A) dyrektywy 2000/78/WE, z zasadami prawa Unii dotyczącymi autonomii i niezawisłości sędziowskiej oraz z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zwanego dalej Trybunałem ) w dziedzinie zatrudnienia. Pytania prejudycjalne 1) Czy art. 20, 21, 31, 33 i 34 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, dyrektywa 1999/70/WE dotycząca pracy na czas określony (klauzula 2 i 4), dyrektywa 1997/81/WE dotycząca pracy w niepełnym wymiarze godzin (klauzula 4), dyrektywa 2003/88/WE dotycząca czasu pracy (art. 7), dyrektywa 2000/78/WE [art. 1, 2 ust. 2 lit. a)] dotycząca równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy stoją na przeszkodzie obowiązywaniu uregulowań krajowych, takich jak włoskie uregulowania zawarte w ustawie 374/91 z [późniejszymi zmianami] i dekrecie ustawodawczym 92/2016, zgodnie z utrwaloną wykładnią przyjętą w orzecznictwie, na podstawie których sędziowie pokoju jako sędziowie honorowi nie tylko nie są zrównani pod względem uposażenia, zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej z sędziami zawodowymi, ale są całkowicie wyłączeni z jakiejkolwiek formy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej gwarantowanej pracownikowi sektora publicznego? 2) Czy wspólnotowe zasady dotyczące autonomii i niezależności sędziów, a w szczególności art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej stoją na przeszkodzie stosowaniu uregulowań krajowych takich jak włoskie uregulowania, zgodnie z którymi sędziowie pokoju jako sędziowie honorowi nie tylko nie są zrównani pod względem uposażenia, zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej z sędziami zawodowymi, ale są całkowicie wyłączeni z jakiejkolwiek formy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej gwarantowanej pracownikowi sektora publicznego? 3) Czy klauzula 5 Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (ETUC) podpisanego w dniu 18 marca 1999 r., zawartego w załączniku do dyrektywy 1999/70/WE, stoi na przeszkodzie obowiązywaniu uregulowań krajowych, takich jak włoskie uregulowania, zgodnie z którymi, powołanie na czas określony sędziów pokoju jako sędziów honorowych ustanowione początkowo na 8 lat (cztery plus cztery) może zostać systematycznie przedłużone na kolejne 4 lata, nie przewidując przy 2
MINISTERO DELLA GIUSTIZIA I IN. tym zamiast przekształcenie w stosunek pracy na czas nieokreślony żadnej skutecznej i odstraszającej sankcji? Powołane przepisy prawa Unii Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (zwana dalej: kartą ): art. 20, 21, 31, 33, 34 i 47. Artykuł 45 TFUE. Dyrektywa Rady 99/70/WE z dnia 28 czerwca 1999 r. dotycząca Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez UNICE, CEEP oraz ETUC (Dz.U. 1999, L 175, s. 43). W szczególności klauzule 2, 4 i 5 porozumienia ramowego zawartego w tej dyrektywie (zwanego dalej porozumieniem ramowym ). Dyrektywa 1999/81/WE Rady z dnia 15 grudnia 1997 r. dotycząca Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony (Dz.U. 1999, L 14, s. 9): klauzula 4. Dyrektywa 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz.U. 2003, L 299, s. 9): art. 7. Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. 2000, L 303, s. 16): art. 1 i 2 ust. 2 lit. a). Przywołane przepisy prawa krajowego Konstytucja włoska: art. 107 akapit 3, zgodnie z którym [s]ędziowie różnią się między sobą tylko ze względu na zróżnicowanie pełnionych przez nich funkcji i art. 36 dotyczący niezbywalnego prawa pracownika do urlopu. Ustawa z dnia 21 listopada 1991 r. nr 374 o ustanowieniu urzędu sędziego pokoju, która ustanowiła urząd sędziego pokoju i określiła maksymalny czas jego pełnienia jako osiem lat (dwie kadencje, po cztery lata każda). Zgodnie z art. 1 ust. 1 sędzia pokoju sprawuje wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych oraz pełni funkcję mediatora w sprawach cywilnych. Sędzia pokoju jest zobowiązany, przed mianowaniem, do odbycia sześciomiesięcznego stażu (art. 4-bis), a następnie do obowiązkowego szkolenia ustawicznego. Mianowanie i wykonywanie funkcji sędziego pokoju jest bezwzględnie nie do pogodzenia z wykonywaniem jakiejkolwiek innej pracy zarobkowej, publicznej lub prywatnej [art. 5 ust. 1 lit. g)], jak również z jakimkolwiek urzędem politycznym (art. 8), co powoduje, że poza przyznanym sędziom pokoju uprawnieniem do wykonywania zawodu prawnika poza okręgiem sądu, do którego należą, oraz w granicach przewidzianych w art. 8 ust. 1-bis i 1-ter, istnieje obowiązek wyłączności w pełni 3
STRESZCZENIE WNIOSKU O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM SPRAWA C-236/20 analogiczny do innych pracowników publicznych. Zgodnie z art. 10 sędzia pokoju jest zobowiązany przestrzegać obowiązków przewidzianych dla sędziów zwyczajnych. Ponadto podlega on władzy dyscyplinarnej Consiglio Superiore della Magistratura (najwyższej rady sądownictwa). Zgodnie z art. 11 uposażenie przewidziane za pełnienie funkcji sędziego pokoju obejmuje z jednej strony dodatek stały, a z drugiej strony dodatek zmienny oparty na liczbie przeprowadzonych rozpraw, przypisanych mu spraw i wykonanych czynności, który nie może przekroczyć maksymalnego pułapu. Czas pełnienia urzędu sędziego pokoju, początkowo przewidziany przez ustawę nr 168/2005, był przedmiotem licznych aktów normatywnych: od dekreto-legge (dekretu z mocą ustawy) nr 115/2005, przekształconego ustawą nr 168/2005, który przedłużył ośmioletni termin, przewidując kolejną czteroletnią kadencję, po decreti legislativi (dekrety ustawodawcze) nr 92/2016 i nr 116/2017. Ten ostatni, w szczególności, przewiduje w art. 29, że kadencje sędziów honorowych pełniących służbę w dniu jego wejścia w życie może zostać przedłużona, po upływie czteroletniego okresu, o trzy kolejne czteroletnie okresy. Zwięzłe przedstawianie okoliczności faktycznych i postępowania 1 Skarżąca, która pełniła nieprzerwanie funkcję sędziego pokoju od dnia 3 lipca 2002 r. do dnia 31 maja 2016 r., wniosła do Tribunale Amministrativo Regionale per l Emilia Romagna (regionalnego sądu administracyjnego dla regionu Emilia- Romania) skargę o stwierdzenie przysługującego jej prawa do nawiązania stosunku służbowego w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin z Ministero della Giustizia (ministerstwem sprawiedliwości). Zasadnicze argumenty stron postępowania głównego 2 Skarżąca twierdzi, że sędziowie pokoju są porównywalni, z punktu widzenie pełnionych funkcji, z sędziami zawodowymi, w związku z czym powinno zostać uznane ich prawo do stosunku służbowego. 3 Na poparcie tego twierdzenia skarżąca podnosi, że sędziowie pokoju sprawują wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych tak samo jak sędziowie zawodowi, w granicach przyznanych przez prawo uprawnień w zakresie przedmiotu i wartości; są włączeni w organizację Ministero della Giustizia (ministerstwa sprawiedliwości), które jest ich pracodawcą; są zobowiązani przestrzegać określonego z góry czasu pracy i kalendarza rozpraw; mają obowiązek wyłączności, tak jak każdy urzędnik państwowy, z zastrzeżeniem możliwości wykonywania czynności prawnych poza okręgiem sądu, do którego należą; są zobowiązani przestrzegać obowiązków przewidzianych dla sędziów zwyczajnych i podlegają, tak jak oni, władzy dyscyplinarnej Consiglio Superiore della Magistratura (najwyższej rady sądownictwa); otrzymują wynagrodzenie miesięczne składające się z części stałej i części zmiennej; przeciętne wynagrodzenie brutto sędziego pokoju wynosi 24.000,00 EUR; podatkowo 4
MINISTERO DELLA GIUSTIZIA I IN. przychody sędziego pokoju są zrównane z przychodami z zatrudnienia, przy zastosowaniu takich samych odliczeń jak w przypadku urzędników służby cywilnej (z wyłączeniem, oczywiście, ubezpieczeń społecznych, w braku ochrony). 4 W świetle przedstawionych wyżej argumentów skarżąca twierdzi, że włoskie prawo dotyczące sędziów honorowych jest niezgodne z uregulowaniami Unii w dziedzinie zatrudnienia, a także z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości z dnia 1 marca 2012 r., O Brien, C-393/10, w którym została stwierdzona, w odniesieniu do angielskich sędziów honorowych, zasadnicza tożsamość ich funkcji w stosunku do funkcji sędziów zawodowych, a zatem nierówne traktowanie tych dwóch kategorii sędziów uznano za niezgodne z prawem. Zwięzłe uzasadnienie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Przytoczone orzecznictwo Trybunału 5 Sąd odsyłający, odnosząc się do orzecznictwa Trybunału, zauważa, że pojęcie pracownika w prawie Unii nie wydaje się jednoznaczne, zmieniając się w zależności od dziedziny, do której ma zastosowanie, i nie może być definiowane poprzez odesłanie do prawa państw członkowskich (wyroki: z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C-85/96 Martínez Sala; z dnia 13 stycznia 2004 r. w sprawie C-256/01 Allonby). W odniesieniu do definicji tego pojęcia, przewidzianej w art. 45 TFUE, Trybunał konsekwentnie opiera się na trzech obiektywnych kryteriach: rzeczywisty i efektywny charakter świadczenia, podleganie kierownictwu odbiorcy świadczenia oraz odpłatny charakter świadczenia (wyroki: z dnia 31 maja 1989 r., Bettray, C-344/87; z dnia 14 grudnia 1989 r., The Queen, C-3/87; z dnia 8 czerwca 1999 r., Meeusen, C-337/97; z dnia 23 marca 2004 r., Collins, C-138/02). 6 Ponadto zdaniem Trybunału samo pojęcie»pracownika«w rozumieniu prawa Unii należy definiować w oparciu o obiektywne kryteria, które charakteryzują stosunek pracy z uwzględnieniem praw i obowiązków danej osoby, w związku z czym zasadniczą cechą [stosunku pracy] jest okoliczność, że dana osoba wykonuje przez pewien okres na rzecz innej osoby i pod jej kierownictwem świadczenia, za które w zamian otrzymuje wynagrodzenie (wyroki: z dnia 4 grudnia 2014 r., FNV Kunsten Informatie Media, C-413/13; z dnia 21 lutego 2013 r., L.N., C-46/12; z dnia 10 września 2014 r., Haralambidis, C-270/13). 7 Trybunał włączył ponadto do zakresu stosowania art. 45 TFUE również inne rodzaje pracowników, takich jak pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu pracy, pracownicy sezonowi i inni (wyroki: z dnia 23 marca 1982 r., Levin, C-53/81; z dnia 3 czerwca 1986 r., Kempf, C-139/85; z dnia 26 lutego 1992 r., Raulin, C-357/89; z dnia 21 czerwca 1988 r., Brown, C-197/86). 5
STRESZCZENIE WNIOSKU O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM SPRAWA C-236/20 8 Trybunał wyjaśnił również, że w przypadku gdy wykonywana działalność jest zasadniczo identyczna, porozumienie ramowe w sprawie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy stoi [ ] na przeszkodzie temu, by dla potrzeb dostępu do systemu emerytalnego prawo krajowe wprowadzało rozróżnienie między sędziami pracującymi w pełnym wymiarze czasu pracy a sędziami pracującymi w niepełnym wymiarze czasu pracy i wynagradzanymi na podstawie dniówek, chyba że obiektywne powody uzasadniają takie zróżnicowanie, co podlega ocenie sądu odsyłającego. Ponadto sama tylko okoliczność, iż sędziowie są zakwalifikowani jako osoby zajmujące stanowisko sędziowskie, nie wystarcza, by pozbawić ich dobrodziejstwa uprawnień wynikających z porozumienia ramowego (wyrok z dnia 1 marca 2012 r., O'Brien, C-393/10). 9 W odniesieniu do klauzuli 4 i 5 porozumienia ramowego przywołane zostało orzecznictwo Trybunału dotyczące, odpowiednio, pojęcia obiektywnych powodów jako jedynego uzasadnienia odmiennego traktowania pracowników zatrudnionych na czas określony i pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony (wyrok z dnia 13 września 2007 r., Del Cerro Alonso, C-307/05), oraz nadużywania umów na czas określony (wyrok z dnia 7 marca 2018 r., Santoro, C-494/16). Uzasadnienie wystąpienia z pytaniami prejudycjalnymi 10 Sąd odsyłający ma wątpliwości co do zgodności włoskich uregulowań dotyczących sędziów honorowych z prawem Unii w dziedzinie zatrudnienia, ponieważ sędzia pokoju, mimo że jego stosunek służbowy jest klasyfikowany jako honorowy, pełni funkcje sądownicze całkowicie porównywalne do funkcji sędziów zawodowych, a w każdym razie do funkcji pracownika zatrudnionego przez organ władzy publicznej. 11 Sąd ten wyjaśnia jednak, że utrwalone orzecznictwo włoskie, a w szczególności orzecznictwo Corte di Cassazione (sądu kasacyjnego), wyklucza możliwość zaszeregowania sędziego pokoju jako urzędnika służby cywilnej, ponieważ nie posiada on typowych cech ego ostatniego. 12 Urzędnicy państwowi są bowiem wybierani w drodze konkursu, podczas gdy wybór sędziów honorowych ma charakter polityczno-dyskrecjonalny. Urzędnik państwowy jest również włączony do aparatu organizacyjnego administracji publicznej w sposób strukturalny i zawodowy, podczas gdy osoba pełniąca urząd honorowy jest włączona w sposób czysto funkcjonalny. Wykonywanie funkcji honorowych nie podlega szczególnym uregulowaniom, podczas gdy stosunek służby publicznej jest regulowany przez szczególny statut. Ponadto, podczas gdy urzędnik państwowy otrzymuje rzeczywiste wynagrodzenie, wynagrodzenie za urząd honorowy stanowi dodatek. Wreszcie, czas trwania stosunku zatrudnienia w służbie publicznej jest zazwyczaj nieokreślony, podczas gdy urząd honorowy ma charakter terminowy. 6
MINISTERO DELLA GIUSTIZIA I IN. 13 Sędziowie pokoju są zatem wykluczeni z wszelkiego systemu zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej, także w odniesieniu do ochrony zdrowia, macierzyństwa i rodziny, a także z niezbywalnego prawa każdego pracownika do urlopu, o którym mowa w art. 36 konstytucji. 14 Natomiast sędziowie zawodowi są związani stosunkiem pracy w systemie prawa publicznego w rozumieniu art. 3 decreto legislativo (dekretu ustawodawczego) nr 165 z dnia 30 marca 2001 r., a zatem są pracownikami. 15 Sąd odsyłający twierdzi, że sama kwalifikacja prawna stosunku służby publicznej jako stosunku honorowego nie wydaje się wystarczająca, aby wykluczyć istnienie faktycznego i prawnego stosunku pracy. Ponadto dyskryminacja ze szkodą dla pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy lub zatrudnionych na czas określony nie jest uzasadniona obiektywnymi i przejrzystymi kryteriami, ponieważ uregulowania dotyczące sędziów pokoju nie zawierają precyzyjnych i konkretnych elementów, które odróżniałyby stosunek pracy od ich sytuacji. Przeciwnie, uregulowania te sprowadzają się do korzystania w sposób intensywny, ciągły i w pełnym wymiarze czasu z pracy sędziów pokoju, po niskich kosztach, bez zapewnienia jakiejkolwiek gwarancji lub ochrony dla celów zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej, i bez gwarancji ciągłość służby, lecz uciekając się do nieuzasadnionych powtórzeń stosunków pracy zawieranych na czas określony. 16 Ponadto nie można szukać obiektywnych powodów odmiennego traktowania w abstrakcyjnej możliwości wykonywania przez sędziego pokoju zawodu adwokata poza swoim okręgiem. Jak bowiem orzekł Trybunał w wyroku O Brien, C-393/10, w odniesieniu do brytyjskich sędziów honorowych, [n]ie sposób [ ] twierdzić, że sędziowie pracujący w pełnym wymiarze czasu pracy oraz recorders nie znajdują się w porównywalnej sytuacji ze względu na różnice w przebiegu ich drogi zawodowej, ponieważ bardziej istotne jest to, czy wykonują oni taką samą działalność. 17 Obiektywnych powodów nie mogą stanowić również różnice dotyczących trybu wyboru sędziów ani formalne uznanie wypłacanego wynagrodzenia jako dodatku, przy uwzględnieniu wyraźnie wzajemny charakteru stosunku pracy. Wreszcie, obiektywnego powodu nie może stanowić również określony czas trwania stosunku pracy, ponieważ pracownik zatrudniony na czas określony powinien co do zasady korzystać z takich samych praw jak pracownik zatrudniony na czas nieokreślony; ponadto systematyczne przedłużanie misji przez długi czas spowodowało w rzeczywistości pewien rodzaj stabilizacji stosunku o charakterze honorowym. Sędzia pokoju, wbrew temu, co twierdzi Corte di cassazione (sąd kasacyjny), jest zatem włączony do aparatu organizacyjnego administracji wymiaru sprawiedliwości. 18 Nawet gdyby uznać, że wyżej wymienione cechy funkcji sędziów pokoju stanowią obiektywne powody uzasadniające odmienne traktowanie sędziów pokoju w porównaniu z sędziami zawodowymi, rozróżnienie to może jedynie 7
STRESZCZENIE WNIOSKU O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM SPRAWA C-236/20 pozwolić na wykluczenie prawa do pełnego zrównania, a tym samym zastosowania do sędziów pokoju takiego samego traktowania pod względem ekonomicznym i zabezpieczenia społecznego jak sędziów zawodowych, lecz nie może prowadzić do zanegowania wszelkich praw, takich jak prawo do godziwego wynagrodzenia, do emerytury, do ochrony zdrowia i macierzyństwa oraz do ciągłości stosunku pracy w przypadku nadużycia w postaci powtarzania stosunku na czas określony. 19 Co więcej, rozpatrywane ustawodawstwo włoskie wydaje się nieodpowiednie również dla ochrony autonomii i niezawisłości funkcji sądowniczej pełnionej przez sędziów pokoju, zagwarantowanej w szczególności w art. 47 karty i w art. 6 EKPC. 20 Sąd odsyłający ma również wątpliwości co do zgodności rozpatrywanych przepisów włoskich z klauzulą 5 porozumienia ramowego w odniesieniu do systematycznego przedłużania misji sędziego pokoju, również ze względu na okoliczność, że nie zostały przewidziane skuteczne i odstraszające sankcje, które stanowiłyby alternatywę dla nieprzekształcenia stosunku pracy w stosunek pracy na czas nieokreślony. 21 Wreszcie, zdaniem sądu odsyłającego, aktualna zawisłość przed Trybunałem innych spraw mających za przedmiot zgodność z prawem Unii włoskich przepisów dotyczących sędziów honorowych (sprawy C-658/18 i C-834/19) nie wyklucza istotnego znaczenia niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, ponieważ pytania prejudycjalne zadane w tych dwóch sprawach nie obejmują w pełni niezgodności zauważalnych w uregulowaniach krajowych. 22 W świetle powyższych rozważań sąd odsyłający postanowił skierować do Trybunału wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. 8