WPŁYW BIOTYCZNYCH WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH NA STAN DRZEW NA TERENACH BUDOWY ORAZ PO ZAKOŃCZENIU INWESTYCJI

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Człowiek i Środowisko 35 (3-4) 2011, s. 19-34 Marzena Suchocka WPŁYW BIOTYCZNYCH WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH NA STAN DRZEW NA TERENACH BUDOWY ORAZ PO ZAKOŃCZENIU INWESTYCJI Słowa kluczowe: drzewa, czynniki infekcyjne, rozkład drewna, mikroklimat terenów zurbanizowanych, kondycja drzew, żywopłot Warunki siedliskowe na terenie budowy mają zasadniczy wpływ na żywotność drzewostanu i szanse przetrwania drzew na placu budowy. W niniejszym artykule przeanalizowany został wpływ niekorzystnych biotycznych uwarunkowań siedliskowych, z uwzględnieniem czynników infekcyjnych, ale również scharakteryzowane zostały zmiany mikroklimatu związane z działalnością człowieka. Świadomość wymienionych czynników i umiejętność oceny ich wpływu na żywotność drzew pozwala na podejmowanie odpowiedzialnych i racjonalnych decyzji w zakresie gospodarki drzewostanem na terenach inwestycyjnych. Przyczyny osłabienia stanu zdrowia drzew związane z biotycznymi uwarunkowaniami Na roślinę stale oddziałuje jej środowisko życia. Wszelkie niekorzystne czynniki środowiska długo lub trwale oddziałujące mogą stać się czynni- 19

Marzena Suchocka kami chorobotwórczymi. Czynniki chorobotwórcze mogą mieć podłoże genetyczne lub pochodzenie abiotyczne i wówczas są to czynniki nieinfekcyjne. Czynniki infekcyjne natomiast, mające pochodzenie biotyczne, są wywołane działaniem patogenów, grzybów, bakterii, pierwotniaków czy wirusów chorobotwórczych (Kryczyński, 2005). W przypadku drzew rosnących w warunkach miejskich niekorzystnie czynniki siedliskowe wywołują u roślin reakcję stresową i obniżają ich odporność na choroby i infekcje. Arboryści zgodnie twierdzą, że wśród czynników biotycznych największe znaczenie ma infekcja grzybowa prowadząca do rozkładu drewna. W miastach jest ona często następstwem uszkodzeń mechanicznych lub złych warunków środowiskowych osłabiających odporność drzewa. Wśród drzew uszkodzonych zgnilizną najliczniejszą (75%) grupę stanowią drzewa z uszkodzonym systemem korzeniowym (Smiley i Frädrich, 1993). Większość autorów (Mattheck i Breloer, 1994; Lekes i Dandul, 1999; Hubrig, 2004) zgodnie twierdzi, że główne czynniki prowadzące do osłabienia kondycji (zarówno zdrowotności, jak i stabilności) drzew to: właściwości siedliska (w tym niekorzystne warunki mikroklimatyczne); wady drzewa (uszkodzenia wywołane przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne); właściwości gatunków drzew (różne właściwości mechaniczne drewna, różna wytrzymałość różnych gatunków drzew na niesprzyjające warunki otoczenia i zachodzące w nim zmiany). Niektórzy (np. Siewniak, 1996; Urban, 2008) wyodrębniają dodatkową grupę przyczyn szczególnie istotnych dla drzew rosnących na terenach zurbanizowanych: wadliwe zabiegi pielęgnacyjne (nieumiejętne cięcia, nieprawidłowe nawadnianie, usuwanie drzew sąsiednich) oraz błędy projektowe (nieodpowiednia przestrzeń). Z kolei Siewniak (1996), wymieniając główne powody zamierania drzew w miastach, podzielił je na te, które odnoszą się do: korony drzewa: ograniczona przestrzeń dla rozwoju korony, przesuszenie (kseryzm), korzeni: w tym ograniczona przestrzeń dla rozwoju korzeni wraz z nieprzepuszczalnością nawierzchni i zagęszczeniem gleby, uszkodzenia mechaniczne, pnia: narażenie na kolizje i wandalizm. Duży wpływ na stan drzewa ma jego pielęgnacja, w tym takie zabiegi pielęgnacyjne jak cięcia. Cięcie bywa konieczne, ale zawsze jest mniej 20

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... lub bardziej szkodliwe dla drzewa. Przez odcięcie konaru lub grubej gałęzi zostaje zakłócona równowaga biologiczna rośliny. Jest to zabieg zdecydowanie nadużywany lub wykonywany nieprawidłowo (Suchocka, 2010). Do najczęstszych błędów zalicza się przeprowadzanie cięć w nieodpowiednim terminie i zbyt drastyczne cięcia (silna redukcja korony, ogławianie) (Kosmala, 2007). Czynniki antropogeniczne Jak już wspomniano, ograniczenie przestrzeni rozwoju korzeni to czynnik, który również niekorzystnie wpływa na rozwój drzew (Coder, 1996; Krizek i Dubik, 1987; Lindsey i Bassuk, 1992; Trowbridge i Bassuk, 2004; Randrup, 2005; Urban, 2008; Kosmala, 2009b). Niewielka ilość miejsca, którym dysponują drzewa, a szczególnie niewielkie rozmiary mis nie są w stanie zapewnić odpowiednich warunków do rozwoju korzeni. Z badań wynika, że istotny wpływ na kondycję drzew ma pokrycie powierzchni terenu, jak trawnik, płyty chodnikowe, asfalt czy wielkość powierzchni odkrytego terenu, na którym rosną drzewa (Dmuchowski i Badurek, 2001; Celestian i Martin, 2004). Celestian i Martin (2004) stwierdzili, że latem temperatura gleby oddalonej 1 m od asfaltu przekroczyła 40 C. Temperatura ta jest progiem krytycznym dla tkanek korzeni i może spowodować bezpośrednie i pośrednie uszkodzenia skutkujące fizjologicznymi i chemicznymi zmianami wpływającymi na rozwój całego drzewa. W badaniach znaczenie miało również oddalenie od krawędzi ulicy. Drzewa rosnące dalej od jezdni miały korony zdrowsze od rosnących przy krawędzi jezdni, w pierwszym szpalerze (Dmuchowski i Badurek, 2001; Bąkowska, 2004). Częste uszkodzenia mechaniczne drzew związane są z bezpośrednim oddziaływaniem pojazdów i przechodniów, w tym wandalizmu, a także rozmaitymi pracami budowlanymi (Dmuchowski, 2001; Randrup, 2005; Borowski i Latocha, 2006; Kosmala, Rosłon-Szeryńska, Suchocka, 2010). 21

Marzena Suchocka Mikroklimat terenów zurbanizowanych Proces inwestycyjny prowadzi do zmiany użytkowania terenu. Po zakończeniu budowy warunki mikroklimatyczne ulegają zmianie, a w związku z większym natężeniem antropopresji są one zazwyczaj mniej korzystne dla rozwoju drzew (Cregg i Dix, 2001). Zmieniają się warunki nasłonecznienia i zacienienia, ale również pokrycie terenu. Ma to przykładowo wpływ na temperatury, których specyfika może być oceniana jedynie w kontekście konkretnego miejsca. Powierzchnie, które odbijają promieniowanie, czyli budynki, parkingi, samochody itd., mogą podwyższyć znacząco temperatury w czasie słonecznych dni. Asfalt w letnie dni nagrzewa się do ponad 40 C (Szczepanowska, 2001; Celestian, Martin, 2004). Im mniej promieniowania odbija powierzchnia, tym wyższa jest jej temperatura. Pod powierzchnią asfaltu panują wyższe temperatury niż te pod warstwą ściółki (średnio o 8 C) lub trawnikiem (średnio 16 C), przy czym pod mulczem panuje średnio o 5 C niższa temperatura niż temperatura gołej ziemi (Celestian, Martin, 2004). Na lokalny mikroklimat mają wpływ kierunki wiatrów i to, czy drzewo jest chronione lub odsłonięte na zimowe wiatry lub wysuszające wiatry letnie. Pojedyncze, wolno stojące drzewo miejskie wystawione jest na promieniowanie słoneczne, ale również ma zapewniony przepływ powietrza, który obniża temperaturę (rys. 1). Przepływ powietrza usuwa wilgoć z korony, zwiększając potencjalną transpirację, a ciepło odbija się od trawnika o niskim albedo. Po zakończeniu prac budowlanych drzewo zazwyczaj zlokalizowane jest w małej zamkniętej przestrzeni otoczonej budynkami. Narażone jest na bezpośrednie promieniowanie, ale również promieniowanie odbite od chodników i fasad budynków. Latem gorące powietrze napływa z ulic, które zazwyczaj mają większą temperaturę niż te w miejscu, w którym rośnie drzewo. Opisane zjawisko to adwekcja, polegające na poziomym ruchu mas powietrza, czyli napływaniu powietrza o odmiennych właściwościach (temperatura, wilgotność), niż powietrze zalegające nad danym terenem. W miejscach o dużej antropopresji korona drzewa jest nagrzana, gleba ma wyższą temperaturę, a przepływ słabego wiatru chłodzi w tym przypadku minimalnie (Craul, 1994; Szczepanowska, 2001). Częstą prawidłowością po zakończeniu procesu budowlanego jest zmniejszenie zagęszczenia drzew na działce, co również ma niekorzystny wpływ na lokalny mikroklimat. Drzewa w grupie chłodzą powierzchnię 22

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Rys. 1. Wpływ drzew na obniżenie temperatury w lecie, wg Szczepanowskiej (2001) pod okapem koron. Wymiana energii odbywa się raczej nad koronami, nie wokół całej korony, jak w przypadku pojedynczego drzewa. Temperatury koron są odpowiednio niższe, a jeżeli jest wyłożona warstwa ściółki, to chłodzi glebę dodatkowo. Pomimo wolniejszego przepływu powietrza w sąsiedztwie pni temperatury są umiarkowane. W każdym przypadku stres ma inny charakter i powinny być zastosowane inne środki zaradcze (Craul, 1994). Stresy abiotyczne, jak przesuszenie powietrza i gleby oraz ekstremalne temperatury, postrzegane są jako zjawisko o największym wpływie na rozwój drzew w miastach (Craul, 1994; Cregg, Dix, 2001; Borowski, Latocha, 2006). Najsilniej pojawia się ono w pasach przyulicznych. Deficyt wodny potęgowany jest również pokryciem podłoża betonem i asfaltem, uniemożliwiającymi wsiąkanie wody opadowej oraz przyspieszającymi jej spływ powierzchniowy do kanalizacji burzowej. Niekorzystny efekt niedoborów wilgoci potęgują - występujące w miastach zwłaszcza latem podwyższone temperatury (Cregg i Dix, 2001). Natomiast silne zróżnicowanie warunków termicznych w ciągu roku powoduje liczne pęknięcia 23

Marzena Suchocka mrozowe i rany oparzeniowe i wyraża się silną amplitudą temperatur przegrzaniem w czasie upałów i przemarzaniem zimą (Dmuchowski, 2001; Randrup, 2005). Stwierdzono, że powierzchnia parkingu zacieniona koronami drzew ma temperaturę o 20 C niższą niż parking bez drzew, a powierzchnie pokryte roślinnością miały o 20 do 25 C niższą temperaturę niż powierzchnie asfaltowe (Celestian, Martin, 2004). Na obszarach wysp ciepła tworzących się w centrach silnie zurbanizowanych miast na skutek absorpcji, adwekcji i emitowania ciepła z nagrzanych budynków temperatura może być wyższa o 8 do 10 C (Davidson za Cregg i Dix, 2001). Rys. 2. Warianty lokalizacji drzew miejskich o różnym natężeniu stresu związanego z wysokimi temperaturami (Craul 1993, zmieniony). Ponadto, istotne znaczenie związane ze zwiększeniem antropopresji na terenie zakończonej inwestycji ma zanieczyszczenie powietrza pyłami i toksycznymi gazami uszkadzającymi i zatykającymi aparaty szparkowe, co wpływa na zaburzenie głównych procesów fizjologicznych, w tym wymiany gazowej i najważniejszego procesu fotosyntezy (Kozlowski, 1983; Borowski i Latocha, 2006). 24

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Ograniczenie w dostępie światła, spowodowane m.in. zacienieniem przez wysokie nowe budynki, zmienia warunki nasłonecznienia, a w konsekwencji powoduje również zniekształcenie pni i koron drzew oraz utratę ich prawidłowej statyki. Na przykład w Warszawie bardzo wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat. Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, mniejszym usłonecznieniem i wilgotnością powietrza, wyższymi opadami, większym zapyleniem i zanieczyszczeniem powietrza oraz mniejszą prędkością wiatru. Ze względu na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Czynniki antropogeniczne oddziałujące na klimat powodują powstawanie tzw. wysp ciepła. Warszawska Wyspa Ciepła (WWC) obejmuje dzielnice centralne. Średnia roczna różnica temperatur pomiędzy dzielnicami centralnymi a peryferyjnymi wynosi 0,5 C (Program Ochrony, 2009). Czynniki biotyczne Pogorszenie ogólnego stanu zdrowia drzew, będącego skutkiem niekorzystnych warunków siedliskowych, sprzyja z kolei nasileniu występowania chorób i szkodników (Borowski i Latocha, 2006; Kosmala, Rosłon-Szeryńska, Suchocka, 2009). Podobnie uszkodzenia pochodzenia antropogenicznego, w tym mechaniczne, powodują infekcję patogenów, takich jak grzyby pasożytnicze (Frauedrich i Smiley, 1999; McDonald, 2004; Pestalozzi i Guzzi, 2008). Infekcje grzybowe, powodowane np. przez cięcia korzeni lub cięcia konarów, prowadzą do rozkładu drewna, często również ukrytego (tab. 1). Zgnilizna powodowana przez niektóre gatunki grzybów może wnikać przez nieuszkodzone tkanki okrywające, szczególnie drzew osłabionych (Kryczyński, 2005), ale przede wszystkim z łatwością wnika przez uszkodzone tkanki, np. korzeni, następnie dociera do podstawy pnia i wyżej (Reinartz i Schlag, 1997). Niektóre gatunki mają zdolność tworzenia tkanki odcinającej rozwój grzyba (klony, graby, lipy, dęby, buki), a inne wytwarzają tą tkankę trudniej (topole, kasztanowce, jesiony, brzozy, jabłonie, śliwy) (Dujesiefkien i in., 1992). 25

Marzena Suchocka Tablica 1. Główne gatunki grzybów pasożytujące na drzewach osłabionych lub wnikające na skutek uszkodzeń mechanicznych (oprac. M. Suchocka, 2010). Gatunek Armillaria melea Meripilus giganteus Polyporus umbelatus Lokalizacja zgnilizny korzenie odziomek pień konary przyranna Typ zgni- -lizny Żywiciele biała drzewa iglaste i liściaste; dąb, brzoza, grab i inne biała buk, dąb, wiąz, rzadziej drzewa iglaste biała dąb, buk, klon, grab Objawy/szybkość rozkładu Biała zgnilizna zewnętrzna korzeni i odziomka. Przerzedzenie korony, wczesne przebarwienia. Płaty grzybni u podstawy pnia u zamierających ryzomorfy. Młode rośliny zamierają po roku. Reakcja uzależniona od zdolności gatunku do tworzenia tkanki odgradzającej zgniliznę. Szybko rozwijająca się zgnilizna drewna korzeni i części odziomkowej pnia. Atakuje słabe i silnie osłabione drzewa. Drewno korzeni ciemnieje, po czym w tym miejscu powstają dziuple. Rzadki. Na korzeniach starych obumierających drzew. Rzadki. Sparassis laminosa, S. crispa brunatna dąb, buk, rzadziej drzewa iglaste Atak związany z osłabieniem drzewa. Rzadki. Polyporus squamosus biała liściaste (klon, jesion, wierzba, topola), bardzo rzadko iglaste Powoduje szybko postępujący rozkład twardzieli i bieli, zgnilizna obejmuje zazwyczaj całą centralną część pnia. Rozwija się na żywych drzewach, zgnilizna od ran przemieszcza się szybko w kierunku podstawy pnia, dlatego też może spowodować wykrot drzewa. 26

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Gatunek Ganoderma applanatum Pholiota squarsa Fistulina hepatica Laetiporus sulfureus Lokalizacja zgnilizny korzenie odziomek pień konary przyranna Typ zgni- -lizny Żywiciele biała jesion, lipa, klon, topola, wiąz, dąb, świerk, jodła i inne biała lipa, wiąz, jesion, buk, brzoza, topola, klon i inne liściaste brunatna brunatna dęby, rzadko inne gatunki liściaste dąb, brzoza, robinia, topola, wierzba, lipa, czereśnia, sporadycznie iglaste Objawy/szybkość rozkładu Zarodniki wnikają przez rany przy korzeniach lub u podstawy pnia. Zgnilizna koncentruje się w centralnej części odziomka pnia. Przy intensywnym rozwoju zgnilizny rozszerza się ona na część peryferyjną atakując również biel. Patogen atakuje część odziomkową, co powoduje utratę statyki i bywa główną przyczyną wykrotów całych drzew. Patogen rozwija się powoli i powoduje intensywny rozkład drewna zarówno twardzieli, jak i bieli. Zgnilizna rozprzestrzenia się w dolnej partii pnia do wys. 1,3 m przy intensywnym rozwoju przenika do korzeni. Atakuje drzewa osłabione i zamierające. Patogen rozwija się powoli. Infekcja następuje poprzez mechaniczne uszkodzenie pnia. Atakuje odziomek, co powoduje osłabienie statyki drzew. Porażenie wiąże się z mechanicznymi uszkodzeniami dolnej i środkowej części pnia. Owocniki pojawiają się w górnej części korony. Choroba czasami trwa całe lata, można spotkać również szybki jej przebieg. Zwiastuje szybką śmierć drzewa. Zgnilizna rozprzestrzenia się wzdłuż osi w formie walca na znaczne wysokości i powoduje łamanie się drzew. Korzenie atakowane są dopiero po zamarciu drzewa. 27

Marzena Suchocka Gatunek Fomes fomentarius Lokalizacja zgnilizny korzenie odziomek pień konary przyranna Typ zgni- -lizny Żywiciele biała drzewa liściaste, głównie buk i brzoza Objawy/szybkość rozkładu Zarodniki infekują drewno poprzez rany, spękania. Zgnilizna szybko niszczy drewno rozwijając się od górnej partii pnia w dół. Porażone konary ulegają wiatrołomom. Piptoporus betulinus brunatna brzoza Atakuje żywe, ale zazwyczaj osłabione brzozy. Zgniliźnie towarzyszy szybkie obumieranie drzewa- zwykle po 4-5 latach łamią się. Stereum hirsutum Stereum gausapatum biała dąb, brzoza, grab, buk biała głównie dąb, rzadziej inne drzewa liściaste; buk, grab, brzoza Wnika poprzez uszkodzenia mechaniczne i zamierające gałęzie a owocniki tworzą się w miejscu zranienia. Atakuje przeważnie rośliny osłabione. Infekcja przez uszkodzenia mechaniczne. Phellinus robustus biała dęby Infekcja następuje przez suche gałęzie i mechaniczne uszkodzenia. Patogen atakuje biel i twardziel i rozwijać się może w obu kierunkach. Tworzy kolumny o długości 1,5-2 m. U podstawy konaru może spowodować jego wyłamanie. Powoduje raczej zamieranie partii niż całego drzewa. 28

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Gatunek Oxyoporus populinus Pleurotus ostreatus Bjarkandera adusta Inonotus dryophilus Daedela quercina Lokalizacja zgnilizny korzenie odziomek pień konary przyranna Typ zgni- -lizny Żywiciele biała klon, lipa, topola, brzoza, wiąz, jesion, olcha, dąb, jarząb biała kasztanowiec topola, brzoza, buk, wierzba, jabłoń, klon biała buk, grab, olcha, klon, dąb, rzadko owocowe i iglaste pstra jamkowa brunatna dąb dąb, rzadziej grab i buk Objawy/szybkość rozkładu Grzyb atakuje w miejscu poważnie złamanych gałęzi. Zgnilizna rozwija się w środku pnia lub w dolnej jego części, przy intensywnym rozwoju dociera do gałęzi. W wypadku infekcji odziomka niebezpieczeństwo utraty statyki. Infekcja wnika przez rany i szybko się. Infekcja rozwija się od centrum pnia do części peryferyjnej. Słaby patogen przyranny, poraża drewno żywych, ale przede wszystkim martwych drzew. Powoduje silny rozkład, dlatego zlokalizowany u nasady konaru powoduje jego wyłamania. Wnika przez rany, rozwija się bardzo intensywnie. Jest to pasożyt słabych drzew, atakuje głównie pnie starych drzew. Poraża tylko żywe pnie dębu, wnika przez uszkodzenia mechaniczne oraz zamierające gałęzie z twardzielą. Rozwija się w twardzieli na długości kilku metrów, pozostawia biel. Powoduje silną zgniliznę drewna, rzadki. Zarodniki wnikają przez uszkodzenia mechaniczne pnia i rozwijają się w twardzieli. Zgnilizna zlokalizowana jest zazwyczaj w dolnych partiach pnia w centralnej części, powodując powstawanie dużych ubytków. 29

Marzena Suchocka Gatunek Fomitopsis pinicola Lokalizacja zgnilizny korzenie odziomek pień konary przyranna Typ zgni- -lizny brunatna Żywiciele świerk, buk, grab, brzoza, jarząb, olsza, wiąz, klon, robinia, drzewa owocowe Objawy/szybkość rozkładu Wnika przez niewielkie nawet zranienia, łatwo poraża osłabione drzewa. Rozwija się silnie i szybko rozkłada drewno twardzieli i bieli. Obłamują się konary, czasem zamiera korona drzewa. Drzewa z objawami obłamań spowodowanych wiatrem i owocnikami skazane są na zagładę. Flammulina velutipes Schizophy- -llum commune Chondro- -stereum purpureum biała drzewa liściaste biała drzewa liściaste biała drzewa liściaste, rzadziej iglaste Typowy patogen przyranny, poraża drzewa uszkodzone mechanicznie. Może być bardzo szkodliwy, gdy zlokalizowany jest przy/we wnętrzu nasady żywych gałęzi, powoduje wtedy ich zamieranie lub wyłamanie. Rozwija się powoli. Rozwija się powoli atakując zamierające części osłabionych roślin. Pasożyt przyranny, rozwija się płytka, peryferyjna zgnilizna. Atakuje osłabione przez czynniki fizyczne; niewłaściwe cięcie, mróz, spaliny. Atakuje silnie uszkodzone mechanicznie drzewa po surowych zimach. Powoduje gwałtowne zamieranie konarów i gałęzi, a w konsekwencji całego drzewa. Typowym objawem jest zmiana zabarwienia liści na szarozielone (rozwarstwienie chlorofilu powodowane toksynami) i zgorzel kory. 30

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Odporność gatunku na uszkodzenia mechaniczne i czynniki infekcyjne Na wstępie należy zauważyć, że drzewa młodsze mają większy potencjał regeneracyjny od drzew starszych (Czekalski, 1999), a to daje im większe możliwości wytwarzania barier. Drzewa starzejące się, szczególnie gatunki o słabych zdolnościach kompartymentyzacyjnych, mają mniejsze zdolności regeneracyjne (np. orzechy, dęby), nie goją ran lub goją je w słabym stopniu (Bernatzky, 1978). Nie wszystkie gatunki mają zdolność efektywnego radzenia sobie z zabliźnianiem i gojeniem ran, co skutkuje brakiem tolerancji na odcinanie dużych gałęzi. Mechaniczne uszkodzenia lub usuwanie korzeni może poważnie wpłynąć zarówno na transport naczyniowy, jak i strukturalną stabilność drzewa (Costello i in., 2003; Coder, 1996). Tylko kilka gatunków drzew wytwarza nowe korzenie wyrastające z fragmentów uciętych bądź z uszkodzonych korzeni (BS 5837, 1991). Szybkość procesu regeneracji korzeni różni się pomiędzy gatunkami. Korzonki przybyszowe u stosunkowo łatwego do przesadzenia Fraxinus pensylvanica rozpoczęły wzrost po 9 dniach od przesadzenia, podczas gdy u trudniejszego do przesadzenia Quercus rubra formowały się po 24-49 dniach po przesadzeniu (Arnold, Struve i Struve, Rhodus za Watson, 2005). Rany w strefie korzeniowej powodowane np. kopaniem rowów czynią drzewo wysoce podatnym na patogeny korzeniowe. Drzewa o uszkodzonych tkankach stają się także bardziej podatne na rozwój grzybów oraz insektów, takich jak chrząszcze żyjące pod korą czy insekty żywiące się drewnem (Białobok i Hellwig, 1995; Johnson, 1999; Dennis i Jacobi, n.d.; Costello i in., 2001). Zamieranie rośliny spowodowane cięciem korzeni może być trudne do zdiagnozowania, ponieważ symptomy osłabienia kondycji nie są widoczne zaraz po uszkodzeniu, a same uszkodzone korzenie przykryte są warstwą gleby. Dlatego przy ocenie szans przeżycia drzewa istotne jest określenie tolerancji gatunkowej na utratę korzeni, tkanek pni i korony (Costello i Jones, 2003). Podsumowanie Biotyczne czynniki mające wpływ na obniżenie żywotności drzew na terenach zakończonych inwestycji związane są z działaniem patogenów, 31

Marzena Suchocka grzybów, bakterii, pierwotniaków czy wirusów chorobotwórczych. Do niekorzystnych należy również zaliczyć czynniki antropogeniczne, takie jak uszkodzenia mechaniczne, ograniczanie przestrzeni rozwoju korzeni i korony oraz wpływ działalności człowieka na zmianę mikroklimatu dotyczącego drzew. Kompleksowe oddziaływanie wymienionych czynników musi być uwzględniane w procesie projektowania nowych inwestycji. Może być również bardzo pomocne w ocenie stanu zdrowia i prognozowaniu szans prawidłowego rozwoju drzew na terenach zakończonych inwestycji. BIBLIOGRAFIA Bąkowska M. 2004: Wpływ niektórych warunków siedliskowych na rozwój drzew przyulicznych na przykładzie Lipy krymskiej w śródmieściu Warszawy. Praca magisterska WOIAK, SGGW-AR. Warszawa. Bernatzky A.. 1978: Evaluation of trees. [w:] Tree ecology and preservation. Elsevier Scientific Publishing Comp., Amsterdam - Oxford - New York, 313-323, 61. Białobok S., Hellwig Z. 1995: Drzewoznawstwo. PWRL, Warszawa, 628, 631-635. Borowski J., Latocha P. 2006: Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej. Polski rocznik dendrologiczny, 54: 83-93. BS 5837:1991: Guide for Trees in relation to construction - British Standard, BSI BS 5837, 11, 27-32. Celestian S.B., Martin Ch.A. 2004: Rhizosphere, Surface and Air Temperature Patterns at Parking Lots in Phoenix, Arizona, U.S. Journal of Arboriculture 30(4):2004, 245-251. Coder K. D. 1996: Construction Damage Assessment Trees and Sites. University of Georgia. Costello L.R., K.S. Jones 2003: Reducing Infrastructure Damage By The Tree Roots: A Compendium of strategies, Cohasset, CA. Western Chapter of the International Society of Arboriculture, 64-65. Costello L.R., Perry E.J., Matheny N.P., Henry J.M., Geisel P.M. 2003: Abiotic Disorders of Landscape Plants. A Diagnostic Guide. ISA, Champain Illinoise, 68, 122-125, 161. Craul P.J. 1994: Urban Solis; An Overwiew and Their Future [w:] Landscape Below Ground, The International Society of Architecture, Savoy, USA, 120-124. Cregg B.M., Dix E. 2001: Tree Moisure Strees and Insect Damage in Urban Areas in Relation to Heat Island Effects. Arboriculture & Urban Forestry 27(1), 8-16. Czekalski M. 1999: Zdolności regeneracyjne drzew i krzewów, Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony drzew. Kluczbork, 4. Dennis C., Jacobi W.R. n.d.: Protecting trees during construction. http://www.ext. colostate.edu/pubs/gardens/07429.html [dostęp 11.07.08]. 32

Wpływ biotycznych warunków siedliskowych na stan drzew na terenach budowy... Dmuchowski W., Badurek M. 2001: Stan zieleni przyulicznej w Warszawie na podstawie wieloletnich obserwacji i doświadczeń Ogrodu Botanicznego CZRB PAN. Materiały z konferencji Zieleń Warszawy, problemy i nadzieje 5 lat później. Warszawa, 30-55. Dujesiefken D., Drenou C., Oven P., Strobbe H. 2005: Arboricultural Practices [w:] Urban Trees and Forests, 419-441. Fraedrich BR, Smiley ET. 1999: Guidelines for quantifying and evaluating wood decay in stems and branches. Bartlett Tree Research Technical Report. 2 p. Hubrig, M. 2004: Analyse von Tornado- und Downburst-Windschäden an Bäumen. Forst und Holz, 59, 78-84. Johnson G. R. 1999: Protecting Trees from Construction Damage: A Homeowner s Guide. University of Minnesota Extension Service http://www.extension.umn.edu/ catalog/item.html?item=06135 [dostęp 05.06.08] Kosmala M. 2007: Najnowsze sposoby badania i oceny stanu zdrowotnego drzew. Uprawa i ochrona drzew. Czasopismo MTUiOD 17: 52-64. Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E., Suchocka M. 2009b: Metoda oceny kondycji drzew z uwzględnieniem bezpieczeństwa i uszkodzeń mechanicznych. IGPiM, Warszawa, 16, 60, 102. Kozlowski T.T. 1985: Tree Growth in Response to Enviromental Stresses. Journal of Arboriculture, 11(4), 97-111. Krizek, D. T. and S. P. Dubik. 1987: Influence of water stress and restricted root volume on growth and development of urban trees. Journal of Arboriculture 13(2):47-55. Kryczyński S. 2005: Podstawy fitopatologii. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 9-29. Lekes V., Dandul I. 1999: Wind Damage risk classification (WINDARC). Help Forest, Olomouc, Czech Republic. http://www.volny.cz/helpforest/windarc/ [dostęp 10.03.10] Lindsey, P. A. and N. L. Bassuk. 1992: A nondestructive image analysis technique for estimating whole-tree leaf area. HortTechnology 2(1):66-72. Mattheck C., Breoler H. 1994: Field guide to VTA. Arboricultural Journal 18, 1-23. Pestalozza A., Guzzi D. 2008: Are the root damage repairable? A study after big yard damage touching 45 trees try to predict the failure risk by means air spade tool and dynatim device. Georaborstudio Milano. Randrup T.B. 2005: Development of Danish Model for Plant Appraisal. Journal of Arboriculture 31(3), 114-123. Reinartz H, Schlag M. 1997: Integrierte Baumkontrolle (IBA). Stadt und Grün 10: 709-712. Siewniak M. 1996: Konieczność i możliwości kompensacji warunków siedliskowych drzew ulicznych. [w:] Zieleń Warszawy. Problemy i nadzieje. Konferencja Naukowo- -Techniczna. Warszawa Powsin, PAN: 93-105. Smiley E.T., Fraedrich B.R. 1993: Hazardous Tree Evaluation and Management. Bartlett Tree Research Laboratories. Charlotte, NC., 36. Suchocka M. 2010: Wpływ warunków siedliskowych na żywotność drzew na terenie budowy. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Katedra Architektury Krajobrazu Praca doktorska. 33

Marzena Suchocka Szczepanowska H.B. 2001: Drzewa w mieście, Hortpress Warszawa, 151, 168-169. Trowbridge P.J., Bassuk N.L. 2004: Trees in The Urban Landscape. New Jersey, 35, 148, 154-155, 183-187, 190-192. Urban J. 2008: Up By Roots Healthy Soils and Trees in the Built Environment. ISA, Champain Illinoise, 95-96, Watson G.W. 2005: Root Development After Transplanting [w:] The Landscape Below the Ground, ISA, Champain Illinoise, 54-68. Adres Autorki: dr Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa 03-728 Warszawa, ul. Targowa 45 The impact of biotic environment conditions on the vitality of trees on construction sites and after completion of construction process Summary Chances of growing conditions have major impact on vitality of trees and their surviving on construction site. In this article was analyzed impact on trees of unfavorable biotical habitat conditions, with taking under consideration infectious agents, but also characteristic of microclimatic changes connected with human activities. All listed factors connected with knowledge about their importance and ability to assess the impact on tree condition, allows to take responsible and rational tree management decisions on the area of investment and urban areas. 34