OCENA WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH ORAZ BARIERY ROZWOJU ISTNIEJĄCYCH DRZEW NA TERENIE FRAGMENTÓW DZIELNIC PRAGA PÓŁNOC I PRAGA POŁUDNIE

Transkrypt

1 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Człowiek i Środowisko 37 (4) 2013, s Marzena Suchocka OCENA WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH ORAZ BARIERY ROZWOJU ISTNIEJĄCYCH DRZEW NA TERENIE FRAGMENTÓW DZIELNIC PRAGA PÓŁNOC I PRAGA POŁUDNIE Słowa kluczowe: drzewa miejskie, stres, warunki siedliskowe, tolerancja gatunkowa, system korzeniowy W niniejszym artykule przeprowadzono analizę barier rozwoju drzew miejskich na terenie fragmentów dwóch dzielnic Warszawy głównie Pragi Północ i niewielkiego fragmentu Pragi Południe. Opisane zostały czynniki ograniczające rozwój korzeni na badanym terenie oraz wymagania dotyczące niezbędnej powierzchni dla korzenienia drzew. Przeprowadzono ocenę wpływu zagęszczenia gleby na żywotność drzew. Przeanalizowano odporność gatunkową drzew oraz uszkodzenia mechaniczne. Ponadto, przeanalizowano wpływ na rozwój drzew takich czynników, jak: uszkodzenia systemu korzeniowego, stresu wodnego, zanieczyszczenia gleby, miejskiego mikroklimatu oraz czynników chorobotwórczych. Szczególnie dużo uwagi poświęcono ocenie gleb w kontekście barier rozwojowych drzew na badanym terenie praskim. W pracy wykorzystano dane Biura Ochrony Środowiska w Warszawie, dotyczące roślinności na badanym terenie (inwentaryzacja przeprowadzona przez IGPiM w 2010 i 2011 roku). Dane te zostały uzupełnione badaniami własnymi IGPiM w ramach programu badawczego Ocena funkcjonowania drzew i krzewów w warunkach oddziaływania infrastruktury technicznej miasta (Sitarski i in., 2012). Analizy przeprowadzono na wyodrębnionym terenie dzielnicy Praga Północ, na którym rośnie łącznie 898 drzew, w tym 676 drzew pojedyn- 51

2 Marzena Suchocka czych (75%) i 222 drzew w 17 grupach. Spośród pojedynczych drzew występujących na terenie objętym monitoringiem 352 drzew rosło przy ulicach, a 324 na terenie podwórek i wnętrz osiedlowych. Czynniki limitujące powierzchnię rozwoju korony i korzeni Przy ocenie środowiska życia drzew brane były pod uwagę zarówno czynniki naziemne, jak też czynniki pod powierzchnią gleby, utrudniające rozwój korzeni i wpływające na kondycję drzew. Ponad powierzchnią gleby są to granice budynków, drogi, chodniki i instalacje napowietrzne. Pod powierzchnią gruntu znajdują się instalacje i linie podziemne, jak infrastrukturą wodna, gazowa, sanitarna, telefoniczna itp. Bariery te powodują ograniczenie rozwoju systemu korzeniowego, a co za tym idzie jego niesymetryczny kształt i deformację ograniczającą żywotność drzew. Przestrzeń niezbędna dla prawidłowego wzrostu drzew Przestrzeń niezbędna dla prawidłowego wzrostu drzewa dotyczy na ogół warstwy o głębokości cm i powierzchni uzależnionej od wielkości drzewa i możliwości danego miejsca. W trudnych warunkach miejskich, w podłożu zagęszczonym i pełnym barier, korzenie mogą zajmować bardzo nieregularną powierzchnię. Korzenie włośnikowe rozrastają się głównie w strefie 7-15 cm, najwyżej do 30 cm poniżej gruntu (Szczepanowska, 2001; Kosmala, 2005; Dujesiefken i in., 2005), a w glebie zagęszczonej i ciężkiej korzenie mogą koncentrować się w warstwie nawet poniżej 10 cm (Smith i in., 2001). Im większa i mniej zdegradowana jest przestrzeń dostępna dla wzrostu korzeni, tym większe są szanse na rozwój żywotnego i długowiecznego drzewa (Johnson, 1999; Grabowsky i Gilman, 2004). Ocena szans rozwoju drzew istniejących, jak również przyszły proces wzrostu nowych nasadzeń wymaga określenia ilości gleby dostępnej dla korzeni drzewa. Ilości te są możliwe do ustalenia w odniesieniu do powierzchni korony lub średnicy pnia dorosłego drzewa. Poniżej podano zalecaną przez wielu autorów ilość gleby niezbędnej do wzrostu korzeni drzew (rys. 2). W przypadku projektowania lub powiększania mis do sadzenia drzew należałoby dostosowywać ich rozmiary do średnicy pnia dorosłego drzewa. 52

3 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Rys. 1. Rozmieszczenie korzeni pod jezdnią, chodnikiem i w pasie zieleni (Szczepanowska, 2001, rys. M. Suchocka) Rys. 2. Wymagana ilość gleby dla drzew sadzonych w misach (Urban, 1992) 53

4 Marzena Suchocka Na terenie Pragi Północ obserwowane są misy na drzewa o wymiarach 0,7 m x 0,7 m, bez specjalnych systemów poprawy warunków siedliskowych (rys. 3). Przy założeniu, że misy te mają głębokość 70 cm, objętość gleby przeznaczona do korzenienia się drzewa wynosi tylko 0,34 m 3. W celu zapewnienia prawidłowego rozwoju dorosłego drzewa o średnicy pnia 30 cm (drzewo średnich rozmiarów) powinno być zapewnione w tym przypadku prawie czterdzieści razy więcej gleby (13 m 3 ). Rys. 3. Młode drzewo na badanym terenie (ul. Targowa), posadzone w misie 0,7x0,7m bez zastosowania specjalnych systemów poprawy warunków siedliskowych. Przy założeniu, że misa przygotowana została do sadzenia na głębokość 70 cm, zapewnia ona tylko 0,3 m 3 objętości gleby do rozwoju systemu korzeniowego. Fot. L. Sobczyński. Na badanym terenie na ogół dominują misy o wymiarach 1,5x1,5 m, rzadziej spotykane są większe, np. 1,8x1,8 m czy 2,0x2,0 m. Drzewa rosnące w pasach trawnikowych (przykładowo o długości 10,0 m i szerokości 2,0 m) są spotykane rzadko (rys. 4). 54

5 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Rys. 4. Znacznie lepsze warunki wzrostu niż w pojedynczej misie istnieją w wydzielonych, chronionych pasach trawnikowych. Pas trawnika przy ul. Jagiellońskiej. Fot. M. Sitarski. Rys. 5. Nieprzepuszczalne nawierzchnie wokół drzewa utrudniają dostęp tlenu i wody do korzeni drzew. Na zdjęciu drzewo na podwórku osiedlowym przy ul. Kępnej. Fot. L. Sobczyński. 55

6 Marzena Suchocka Ponad połowa drzew przyulicznych na terenie opracowania (182 egzemplarze) rośnie w gruncie rodzimym, czyli na otwartych powierzchniach, co stwarza lepsze warunki rozwoju niż drzew sadzonych w misach. Dla rozwoju korzeni drzew podstawowe znaczenie ma zarówno dostępność wody, jak i obecność dostatecznej ilości tlenu w środowisku glebowym. Uzależnione jest to m.in. od rozmiarów powierzchni otwartej gleby, w której rosną drzewa. Część drzew przyulicznych na badanym terenie, które rosną na zadarnionych płaszczyznach, mają powierzchnię otwartej gleby, nie przekraczającej na ogół 50 m², co stanowi 32% wszystkich powierzchni trawników. Poza pasami ulic natomiast dominują powierzchnie trawnikowe m 2 (35% wszystkich terenów). Prawie połowa ogólnej liczby płaszczyzn trawnikowych (78) to powierzchnie do 100 m 2. Pozostałe drzewa przyuliczne i drzewa na podwórkach, rosnące w misach otoczonych nieprzepuszczalnymi nawierzchniami, mają trudniejsze warunki rozwoju, co w rezultacie powoduje pogarszanie ich stanu zdrowotnego (rys. 5). Wpływ zgęszczenia gleby na rokowania życia drzew Niewystarczająca ilość dostępnego tlenu w glebie ogranicza rozwój i funkcjonowanie korzeni drzew. Pokrycie korzeni dużych drzew nawierzchnią (nawet częściowo przepuszczalną) może powodować wypiętrzanie się korzeni dużych drzew i niszczenie nawierzchni dróg i chodników (rys. 6). Barierą ograniczającą dostęp tlenu do korzeni może być również ubita gleba, ograniczająca przepływ powietrza, powodując jego deficyt (Costello i in., 2003; Kosmala, 2005). Gdy ograniczony jest rozrost masy korzeniowej przez ubitą glebę, mniej dostępne stają się składniki pokarmowe i woda. Po kilku latach może stać się to przyczyną zamierania i śmierci roślin (Dennis, Jacobi, n.d.). Przykład ubitej gleby na skutek udeptywania pokazany jest na rys. 7. Poza dostarczeniem wystarczająco dużej przestrzeni wypełnionej glebą niezbędną dla rozwoju systemu korzeniowego drzew, zakres oddziaływania negatywnych czynników jest związany z odpornością gatunkową roślin, zwłaszcza drzew, oraz częściowo wynika z kondycji, czyli żywotności roślin. Poniżej przedstawiono wyniki analizy drzewostanu na opracowywanym terenie w zakresie wymienionych niżej czynników. 56

7 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Rys. 6. Nawierzchnia uszkodzona przez korzenie drzewa. Przy dużych drzewach mała powierzchnia korzenienia i zagęszczenie gleby powodują wypiętrzanie się korzeni i niszczenie nawierzchni (podwórko przy ul. Targowej). Fot. L. Sobczyński. Rys. 7. Zagęszczenie gleby może być powodowane ruchem pojazdów, ale również długotrwałym udeptywaniem (na zdjęciu). Gleba w sąsiedztwie drzew zagęszczona na skutek pieszego użytkowania (teren osiedlowy przy ul. Jagiellońskiej). Fot. L. Sobczyński. 57

8 Marzena Suchocka Odporność gatunkowa Jak wynika z badań (Pstrągowska i in., 2012), dominującymi gatunkami wśród drzew rosnących pojedynczo są Acer negundo i Tilia cordata. Innymi licznie reprezentowanymi gatunkami na całym terenie opracowania są: Platanus x hispanica i Pyrus Chanticleer, zaobserwowane tylko w zadrzewieniach przyulicznych. Są to nasadzenia bardzo młode (o obwodzie do 20 cm) w dobrym stanie zdrowotnym. Większą różnorodność gatunków zaobserwowano na terenie podwórek (47 gatunków należących do 24 rodzajów) niż wśród drzew przyulicznych (30 gatunków należących do 14 rodzajów). W podwórkach najliczniej występowały Acer negundo, Tilia cordata, Robinia pseudoacacia oraz Prunus cerasifera. Przy ulicach dominowały Platanus x hispanica i Pyrus Chanticleer, Tilia (w tym T. cordata i T. platyphyllos), Acer negundo i Quercus robur. Jak wynika z analiz, dominujące na badanym terenie gatunki wyróżniają się dużą tolerancją na niekorzystne warunki związane z wysoką antropopresją na tym terenie. W poniższym zestawieniu podano analizę tolerancji dominujących gatunków drzew rosnących na terenie badanym na wpływ różnego rodzaju czynników występujących w miastach. Dwa dominujące gatunki na tym terenie są również gatunkami najbardziej tolerancyjnymi, pozostałe charakteryzują się również dużą tolerancją. Na badanym terenie nie ma drzew o wybitnej wartości przyrodniczej. 17% drzewostanu to drzewa o dużej wartości przyrodniczej (74 drzewa), wśród których przeważają gatunki Tilia platyphyllos (22 drzewa) i Quercus robur (12 drzew), Ulmus laevis (1). Ten fakt świadczy również o tym, które gatunki przeżyły i nawet w starszym wieku są drzewami cennymi. Przy doborze gatunków do nasadzeń na danym terenie powinna być brana pod uwagę tolerancja gatunkowa na występowanie takich czynników ograniczających (barier) jak: cięcia korzeni, gałęzi, zgęszczenie gleby, podwyższone ph i inne. Omówiony poniżej stan zdrowotny drzew, uszkodzenia korzeni oraz stres wodny na badanym terenie wskazują, jak istotne jest kompleksowe planowanie nasadzeń. Uwzględnienie wszystkich tych uwarunkowań zwiększa szanse prawidłowego rozwoju drzew po posadzeniu. 58

9 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Zestawienie dominujących gatunków drzew i ich tolerancji na wybrane uwarunkowania związane z trudnymi warunkami siedliskowymi Nazwa gatunkowa tolerancja na wpływ robót budowlanych tolerancja na utratę korzeni tolerancja na uszkodzenie korzeni znoszące cięcie Wykaz czynników zdolność gojenia ran tolerancja na zalewanie tolerancja na ubitą glebę tolerancja na zapotrzebowanie na podwyższone wodę ph Acer negundo toleruje toleruje toleruje toleruje wysoka toleruje toleruje - toleruje Platanus x acerifolia toleruje toleruje - toleruje Pyrus calleryana Chanticleer średnie nie toleruje Quercus robur toleruje toleruje nie toleruje nie toleruje bardzo wysoka toleruje toleruje średnie toleruje - - toleruje - średnie toleruje - bardzo wysoka nie toleruje Tilia cordata toleruje toleruje - toleruje wysoka toleruje nie toleruje nie toleruje duża toleruje średnie toleruje Kreska oznacza brak danych w literaturze (oprac. M. Suchocka za Coder 1996, Costello Jones 2003, Dennis, Jacobi 2008, Dicke 2004, Elmendorf, Gerhold, Kuhns 2005, Hightshoe 1988, Kosmala, Rosłon-Szeryńska, Suchocka 2009, Matheny N., Clark J. R. 1998, Szczepanowska 2001). 59

10 Marzena Suchocka Stan zdrowotny Według przeprowadzonych badań 14% drzew ulicznych było w złym stanie zdrowotnym, natomiast we wnętrzach osiedlowych i w podwórkach było tylko 4% drzew o wyraźnie złej kondycji. W najlepszej kondycji są drzewa młode w wieku ok. 20 lat. W grupie wiekowej lat największą liczbę stanowią drzewa o średniej i złej żywotności, co spowodowane jest zapewne ograniczeniami rozwoju związanymi z warunkami siedliskowymi (Pstrągowska i in., 2012). Stan zdrowotny wszystkich drzew w podwórkach w 78% był dobry, natomiast przy ulicach dominowały drzewa o średnim stanie zdrowotnym. Świadczy to o trudniejszych warunkach rozwoju dla drzew rosnących przy ulicach. Liczba drzew z uszkodzeniami pnia wynosiła 149, w tym 76 rosnących w podwórkach i 73 przyulicznych. Najwięcej drzew o uszkodzonym pniu było w wieku lat (23,5%) i lat (20,8%). Uszkodzenie pnia w największym stopniu dotyczyło Acer negundo 34 drzew (22,8% spośród drzew uszkodzonych), Acer saccharinum 15 drzew (10,1%) i Tilia cordata 14 drzew (9,4%) (rys. 8). Spośród 341 opisanych drzew przyulicznych 74 (czyli 22%) rośnie poniżej 90 cm od jezdni, co zwiększa prawdopodobieństwo uszkodzenia pnia drzew. Rys. 8. Liczba drzew z uszkodzonym pniem w różnych kategoriach wiekowych (Szczepanowska i in., 2012). Rys. M. Pstrągowska. 60

11 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Na badanym terenie zanotowano 96 drzew z uszkodzeniami korony, w tym 37 rosnących w podwórkach i 59 przyulicznych (Pstrągowska i in., 2012). Powodem uszkodzeń były konflikty z infrastrukturą, zwłaszcza drzew przyulicznych, oraz przeprowadzone zabiegi pielęgnacyjne, przede wszystkim cięcia. Cięcia drzew w miastach są na ogół konieczne, ale mogą być mniej lub bardziej szkodliwe dla drzewa. Jest to zabieg zdecydowanie nadużywany lub wykonywany nieprawidłowo (Suchocka, 2010). Najczęstszym błędem jest zbyt drastyczne przeprowadzanie cięć silna redukcja korony czy ogławianie (Kosmala, 2007). Utrata części systemu korzeniowego na skutek zdjęcia wierzchniej warstwy gleby wykopy Uszkodzenia mechaniczne zatrzymują lub spowalniają procesy wzrostu, ponieważ zapasy energetyczne zużywane są na odbudowę utraconej części korzeni (Kozlowski, 1985; Shigo, 1991). Również poprzeczne okorowanie pnia powyżej 50% obwodu może spowodować obumarcie drzewa (Kozlowski, 1985). Drzewa rosnące w trudnych miejskich warunkach, które przeszły lub przechodzą kolejne stresowe sytuacje, jak np. utrata systemu korzeniowego, mogą nie poradzić sobie z następnym, koniecznym wysiłkiem Rys. 9. Przykład drzewa rosnącego na granicy chodnika i jezdni. Takich drzew na badanym terenie jest ok. 22%. Taka lokalizacja powoduje liczne konflikty zarówno w obrębie pnia, jak i korony, związane z użytkowaniem terenu (ul. Marcinkowskiego). Fot. M. Sitarski. 61

12 Marzena Suchocka energetycznym potrzebnym do obrony i odbudowy tkanek (Shigo, 1991). Szacuje się, że drzewo po przesadzeniu potrzebuje średnio l roku na każde 2,5 cm średnicy pnia na regenerację (Watson, 1995). W tym okresie drzewo powinno być intensywnie pielęgnowane, zwłaszcza w zakresie regularnego nawadniania. Obserwacje wskazały, że im dalsza odległość wykopu od pnia, tym mniejszy jest wpływ przeprowadzonego cięcia na potencjalny wzrost drzewa (Miller 1995, Morel za Watsonem, 1995; Watson, 1995; Miller i Hauer, 1995). Stwierdzono również bardziej destrukcyjny wpływ wykonania płytkich wykopów (tzw. korytowania) pod nawierzchnie drogowe, w porównaniu do głębokich wykopów pod budynek (Suchocka, 2010). Morell (za Watson, Rys. 10. Obcięcie części systemu korzeniowego drzew na badanym terenie spowodowane pracami budowlanymi związanymi z przebudową drogi. Tego typu uszkodzenia powodują obumarcie co drugiego drzewa (ul. Solidarności). Fot. L. Sobczyński. 62

13 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew ) oraz Suchocka (2010) zaobserwowali, że wykop spowodowany układaniem instalacji wodnej spowodował obumarcie 25-44% drzew, rzy czym zanotowano również przypadki obumarcia nawet 100% drzew w ciągu 12 lat od czasu wykonaniu wykopu. Wskazuje to na konieczność obserwacji drzew, zwłaszcza starszych, przez dłuższy czas po obcięciu części systemu korzeniowego. Skutki przeprowadzonych wykopów w pobliżu drzew mogą bowiem wystąpić po kilku lub nawet kilkunastu latach. Na terenie badań nie stwierdzono obecnie otwartych wykopów w systemach korzeniowych drzew, poza pojedynczymi przypadkami. Jednak intensywność podziemnej infrastruktury powiązana jest z koniecznością okresowych remontów i modernizacji. Należy liczyć się z pogorszeniem żywotności drzew w przyszłości na skutek uszkodzeń systemu korzeniowego po dokonaniu prac budowlanych w obrębie bryły korzeniowej. Stres wodny Woda jest głównym składnikiem protoplazmy i jej poziom jest wysoki w żywych tkankach (do 90%) i niski w martwych. Zazwyczaj ilość wody Rys. 11. Szerokie pasy trawnika zapewniające dużą powierzchnię korzenienia się i brak nawierzchni utwardzonych umożliwiają przesiąkanie wody do systemów korzeniowych. Drzewa rosnące w pasie pomiędzy jezdniami ulicy Targowej. Fot. L. Sobczyński. 63

14 Marzena Suchocka utracona w ciągu dnia na skutek transpiracji przewyższa ilość pobraną przez korzenie. Dzieje się tak wówczas, gdy gleba jest dobrze nawodniona. Straty uzupełniane są w ciągu nocy. Absorpcję korzeni może spowalniać zbyt wilgotna, zimna, słabo napowietrzona gleba lub kombinacja tych czynników, a także kształt i zasięg systemu korzeniowego (Kozlowski, 1985; Urban, 2008). Rozwój drzew w odwodnionej glebie może prowadzić do uszkodzeń liści, których komórki najwolniej ze wszystkich organów osiągają docelowy turgor nocą (Kozlowski, 1985). Zwiększenie stresu wodnego wpływa w bezpośredni i pośredni sposób na ograniczenie możliwości przetrwania drzewa, poprzez ograniczenie fotosyntezy, oddychania, syntezy białek, a także wtórnego metabolizmu węglowodanów. Zmniejszona żywotność czyni drzewo bardziej podatne na atak patogenów (Cregg i in., 2001; Mattson i Haack za Cregg i Dix, 2001). Rys. 12. Zaleganie zasolonego śniegu i roztopionej wody w misie drzewa (ul. Targowa). Fot. L. Sobczyński 64

15 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Na badanym terenie różnorodne czynniki siedliskowe mogą nasilać skutki działania stresu wodnego i są to głównie: objętość dostępnej gleby do korzenienia, zmniejszona infiltracja wody opadowej, ubicie gleby, susza atmosferyczna, zmniejszona dostępność wilgotności gleby (Cody i Smith za Cregg i Dix, 2001). Zanieczyszczenie gleby Na badanym terenie zaobserwowano problem zanieczyszczania gleb m.in. przez sól. Zasolenie poza wsiąkaniem w grunt roztworu wodnego soli uszkadza pędy i pąki przez aerozol, który powstaje w wyniku rozpylania przez przejeżdżające pojazdy drobin zasolonej wody. W efekcie jego działania pąki na gałęziach od strony jezdni zamierają (Borowski, Latocha, 2006). Ponadto struktura i układ warstw glebowych w mieście są niszczone i zanieczyszczane na skutek przemieszania warstw glebowych w trakcie budowy dróg, układania instalacji oraz innych prac budowlanych (Dmuchowski i Badurek, 2001; Siewniak, 2000). Gleby na terenie dzielnicy wymieszane z odpadami budowlanymi zazwyczaj mają nieprawidłowy odczyn, czyli wysoką wartość ph, świadczącą o alkalizacji środowiska. Taki stan powoduje ograniczenie dostępności mineralnych substancji odżywczych (Bassuk, 2004). Optymalne ph dla rozwoju większości roślin to 5,5-6,3. Mikroklimat terenów zurbanizowanych Warunki mikroklimatyczne w środowisku miejskim w związku z natężeniem antropopresji są mniej korzystne dla rozwoju drzew niż poza miastem (Cregg i Dix, 2001). Celestian i Martin (2004) stwierdzili, że latem temperatura gleby oddalonej 1 m od asfaltu przekroczyła 40 C. Temperatura ta jest progiem krytycznym dla tkanek korzeni i może spowodować bezpośrednie i pośrednie uszkodzenia skutkujące fizjologicznymi i chemicznymi zmianami, wpływającymi na rozwój całego drzewa. Potwierdziły to badania odległości oddalenia drzew od krawędzi ulicy. Drzewa rosnące dalej od jezdni miały korony zdrowsze od rosnących przy krawędzi jezdni, w pierwszym szpalerze (Dmuchowski i Badurek, 2001; Bąkowska, 2004). 65

16 Marzena Suchocka Na lokalny mikroklimat mają wpływ kierunki wiatrów, to jest osłona drzewa przed zimowymi wiatrami lub wysuszającymi wiatrami letnimi. Pojedyncze, wolno stojące drzewo miejskie wystawione jest na promieniowanie słoneczne, ale również ma zapewniony przepływ powietrza, który obniża temperaturę. W małej, zamkniętej przestrzeni otoczonej budynkami drzewo narażone jest nie tylko na bezpośrednie promieniowanie, ale również na promieniowanie odbite od chodników i fasad budynków (Craul, 1994; Szczepanowska, 2001). Wymiana energii drzew rosnących w grupie odbywa się nad koronami, a nie wokół całej korony. Stresy abiotyczne, takie jak przesuszenie powietrza i gleby oraz ekstremalne temperatury, najsilniej pojawiają się w pasach przyulicznych. Ochraniające działanie ma warstwa ściółki, która izoluje glebę przez ekstremalnymi temperaturami (Craul, 1994). Deficyt wodny potęgowany jest również pokryciem Rys. 13. Czynniki wymieniane jako działające niekorzystnie na żywotność drzew: kseryzm, ograniczona przestrzeń rozwoju, nieprzepuszczalne nawierzchnie w sąsiedztwie drzewa, ekstremalne temperatury, szczególnie w pasach pomiędzy jezdniami, cięcia w koronie (ul. Zieleniecka). Fot. L. Sobczyński. 66

17 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... podłoża betonem i asfaltem, uniemożliwiającymi wsiąkanie wody opadowej oraz przyspieszającymi jej spływ powierzchniowy do kanalizacji burzowej. Natomiast silne zróżnicowanie warunków termicznych w ciągu roku powoduje liczne pęknięcia mrozowe i rany oparzeniowe i wyraża się silną amplitudą temperatur przegrzaniem w czasie upałów i przemarzaniem zimą (Dmuchowski, 2001; Randrup, 2005). Na badanym terenie nie stwierdzono pęknięć i oparzelin, stwierdzono natomiast nekrozy blaszek liściowych, występujące już na początku lipca, świadczące m.in. o przesuszeniu gleby i powietrza. Podsumowując należy stwierdzić, że na badanym terenie najkorzystniejsze warunki do rozwoju mają drzewa sadzone w szpalerach lub alejach, rosnące na trawnikach. W takim przypadku cień koron ochładza powierzchnię pod ich okapem, co poprawia warunki rozwoju. Są one mniej korzystne, jeżeli drzewa rosną samotnie na trawniku, co zwiększa transpirację. Najtrudniejsze warunki wzrostu maja drzewa rosnące pojedynczo, otoczone budynkami i nawierzchniami nieprzepuszczalnymi. Za optymalne zagęszczenie drzew dla funkcjonowania miasta uważane jest 100 drzew na km (Balder, 1997). Na badanym terenie liczbę powyżej tej wartości zanotowano na ulicy Targowej (144) oraz Sprzecznej (106 drzew). Na pozostałych ulicach liczba drzew była niższa od proponowanych przez Baldera. Uzupełnienie liczby drzew powinno poprawić również uwarunkowania klimatu lokalnego ulic wymienionych w poniższym zestawieniu. Ulice Liczba drzew/km Zestawienie intensywności obsadzenia drzewami ulic na badanym terenie Powierzchnia ulic w świetle pierzei (m 2 ) Nieobsadzona część ulicy (%) Obsadzona cześć ulicy (%) Jagiellońska Kępna Okrzei Sprzeczna Solidarności Targowa Kłopotowskiego Zamoyskiego ,5 53,9 Zieleniecka Marcinkowskiego

18 Marzena Suchocka Pokrycie badanego terenu koronami drzew wynosiło średnio 10,14%, natomiast pokrycie powierzchni terenu w świetle badanych ulic 9,12% (Szczepanowska i in., 2012). We wszystkich badanych przypadkach możliwe jest wprowadzenie większej liczby drzew. Ograniczenie dostępu światła na tym terenie, spowodowane zacienieniem przez wysokie, nowe budynki, zmienia warunki nasłonecznienia, a w konsekwencji również powoduje zniekształcenie pni i koron drzew oraz utratę ich prawidłowej statyki. Czynniki biotyczne Pogorszenie ogólnego stanu zdrowia drzew, będącego skutkiem niekorzystnych warunków siedliskowych czy uszkodzeń mechanicznych, sprzyja nasileniu występowania chorób i szkodników, zwłaszcza infekcji patogenów, takich jak grzyby pasożytnicze (Borowski i Latocha, 2006; Kosmala, Rosłon-Szeryńska, Suchocka, 2009; Frauedrich i Smiley, 1999; McDonald, 2004; Pestalozzi i Guzzi, 2008). Infekcje grzybowe, powodowane np. przez cięcia korzeni lub konarów, prowadzą do często ukrytego rozkładu drewna. Niektóre gatunki mają zdolność tworzenia tkanki odcinającej rozwój grzyba (klony, graby, lipy, dęby, buki), a inne wytwarzają tę tkankę trudniej (topole, kasztanowce, jesiony, brzozy, jabłonie, śliwy) (Dujesiefkien i in., 1992). Na terenie Pragi Północ korzystne byłoby wprowadzanie gatunków o dużej odporności na grzyby pasożytnicze. Odporność gatunku na uszkodzenia mechaniczne i czynniki infekcyjne Na wstępie należy podkreślić, że drzewa młodsze mają większy potencjał regeneracyjny od drzew starszych (Czekalski, 1999), przez co większe są także możliwości wytwarzania barier. Drzewa starzejące się, szczególnie gatunki o słabych zdolnościach kompartymentyzacyjnych, mają mniejsze zdolności regeneracyjne (Bernatzky, 1978). Nie wszystkie gatunki mają zdolność efektywnego radzenia sobie z zabliźnianiem i gojeniem ran, co skutkuje brakiem tolerancji na odcinanie dużych gałęzi. Mechaniczne uszkodzenia lub usuwanie korzeni może też poważnie wpłynąć zarówno na transport naczyniowy jak i strukturalną stabilność drzewa (Costello i in., 2003; Coder, 1996). Rany w strefie korzeniowej, powodowane np. kopaniem rowów, czynią drzewo wysoce 68

19 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... podatnym na patogeny korzeniowe (Białobok i Hellwig, 1995; Johnson, 1999; Dennis i Jacobi, n.d.; Costello i in., 2001). Na badanym terenie stwierdzono sporadyczne przypadki występowania grzybów pasożytniczych, jak np. żółciak siarkowy (Laetiporus sulphureus). Podsumowanie Najtrudniejsze warunki siedliskowe stwierdzono na ulicach o dużym natężeniu ruchu pieszego i samochodowego (ul. Targowa, Al. Solidarności, ul. Jagiellońska i Kłopotowskiego). Na ulicach o mniejszym natężeniu ruchu głównym problemem jest ograniczenie przestrzeni rozwoju zarówno korzeni, jak i koron (ul. Kępna, Sprzeczna czy Marcinkowskiego). Do stwierdzonych w czasie badań najważniejszych czynników stresowych drzew przyulicznych należą: susza glebowa, niedobór tlenu w glebie, ubicie gleby, zasolenie, alkalizacja, uszkodzenia mechaniczne i zanieczyszczenia powietrza. Największe znaczenie ma kumulujące oddziaływanie wielu czynników jednocześnie, np. wysokiej temperatury, suszy i zasolenia. Utrudnienia rozwoju drzew rosnących na terenie podwórek kamienic związane są głównie z obecnością nieprzepuszczalnych nawierzchni i zacienieniem. Najlepsze warunki rozwoju mają drzewa rosnące na otwartych przestrzeniach w gruncie rodzimym; są to głównie tereny w otoczeniu obiektów użyteczności publicznej oraz przede wszystkim tereny powojennych osiedli. Na tych ostatnich problemem są często niewłaściwie prowadzone zabiegi pielęgnacyjne, które prowadzą do pogorszenia żywotności drzew. Poza wymienionymi czynnikami biotycznymi i abiotycznymi dużym problemem są konflikty z infrastrukturą techniczną podziemną i nadziemną. Powtarzające się remonty sieci podziemnych uszkadzają korzenie, natomiast korony w kolizji z sieciami napowietrznymi oraz budynkami są regularnie cięte, często w sposób nieprawidłowy. W wielu przypadkach prowadzi to do zamierania drzew. Znaczenia wody i powietrza dla roślin oraz istnienia wzajemnie powiązanych czynników wpływających na ograniczenie dostępu tych zasobów wskazuje na konieczność zwiększania żyzności środowiska glebowego i potrzebę jego ochrony. W związku z tym niezmiernie ważna jest ochrona nie tylko roślin, ale również zasobów glebowych, które w wielu krajach są uważane za dobro nieodnawialne (np. RFN, USA). 69

20 Marzena Suchocka Zasadą zabiegów mających na celu ochronę gleby i co za tym idzie również drzew powinno być minimalizowanie naruszeń środowiska przyrodniczego, a tam gdzie to jest niemożliwe wprowadzanie technologii poprawiających warunki siedliskowe życia drzew. W przypadku zdegradowanej gleby konieczne jest wprowadzenie alternatywnych rozwiązań projektowych, zapewniających odpowiednią ilość gleby do korzenienia się drzewom. W celu stworzenia lepszych warunków siedliskowych korzystniejsze jest tam gdzie to możliwe sadzenie drzew w pasach zieleni, a nie w pojedynczych misach. Poprawia to warunki siedliskowe rozwoju drzew. Wyjątkiem są sytuacje, gdy misy są powiązane z podłożami strukturalnymi, zwiększającymi podziemną przestrzeń dostępną dla rozwoju korzeni drzew. Niezwykle ważne jest unikanie lub ochrona drzew przed uszkodzeniami mechanicznymi, objawiającymi się utratą żywotności drzewa nawet po kilku latach od powstania uszkodzeń. Dobór gatunków odpornych na trudne warunki miejskie jest kolejnym narzędziem, które może złagodzić wpływ konfliktów z infrastrukturą. Wymienione uwarunkowania siedliskowe oraz gatunkowe przedstawione w niniejszym artykule mają zasadniczy wpływ na żywotność drzew na terenach miejskich, a ich znajomość pozwala na podejmowanie właściwych i odpowiedzialnych decyzji w zakresie projektowania nowych nasadzeń oraz gospodarki drzewostanem. BIBLIOGRAFIA Bąkowska M. 2004: Wpływ niektórych warunków siedliskowych na rozwój drzew przyulicznych na przykładzie Lipy krymskiej w śródmieściu Warszawy. Praca magisterska WOIAK, SGGW-AR. Warszawa. Balder H. 1997: Strassen Baume, Planen, Pflanzen, Pflegen, Berlin. Białobok S., Hellwig Z. 1995: Drzewoznawstwo. PWRL, Warszawa, 628, Borowski j, Latocha P. 2006: Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej Polski rocznik dendrologiczny, 54: Celestian S.B., Martin Ch.A. 2004: Rhizosphere, Surface and Air Temperature Patterns at Parking Lots in Phoenix, Arizona, U.S. Journal of Arboriculture 30(4):2004, Coder K. D. 1996: Construction Damage Assessment Trees and Sites. University of Georgia. Costello L.R., K.S. Jones, 2003: Reducing Infrastructure Damage By The Tree Roots: 70

21 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... A Compendium of strategies, Cohasset, CA. Western Chapter of the International Society of Arboriculture, Craul P.J. 1994: Urban Solis; An Overwiew and Their Future [w:] Landscape Below Ground, The International Society of Architecture, Savoy, USA, Cregg B.M., Dix E. 2001: Tree Moisure Strees and Insect Damage in Urban Areas in Relation to Heat Island Effects. Arboriculture & Urban Forestry 27(1), Czekalski M. 1999: Zdolności regeneracyjne drzew i krzewów, Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony drzew. Kluczbork, 4. Dennis C., Jacobi W.R. 2008: Protecting trees during construction. colostate.edu/pubs/gardens/07429.html [dostęp ]. Dicke S. D : Preserving Trees in Construction Damage. 6. Dmuchowski W., Badurek M. 2001: Stan zieleni przyulicznej w Warszawie na podstawie wieloletnich obserwacji i doświadczeń Ogrodu Botanicznego CZRB PAN. Materiały z konferencji Zieleń Warszawy, problemy i nadzieje 5 lat później. Warszawa, Dujesiefken D., Drenou C., Oven P., Strobbe H. 2005: Arboricultural Practices [w:] Urban Trees and Forests, Elmendorf W., Gerhold H., Kuhns L : A Guide To Preserving Trees In Developement Projects. 10 Fraedrich B.R., Smiley E.T. 1999: Guidelines for quantifying and evaluating wood decay in stems and branches. Bartlett Tree Research Technical Report. 2 p. Grabowsky J., Gilman E. 2004: Mesurment and Prediction of Tree Growth Reduction from Tree Planting Space design in Estabished Parking Lots. Journal of Arboriculture 30(3), Hightshoe G., 1988: Native Trees, Shrubs and Vines for Urban and Rural America, 819 Inwentaryzacja zieleni przyulicznej na terenie dzielnicy Praga Północ, 2011: Materiały niepublikowane Biura Ochrony Środowiska. Johnson G. R. 1999: Protecting Trees from Construction Damage: A Homeowner s Guide. University of Minnesota Extension Service catalog/item.html?item=06135 [dostęp ] Kosmala M. 2005: Co każdy arborysta o korzeniach drzew wiedzieć powinien. Uprawa i Ochrona Drzew nr 14., Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony Drzew, Kosmala M. 2007: Najnowsze sposoby badania i oceny stanu zdrowotnego drzew. Uprawa i ochrona drzew. Czasopismo MTUiOD 17: Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E., Suchocka M. 2009: Influence of Mechanical Damage on the Condition of Trees. Ann. Warsaw Agriculi. Univ. SGGW. Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E., Suchocka M., 2009: Metoda oceny kondycji drzew z uwzględnieniem bezpieczeństwa i uszkodzeń mechanicznych. IGPIM, Warszawa. Kozlowski T.T. 1985: Tree Growth in Response to Enviromental Stresses. Journal of Arboriculture, 11(4), MacDonald J.D., Costello L.R., Lichter J.M., Quickert D. 2004: Fill soil effects on soil, aeration and tree groth. Journal of Arboriculture, 30(1). Matheny N., Clark J. R : Trees and Development. A Technical Guide to Pre- 71

22 Marzena Suchocka servation of Trees During Land Development Miller R.W., Hauer R.J. 1995: Street Reconstruction on Related Tree Decline [w:] Trees on the building site. Champain Illinoi, Pestalozza A., Guzzi D. 2008: Are the root damage repairable? A study after big yard damage touching 45 trees try to predict the failure risk by means air spade tool and dynatim device. Georaborstudio Milano. Randrup T.B. 1998: Soil Compaction on Construction Sites [w:] The Landscape Below the Ground II s. Champain Illinoi, Randrup T.B. 2005: Development of Danish Model for Plant Appraisal. Journal of Arboriculture 31(3), Shigo A. 1991: Modern arboriculture: A systems approach to the care of trees and their associates. Shigo and Trees Associates LLC., New Hampshire. Siewniak M. 2009: Zabezpieczenia dla drzew na placach budów cz. 2. Zieleń Miejska 12(33) Smith K. D., May P.B., Moore G.M. 2001: The influence of Compaction and Soil Strength on the Establishment of Four Australian Landscape Trees. Journal of Arboriculture 27(1), 1-7. Suchocka M. 2010: Wpływ warunków siedliskowych na żywotność drzew na terenie budowy. Praca doktorska Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGW. Szczepanowska H.B. 2001: Drzewa w mieście, Hortpress, Warszawa. Szczepanowska H.B., Sitarski M, Suchocka M, Sobczyński L., Pstrągowska M., Olizar J. 2012: Ocena funkcjonowania drzew i krzewów w warunkach oddziaływania infrastruktury technicznej miasta, IGPIM, Warszawa, materiały niepublikowane. Trowbridge P.J., Bassuk N.L. 2004: Trees in The Urban Landscape. New Jersey, 35, 148, , , Urban J. 2008: Up By Roots Healthy Soils and Trees in the Built Environment. ISA, Champain Illinoise, Watson G.W. 2005: Root Development After Transplanting [w:] The Landscape Below the Ground, ISA, Champain Illinois, Adres Autorki: dr Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Warszawa, ul. Targowa 45 72

23 Ocena warunków siedliskowych oraz bariery rozwoju istniejących drzew... Assessment of site conditions and trees development barriers on part area of Warsaw Praga Północ and Praga Południe districts Abstract On the area were research was conducted the most important stress factors on checked area were dry soil, not enough oxygen in the soil, soil compaction, salinity, alkaline soil, mechanical damages, pollution of the air. The most damaging for tree condition is accumulation of few factors, for example high temperature, drought and salinity. The most difficult stress conditions were recognised on streets with high traffic; Targowa, Solidarności, Jagiellońska, Kłopotowskiego. Streets with lower traffic have a problem of restricted soil for rooting and not porous pavements. Destroyed soil and water conditions have the biggest impact on deterioration of tree vitality and long life chances. Conducted studies proofed that soil mast be protected. Knowledge of trees reactions helps to take responsible decision concerning urban forest management. 73

24 Marzena Suchocka 74