542 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 542-547

542 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 542-547 Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat. Cz. 9. Badania kobiet z województwa małopolskiego Physical and mental components of life quality among women aged between 45 and 60 years in Polish national research. Part 9. Women from the małopolska region Emilia Kolarzyk, Jacek Kwiatkowski, Barbara Wójtowicz, Jadwiga Helbin, Dorota Lang-Młynarska Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medium, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Badaniami objęto 150 kobiet w wieku 45-60 lat, mieszkających w Krakowie i okolicznych wsiach. W badaniach użyto standardowy kwestionariusz SF 36. Najwyższą jakość życia zarówno w aspekcie zdrowia fizycznego jak i psychicznego stwierdzono u 55-60-letnich kobiet z wyższym wykształceniem, mieszkanek miast, pracujących i opiekujących się osobami starszymi lub wnukami. Najniższą jakość życia stwierdzono w przypadku 50-55-letnich kobiet o wykształceniu podstawowym i zawodowym, mieszkanek wsi. Kobiety stosujące terapię hormonalną oraz kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym cechowały się niższymi parametrami jakości życia, w sferze zdrowia fizycznego i psychicznego, niż pozostałe badane kobiety w wieku 45-60 lat. Słowa kluczowe: jakość życia, kobiety 45-60-letnie, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne The study comprised 150 women aged 45-60 living in Krakow and surrounding villages. A standardized SF 36 questionnaire was used in the examination. The highest level of life quality in physical and mental health spheres was noted in women aged between 55-60 years, with higher education, living in the urban environment, professionally active and taking care of the family members. The lowest level in all analyzed health aspects was noted in women aged between 50-55 years, with primary and vocational education, living in the rural environment. The women using hormone replacement therapy assessed their physical and mental health status as worse than the women without the treatment. The women taking sedatives, sleep-inducing or anxiety-relieving medications had lower percentage of points in the spheres of physical and mental health than the women aged 45-60 years not taking those drugs. Key words: quality of life, women aged 45-60 years, physical health, mental health Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 542-547 www.phie.pl Nadesłano: 24.10.2009 Zakwalifikowano do druku: 01.12.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. med. Emilia Kolarzyk Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medium, Uniwersytet Jagielloński ul. Kopernika 7, 31-034 Kraków tel. (0-12) 422-37-20, e-mail: mykolarz@cyf-kr.edu.pl Jakość życia w znaczącym stopniu determinowana jest przez warunki społeczne, ekonomiczne oraz ogólny stan zdrowia, ale równie ważne są przekonania, odczucia, dążenia i pragnienia jednostki, związane z wartościami egzystencjonalnymi i stopniem satysfakcji życiowej płynącej z ich realizacji [1,2]. Większość determinant jakości życia ma charakter uniwersalny [3,4] i można je rozpatrywać w skali ogólnopolskiej, wydaje się jednak że można spodziewać się różnic regionalnych. W przypadku mieszkanek Krakowa oraz okolic mają one szeroki dostęp do dóbr kultury i duże możliwości realizacji samych siebie, co może procentować wyższym poziomem jakości życia niż w regionach o mniejszych możliwościach w tym zakresie. Celem pracy była ocena jakości życia mieszkanek Krakowa i okolic (w wieku 45-60 lat) na podstawie analizy wybranych aspektów zdrowia fizycznego i psychicznego. Materiał i metody Badaniami objęto 150 kobiet w wieku 45-60 lat (odpowiednio po 50 kobiet w 3 subgrupach wiekowych: 44-49,99, 50-54,99 i 55-60 lat), zamieszkałych w Krakowie i podkrakowskich wsiach. Przy rekrutacji zastosowano metodę tzw. kuli śnieżnej. Dokładny opis zastosowanej metodyki zamieszczony jest w pracy: Emilia Kolarzyk Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat metodologia badań

Kolarzyk E i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 9. 543 Wyniki i ich omówienie Charakterystyka socjodemograficzna i styl życia 150 ankietowanych kobiet (Ankieta Część I) Wykształcenie: 23 kobiety posiadały wykształcenie podstawowe lub zawodowe, 76 średnie, a 51 legitymowało się wykształceniem wyższym. Miejsce zamieszkania: 127 mieszkanek Krakowa (84,7%) i 23 mieszkanki podkrakowskich wsi (15,3%). Praca zawodowa lub opieka: w pełnym wymiarze godzin pracowało 98 kobiet (65,3%), w tym 64 spośród nich łączy pracę zawodową z opieką w stosunku do osób starszych lub dzieci lub wnuków, a 34 nie miały tego rodzaju obowiązków; niepracujące zawodowo 42 (28%), w tym 23 niepracujące emerytki bądź rencistki; 21 spośród 42 niepracujących zawodowo miały obowiązki związane ze świadczeniem opieki w stosunku do innych osób, oraz 21 nie pracowały i nie świadczyły usług opiekuńczych; praca w niewielkim wymiarze godzin przy jednoczesnym pobieraniu świadczeń emerytalnych bądź renty 10 (6,7%). Stresogenność stanowiska pracy deklarowało 58 kobiet (59,2 % ogółu pracujących). Satysfakcję z pracy zawodowej miały 92 kobiety (61,3%). Dom jest miejscem odpoczynku dla 134 kobiet (89,3%). Stresogenność otaczającego środowiska 58 kobiet (38,7% ogółu badanych). Niepokojące objawy związane ze zdrowiem deklarowało 130 kobiet (86,7%), w tym: bóle głowy 94,napięcie mięśni ramion lub karku 79, kołatanie serca 64, zaburzenia nastroju (gniew bez specjalnego powodu) 59. U wielu z nich pojawia się zespół dwóch, trzech lub czterech objawów jednocześnie. Z opieki lekarzy specjalistów korzystały 54 kobiety, w tym: kardiologa -25, pulmonologa 10, endokrynologa 9, psychiatry 5, diabetologa 5. Niektóre z nich są w opiece dwóch lub więcej specjalistów. Leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym zażywało 36 (24,0%), w tym 18 kobiet zażywało tego typu leki przepisane przez lekarza na receptę, a 4 z nich dodatkowo przyjmowały preparaty dostępne w sprzedaży odręcznej. Ogółem preparaty dostępne w sprzedaży odręcznej o działaniu uspokajającym, ułatwiającym zasypianie lub przeciwlękowym przyjmowały 22 kobiety. Hormonalną terapię stosowało 20 kobiet (13,3%). Wyniki kwestionariusza SF-36 W zakresie fizycznej sfery życia najniższy średni odsetek uzyskanych punktów stwierdzono we wszystkich przedziałach wiekowych w skali 4, dotyczącej subiektywnej oceny swojego stanu zdrowia. W zakresie pozostałych 3 skal najwyższy rezultat otrzymały kobiety w przedziale wieku 55-60 lat. Ogólna ocena stanu zdrowia w wymiarze zdrowia fizycznego wypadła najniżej w przypadku kobiet 50-55 lat. We wszystkich kategoriach wiekowych ogólna ocena zdrowia psychicznego wypadła nieznacznie lepiej niż zdrowia w aspekcie fizycznym. Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w skalach określających zdrowie psychiczne był najniższy w przypadku kobiet 50-55 lat i dotyczył takich uczuć jak przygnębienie, wyczerpanie, zmęczenie. Należy przy tym zaznaczyć, że w żadnej ze skal różnice w ilości uzyskanych punktów nie osiągnęły istotności statystycznej między trzema grupami różniącymi się wiekiem (tab. I). W obrębie badanej grupy jest duża dysproporcja między liczbą kobiet mieszkających w mieście i liczbą kobiet mieszkających na wsi. Testem U-Manna-Whitneya wykazano, że kobiety mieszkające w mieście mają statystycznie istotnie lepsze wyniki punktowe w zakresie skali 2 i 3 oraz lepszy ogólny wynik charakteryzujący sumarycznie fizyczny aspekt zdrowia. Ogólny wynik charakteryzujący sumarycznie psychiczny aspekt zdrowia nie różnił się istotnie między porównywanymi grupami, natomiast istotność statystyczną osiągnięto w skali B (kobiety wiejskie miały więcej ograniczeń w aktywności społecznej życie towarzyskie, spotkania z rodziną) (tab. II). Przy porównaniu 3 grup różniących się wykształceniem wykazano testem Kruskala-Wallisa istotność statystyczną różnic w ilości punktów w skalach 1, 3, 4 oraz w skalach B i C, a także w ogólnej ocenie zdrowia fizycznego Niezależnie od tego, należy zaznaczyć że kobiety z wyższym wykształceniem we wszystkich skalach uzyskiwały najwyższą liczbę punktów (tab. III). W tabeli IV uwzględniono 140 kobiet, gdyż pominięto 10 kobiet będących na emeryturze lub będących rencistkami i wykonujących pracę w niewielkim wymiarze godzin. Międzygrupową istotność statystyczną uzyskano tylko w przypadku skali D (brak zdenerwowania i przygnębienia, uczucie wewnętrznego spokoju i szczęścia). Najniższy wynik uzyskały kobiety nie pracujące i nikim się nie opiekujące. Generalnie, w większości skal kobiety pracujące miały lepsze wyniki niż kobiety niepracujące. Tylko 20 na 150 badanych kobiet zadeklarowało stosowanie terapii hormonalnej, stąd porównanie jest stosunkowo trudne. Testem U-Manna-Whitneya wykazano ze kobiety nie stosujące terapii hormonalnej miały istotnie lepsze wyniki w zakresie skal 2,3 oraz A, D.

544 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 542-547 Tabela I. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wiekiem Table I. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to age 1 2 3 4 Zdrowie fizyczne 45-50 lat/years of age (N = 50) A B C D Zdrowie psych. Średnia/mean 24,38 6,72 7,9 18,02 57,02 15,74 7,84 5,28 21,56 50,42 SD 3,51 1,51 1,93 4,05 9,27 4,53 2,19 1,08 5,03 11,55 Mediana 25 7 7,5 17 57 15 8 6 23 52 Min 12 4 4 8 31 4 2 3 6 17 Średnia standaryzowana * 69,00 64,25 64,22 47,87 59,02 57,05 72,63 72,33 66,76 64,43 50-55 lat (N = 50) Średnia 23,22 6,42 7,66 16,96 54,26 15,08 7,78 5,06 21,82 49,74 SD 3,95 1,65 2,18 4,59 10,41 4,29 1,93 1,23 5,18 11,49 Mediana 24 7 7 16 53,5 14,5 8 6 23 50 Min 14 4 4 8 33 4 3 3 6 17 Max 27 8 11 25 71 24 10 6 30 70 Średnia standaryzowana * 66,10 60,50 62,89 45,67 56,60 55,40 72,25 68,67 67,28 63,82 55-60 lat (N = 50) Średnia 24,54 6,88 8,44 18,51 58,37 16,08 8,12 5,12 21,9 51,22 SD 3,39 1,56 2,13 4,08 9,05 5,21 1,93 1,21 5,18 11,76 Mediana 26 8 9 18 59 18 9 6 23 52 Min 11 4 2 12 33 5 2 3 11 27 Max 27 8 11 26 72 24 10 6 30 69 Średnia standaryzowana * 72,70 72,00 71,56 52,10 63,80 60,40 76,50 70,67 67,60 66,46 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns (0,09) * Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w danej skali ns ns ns ns ns ns ns Tabela II. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się miejscem zamieszkania Table II. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to place of residence 1 2 3 4 Zdrowie fizyczne Miasto/city (N = 127) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 24,2 6,7 8,2 18,3 57,4 15,7 8,0 5,1 21,9 50,9 SD 3,66 1,60 2,11 4,34 9,86 4,79 2,01 1,21 5,20 11,82 Mediana 26 8 8 18 59 16 8 6 23 53 Min 11 4 2 8 31 4 2 3 6 17 Średnia standaryzowana * 70,94 67,72 68,42 51,25 60,96 58,70 75,59 70,87 67,78 65,82 Wieś/village (N = 23) Średnia 23,3 6,5 7,1 15,2 52,1 15,0 7,2 5,3 20,7 48,3 SD 3,61 1,44 1,82 2,81 7,39 4,08 1,90 0,93 4,45 9,85 Mediana 24 7 7 16 52 14 7 6 21 46 Min 14 4 4 10 35 9 3 3 12 33 Max 27 8 11 19 64 24 10 6 30 70 Średnia standaryzowana * 66,30 61,96 57,00 38,41 51,87 55,22 64,67 76,81 62,96 61,18 p -test U Manna-Whitneya ns ns 0,03 0,001 0,005 ns 0,02 ns ns ns Uzyskały one również lepszą sumaryczną ocenę zdrowia zarówno w sferze fizycznej jak i psychicznej (tab. V). Kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym uzyskały statystycznie istotnie niższe wyniki niż kobiety podzielone generalnie na 3 grupy w 5-letnich przedziałach wiekowych. Różnic tych nie zniwelowała nawet sytuacja zakłócająca, spowodowana faktem, że z grup wiekowych nie wyodrębniono kobiet zażywających leki, tylko potratowano je łącznie. Istotnie statystycznie różnice uzyskano we wszystkich skalach (1,2,3,4, A,B,C,D) oraz przy sumarycz-

Kolarzyk E i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 9. 545 Tabela III. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wykształceniem Table III. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to education 1 2 3 4 Zdrowie fizyczne Podstawowe i zawodowe/primary and vocational (N = 23) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 23,59 6,29 7,12 15,25 51,6 15,0 7,2 4,9 20,4 47,5 SD 4,08 1,65 1,94 3,92 9,81 4,91 2,00 1,14 5,27 11,59 Mediana 24 6,5 7 14 53 15 6 5 21 48 Min 14 4 4 10 33 5 4 3 11 28 Max 27 8 11 26 71 24 10 6 30 70 Średnia standaryzowana * 64,79 57,29 56,94 38,46 51,94 54,79 65,10 63,89 61,67 59,82 Średnie/secondary (N = 76) Średnia 23,5 6,7 8,1 17,7 56,0 15,6 7,8 5,1 21,7 50,2 SD 3,95 1,58 2,14 4,09 9,59 4,65 2,01 1,23 5,34 11,85 Mediana 25 8 8 17 57,5 16 8 6 23 52 Min 11 4 2 8 30,972 4 2 3 6 17 Średnia standaryzowana * 67,50 68,09 67,98 48,67 59,69 57,83 73,03 68,42 66,89 64,61 Wyższe/tertiary (N = 51) Średnia 25,4 6,8 8,2 19,3 59,7 16,1 8,4 5,4 22,5 52,3 SD 2,43 1,54 2,03 4,16 8,79 4,68 1,95 1,07 4,58 10,92 Mediana 27 8 8 20 61 17 9 6 23 54 Min 16 4 4 9 33 7 2 3 9 24 Max 27 8 11 26 72 23 10 6 29 68 Średnia standaryzowana * 77,00 69,50 69,33 55,40 66,17 60,30 79,50 80,67 69,84 68,39 p-test Kruskala-Wallisa 0,001 ns 0,06 0,001 0,003 ns 0,02 0,04 ns ns * Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w danej skali Zdrowie fizyczne Zdrowie psychiczne 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 72,7 66,1 69,00 60,0 64,25 60,5 45-50 lat 50-55 lat 55-60 lat Psych 72,0 39,4 64,22 62,9 71,6 57,9 47,87 45,7 52,1 62,7 55,6 58,00 1 2 3 4 Zdrow. fizycz. 37,6 Ryc. 1. Podział ankietowanych ze względu na wiek + wyodrębniona grupa kobiet zażywających leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym (N=36) Fig. 1. Division of subjects according to age + a selected group of women using sedatives or anxiolytics (N=36) 47,9 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 57,05 55,4 60,4 44,5 72,63 72,3 76,5 45-50 lat 58,0 72,33 68,7 70,7 50-55 lat 44,4 66,76 67,3 67,6 55-60 lat Psych 64,43 63,8 66,5 A B C D Zdrow. Psychiczne 52,6 50,1 nej ocenie zdrowia, zarówno w wymiarze fizycznym jak i psychicznym (ryc. 1). Wnioski 1. Najwyższy średni odsetek otrzymanych punktów zarówno dla zdrowia w sferze fizycznej (F) jak i psychicznej (P) uzyskały kobiety o następującej charakterystyce: wykształcenie wyższe (F-66,2; P-68,4); mieszkanki miasta (F-61, P- 65,8), pracujące i opiekujące się osobami starszymi lub dziećmi (F-63,1, P-67,3) oraz co było pewnym zaskoczeniem kobiety z najstarszego przedziału wieku, czyli kobiety 55-60-letnie (F-63,8; P 66,5). 2. Najniższym średnim odsetkiem uzyskanych punktów zarówno w zakresie zdrowia w sferze fizycznej jak i w sferze psychicznej cechowały się kobiety o wykształceniu podstawowym i zawodowym (F-51,9, P-59,8), będące mieszkankami wsi (F-51, P-61,2) i w przedziale wieku 50-55 lat

546 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 542-547 Tabela IV. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się aktywnością zawodową i zaangażowaniem w opiekę w stosunku do innych osób Table IV. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to occupational activity and taking care of other people 1 2 3 4 Zdrowie fizyczne Praca zawodowa + opieka/job and care (N = 64) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 24,7 6,8 8,3 18,3 58,0 16,0 8,2 5,1 22,3 51,7 SD 2,92 1,52 1,97 4,39 8,99 4,59 1,79 1,21 5,37 11,62 Mediana 26 8 8 18,5 60 17 8 6 24 53 Min 16 4 4 8 33 7 3 3 9 24 % 73,59 69,14 69,44 51,09 63,15 60,16 77,34 71,35 69,31 67,30 Praca zawodowa - bez opieki/job and no care (N = 34) Średnia 24,4 6,7 8,1 18,8 58,0 15,6 8,2 5,5 23,1 52,4 SD 2,76 1,51 2,07 4,11 8,97 4,47 1,75 0,83 3,42 9,48 Mediana 25 7 8 19 56 16 8 6 23 54 Min 17 4 4 12 42 6 5 3 16 33 Max 27 8 11 26 72 24 10 6 29 69 % 71,76 67,65 67,97 53,40 63,14 57,79 77,21 84,31 72,35 68,49 Nie pracuje + opiekuje się/no job and care (N = 21) Średnia 22,5 6,3 7,1 16,3 52,2 15,3 7,4 5,3 21,2 49,3 SD 4,27 1,68 1,84 4,42 10,50 4,75 1,99 1,06 4,60 9,97 Mediana 23 6 7 17 52 14 7 6 22 50 Min 14 4 4 10 33 5 3 3 11 31 Max 27 8 11 24 67 22 10 6 29 66 % 62,38 58,33 56,61 42,96 53,01 56,67 67,86 76,19 64,95 63,01 Nie pracuje + nie opiekuje się/no job and no care (N = 21) Średnia 24 7 8 17 55 15 7 5 19 45 SD 4,72 1,79 2,43 4,18 11,01 5,93 2,81 1,35 6,31 15,27 Mediana u26,5 7,5 9 16 57 16 8 5 18 48 Min 12 4 4 10 31 4 2 3 6 17 Średnia standaryzowana * 68,75 65,00 70,56 43,95 58,33 54,00 60,63 55,00 54,40 55,18 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns 0.08 ns ns ns ns 0.03 ns Tabela V. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 ze względu na stosowanie hormonalnej terapii zastępczej. Table V. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to hormone replacement therapy use. 1 2 3 4 Zdrowie fizyczne Terapia hormonalna/hormone replacement therapy (N = 20) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 23,6 6,0 6,7 16,7 52,9 12,6 7,5 5,0 18,7 43,6 SD 3,76 1,93 2,08 4,70 10,24 4,80 2,21 1,39 5,11 12,24 Mediana 24 6 7 16,5 54 12 8 6 18 42 Min 14 4 4 9 35 6 2 3 9 27 Max 27 8 11 25 71 22 10 6 26 62 Średnia standaryzowana 67,75 48,75 52,22 44,38 53,19 42,75 68,13 65,00 54,60 52,86 Brak terapii/no therapy (N = 130) Średnia 24,1 6,8 8,2 18,0 57,1 16,1 8,0 5,2 22,2 51,5 SD 3,65 1,49 2,03 4,20 9,52 4,50 1,98 1,14 4,94 11,11 Mediana 26 8 8 18 59 17 8 6 23 53 Min 11 4 2 8 31 4 2 3 6 17 Średnia standaryzowana 70,62 69,62 68,89 50,04 60,55 60,54 74,81 72,82 68,95 66,99 p -test U Manna-Whitneya ns 0,05 0,002 ns 0,06 0,001 ns ns 0,004 0,001

Kolarzyk E i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 9. 547 (F 56,6, P-63,8). Inaczej natomiast kształtowały się zależności uwzględniające aktywność zawodową i opiekę świadczoną na rzecz innych osób. Kobiety nie pracujące i opiekujące się osobami starszymi lub wnukami miały najniższy średni odsetek uzyskanych punktów w zakresie zdrowia fizycznego (F-53,0), a nie pracujące i nie posiadające obowiązku opieki w stosunku do innych osób w zakresie zdrowia psychicznego (P-55,2). 3. Kobiety stosujące terapię hormonalną oraz kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym wykazywały się niższymi parametrami jakości życia zarówno w aspekcie zdrowia fizycznego jak i psychicznego niż pozostałe badane kobiety w wieku 45-60 lat. Piśmiennictwo / References 1. Baumann K. Jakość życia w okresie późnej dorosłości dyskurs teoretyczny. Geront Polska 2006, 14: 165-171. 2. Dziurowicz-Kozłowska A. Wokół pojęcia jakości życia. Psychol Jakości Życia 2002, 1: 77-99. 3. Rommer K. Radości i smutki jesieni życia. WAM, Kraków 2003. 4. Grundy E, Bowling A. Enhancing the quality of extender life years. Ageing Mental Heath 1999, 3: 199-212.