Społeczności i usługi na Biskupiej Górce lokalni przewodnicy i przewodniczki na Biskupiej Górce Dominika Ikonnikow
POCZĄTKI wiadomo, że teren Biskupiej Górki należał do biskupów włocławskich od XII wieku. Jednak nie można wykluczyć istnienia już w niektórych okresach pomiędzy IX-XII wiekiem gródków strażniczych na tym terenie. dziesięcina(cła, karczmy, zboże) uprawy rolne i hodowla zwierząt na terenach przedmiejskich- podstawa gospodarki Gdańska od XII
Wiek XIV- XVI Wzrastające przeludnienie Gdańska Osadnictwo poza murami miejskimi Pierwsza wieś na zboczu Biskupiej Górki(centrum- skrzyżowanie Na Stoku i Biskupiej) Problemy osadnicze(znaczenie strategiczne) Podnóże zachodnie- Piaskownia(Sandgrube) Podnóże południowo- wschodnie- Zaroślak(Petershagen, Piotrowe Zagrody, Peterszawa) Cegielnia, bielnik, karczmy
XVI- XVII Złoty Wiek Gdańska Rozwój handlu, rzemiosła, przemysłu w Gdańsku Partacze, szturarze- kim byli? W XVII wieku piekarze cechowi zabiegali o nałożenie akcyzy od chleba produkowanego na Biskupiej Górce. Natomiast według wykazu listy osób poszkodowanych wyburzeniami domostw na Zaroślaku w 1656 roku, wymienia się rzemieślników i kramarzy. działania władz Gdańska Biskupia Górka, Zaroślak, Piaskownia- konkurencyjne ośrodki wobec gdańskiego rzemiosła(browary, skórnictwo, garncarstwo, hodowla winorośli)
ROZWÓJ PRZEDMIEŚĆ Stare szkice z początków XVII wieku pokazują gęstą, niską zabudowę Zaroślaka, typową dla osiedli rzemieślników i robotników. Rysunki Jana Strakowskiego, architekta, budowniczego Gdańska i sztychy Piotra Willera, autor projektu odbudowanego kościoła Zbawiciela
ROZWÓJ PRZEDMIEŚĆ Szpital św. Gertrudy XVI wiek
ROZWÓJ PRZEDMIEŚĆ Kościół Zbawiciela XVII wiek
Na południe od obecnej ulicy Rogaczewskiego, na zboczach Biskupiej Górki powstawały szopy cegielni, prawdopodobnie tej, jeszcze założonej przez Krzyżaków.
ROZWÓJ PRZEDMIEŚĆ Sama ulica Rogaczewskiego rozwidlała się i prowadziła w stronę Siedlec oraz Biskupiej Górki. Domki przy niej stojące były co najwyżej dwukondygnacy jne z rozległymi ogrodami z tyłu. Nieistniejąca dziś skromna uliczka Stawki zwana była wtedy Doliną Róż.
WIEK XIX - XX W 1819 roku na terenie przylegającym do ulicy Górki powstał kościół, plebania i cmentarz menonitów.
WIEK XIX - XX Rewolucja przemysłowa przyniosła w XIX wieku powstanie przy ulicy Rogaczewskiego, zwanej wtedy Sandgrube(Piaskowa) rafinerii cukru, fabryki tabaki. Powstała także szkoła ludowa, Prowincjonalny Zakład Kształcenia Położnych. Budynki te wszakże zostały później zburzone i w ich miejscu
WIEK XIX - XX Mimo że Biskupia Górka i okolice należały do najbiedniejszych w Gdańsku, to na początku I wojny światowej liczyła 314 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 6600. Zwiększająca się liczba ludności Biskupiej Górki spowodowana była gęstniejącą zabudową Głównego Miasta, gdzie nieraz zabudowywano całe dziedzińce. Kto mógł przenosił się na tereny przedmiejskie.
WOLNE MIASTO GDAŃSK
WOLNE MIASTO GDAŃSK Na Biskupiej Górce mieszkańcy wywodzili się zarówno z grupy polskich, jak i niemieckich gdańszczan. Większość reprezentowała grupę rzemieślników i robotników. Turzyński pracownik PKP Julianna Kreft- właścicielka sklepiku na Biskupiej z warzywami i opałem Muschk- kasjer Partii Socjalistycznej Wiśniewska- właścicielka sklepiku z pieczywem(słynne drożdżówki- Szneki czy amerykanki
WOLNE MIASTO GDAŃSK Biskupia Górka Magiel, skład kolonialny- Lorenz Wiktoria, Grenadiergasse 48 Palarnia kawy- Karl Ramelow, Petershagen hint der Kirche 28 Krawiec, moda męska i damska- Konrad Witkowski, Grenadiergasse 46 Rzeźnik- L. Cyrson, Petershagen 3 Budowa dachów i wież- Ernst Wilm, Bischofberg 4 Materiały piśmienne- Anna Landman, Schwarzes Meer 7 Niemiecka szkoła powszechna, Schwarzes Meer Kościół gminy katolicko- apostolskiej, Schwarzes Meer Przedsiębiorstwo Budowlane- K. Schnickenberg, Petershagen hint der Kirche 17 Sklep kolonialny- Johaness Möller, Bischofberg; Artur Karsten, Bischofberg Rzeźnik- Emil Sommer, Bischofberg Dom agenturowo- komisowy- Otto Albrecht, Schwarzes Meer 18; Lothar Belek, Schwarzes Meer 10; O. Hornung, Petershagen hint der Kirche 29a; Proh & Lohmer, Schawrzes Meer 18; Robert Rűdinger, Schwarzes Meer 10
Piaskownia Polski Czerwony Krzyż, Sandgrube 26 Biuro inżynierskie- Ernst Meyer, Sandgrube 37 Kawa, hurt, towary kolonialne- Georg Schmidt, Sandgrube 27 Zakład instalacyjny- Gustav Schroeter, Sandgrube 45 Galanteria, hurt- Wofsey &Co, Sandgrube 37 Krawczyni- Marta Prőfer Sandgrube 26 Centralny Komitet Katolików Polaków Diecezji Gdańskiej, Sandgrube 55 Analizy bakteriologiczne i fizjologiczne- ges.m.b.h, Sandgrube 21 Dom agenturowo- komisowy- Paul Nőtzel, Sandgrube 47 Przedsiębiorstwo ogrodnicze- Anton Rathke, Sandgrube 14 Przedsiębiorstwo Budowlane- Paul Rohnke, Sandgrube 47 Chemikalia, hurt- Sandgrube 22 Sprzedaż brykietu- P.E. Schulz, Sandgrube 27 Fabryka Czekolady i Cukrów- A. Lindemann, Sandgrube 20/20a Wytwórnia drutu i gwoździ- Sandgrube 27a
CZASY POWOJENNE II wojna światowa obeszła się łagodnie z zabudową Biskupiej Górki. Natomiast rejon ulicy Rogaczewskiego został poza dwoma budynkami, zniszczony. Ostały się kamienice na ulicy Górka oraz odbudowano budynek szpitala miejskiego. Rejon nie powrócił do dawnego ożywienia
Handel usługowy powojennej Biskupiej Górki we wspomnieniach Pawła Miszewskiego 1.Sklep spożywczy- Kurmin 2.Willa Mokrzyńskich- dentyści 3.Kustosza- Piekarnia- Prątnicki 4.Sklep spożywczy- Ryczkowa 5.Fryzjer,,Piotr 6.sklepik z pieczywem 7.fryzjer Skokowski 8.sklep papierniczy Płatek 9.sklep kolonialny- Kowalke A.restauracja- Biernaś B.sklep mięsny- Biernaś C.sklep spożywczy- Biernaś D.sklep obuwniczy
Mieszkańcy powojenni według Pawła Miszewskiego Kolenda- kierowca w Zarządzie Portu Hubert Rawalski- franciszkanin ul.kaznodziejska, Kustosza- fryzjerzy- Miszewski(syn), Janka Garbacz, Renata Noske, Aurelia Chwalik i jej mąż- Synak, Mirosław Kolenda, Sławomira Dutkiewicz, Sławomir Domański) ul.biskupia- małżeństwo Tujków- mieli kuźnię(kowalstwo artystyczne) w drewnianym domku na Kartuskiej, naprzeciwko szpitala MSW. Kisicki- dróżnik, Krzemiński- maszynista Martyś(syn)- pracownik kina Leningrad Martyś(ojciec)- kierownik pociągu
TRWAŁA PAROWA
PLANSZA 2 Wiadomo, że teren Biskupiej Górki należał do biskupów włocławskich od XII wieku. Jednak nie można wykluczyć istnienia już w niektórych okresach pomiędzy IX-XII wiekiem gródków strażniczych na tym terenie. Biskupi włocławscy dostawali dziesięcinę z gdańskich ceł i karczm, a na terenie wsi Biskupiej Górki mogły znajdować się magazyny potrzebne do gromadzenia dziesięciny pobieranej w postaci zboża. Znajdowały się tu także łąki. Dodatkowo Gdańsk od XII wieku w dużej mierze opierał się na uprawach rolnych i hodowli zwierząt, a te w głównej mierze były skoncentrowane w okolicznych wsiach, między innymi we włościach należących do biskupów włocławskich.
PLANSZA 3 W drugiej połowie XIV wieku teren ówczesnego Głównego Miasta był mocno przeludniony. Co prawda dziesiątkowały mieszkańców Gdańska liczne zarazy, mimo tego ludności przybywało. Prężnie rozwijający się zespół miejski przyciągał nowych osadników i miał wpływ na powstawanie pobliskich osad i wsi. Zaczęto zatem osiedlać się poza murami miejskimi. Niestety opisy przedmieść i osad z okresu XIV i XV wieku nie są zbyt liczne. Wiadomo że w XV wieku na zboczu Biskupiej Górki powstała mała wieś, licząca zaledwie kilka zagród, która do końca XVI wieku liczyła ich już kilkanaście, a jej centrum znajdowało się w rejonie skrzyżowania dzisiejszych ulic- Na Stoku i Biskupia. Problemy osadnicze w rejonie Biskupiej Górki były ściśle związane ze strategicznym znaczeniem tego wzgórza oraz Kanałem Raduni, którego wody zasilały miejskie młyny. Najczęściej istniejące zabudowania były niszczone przez władze miasta lub wojska najeźdźców. U zachodniego podnóża Biskupiej Górki powstał trakt- dzisiejsza ulica Rogaczewskiego, gdzie w XIV wieku powstała tzw. Piaskownia. Była to miejsce, skąd wydobywano budulec do rozbudowy Głównego Miasta. Do XV wieku ukształtowało się tu już miejskie przedmieście połączone z Biskupią Górką i wsią Chełm, zwaną wtedy Nową Górką. Natomiast u podnóża południowo-wschodniego stoku Biskupiej Górki powstała wieś Zaroślak. Obszar Zaroślaka(Petershagen, Piotrowe Zagrody, Peterszawa) został nadany mieszczanom gdańskim przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w XIV wieku i nie był powiązany z terenem biskupów włocławskich. Ale co ciekawe, w karczmach Zaroślaka sprzedawano głównie piwo produkowane w Chmielnikach- wsi należącej do biskupów włocławskich. Petershagen rozwijał się prężnie i w XV wieku liczył ponad 20 zagród- ogrodów. Krzyżacy zbudowali tam też cegielnię. Cegielnia wymagała większego terenu, zatem celowo wzniesiono ją na pozamiejskim krańcu, gdzie teren był słabo zaludniony
PLANSZA 4 Okres od połowy XV wieku do pierwszej połowy XVII wieku nazywany jest Złotym Wiekiem Gdańska. Miasto stawało się ważnym ośrodkiem handlu, rozwijały się gałęzie rzemiosła i przemysłu. Oprócz oficjalnych organizacji rzemieślniczych- cechów czy gildii, istniała szara strefa, jakby dziś można to określić. Byli to rzemieślnicy nie należący do żadnej organizacji, nazywano ich partaczami lub szturarzami. Szturarzeniem zajmowała się najczęściej biedniejsza część ludności, której nie stać było na opłaty cechowe. Wpływało to jednak korzystnie na poziom cen. Szturarze nie ponosili kosztów akcyz i podatków, przez co byli tańsi. Osiedlali się oni najczęściej poza rejonem miejskim, gdzie panowały swobodniejsze warunki wytwórcze. W XVII wieku piekarze cechowi zabiegali o nałożenie akcyzy od chleba produkowanego na Biskupiej Górce. Natomiast według wykazu listy osób poszkodowanych wyburzeniami domostw na Zaroślaku w 1656 roku, wymienia się rzemieślników i kramarzy. Przedstawiciele cechów wobec częstej bezradności władz miejskich, sami starali się przeciwdziałać, wymierzając własną sprawiedliwość. W 1750 roku 12 szewców gdańskich salwowało się ucieczką, gdy partacze z Piaskowni nie przyjęli ich argumentów. Na nasłonecznionych stokach należących do Zaroślaka rozwijano hodowlę winorośli, chętnie osiedlali się tu Żydzi. Biskupia Górka była jednym z największych konkurencyjnych ośrodków wobec gdańskiego rzemiosła. Właśnie tam oraz na okolicznym Chełmie i oruńskich Starych Szkotach w latach 90 XVII wieku działało ponad 70 browarów. Dodatkowo w rejonie Zaroślaka, Piaskowni prężnie rozwijało się rzemiosło skórnicze, garncarskie.
PLANSZA 5, 6, 7,8 Stare szkice z początków XVII wieku pokazują gęstą, niską zabudowę Zaroślaka, typową dla osiedli rzemieślników i robotników. Na rysunkach Jana Strakowskiego, architekta, budowniczego Gdańska, obrazujących system fortyfikacyjny Biskupiej Górki w XVII wieku, autor wyrysował rzemieślnicze działki u podnóża zbocza oraz wsparte na słupach budynki cegielni, leżące nad Kanałem Raduni. Tereny u podnóża Biskupiej Górki, Zaroślaka przedstawiają również sztychy przypisywane Piotrowi Willerowi. Był on także autorem projektu odbudowanego kościoła Zbawiciela. W rejon Zaroślaka w latach 60 XVI wieku przeniesiono szpital św. Gertrudy, który pierwotnie znajdował się przy Piaskowni. Powstała także kaplica św. Gertrudy. Natomiast w początkach lat 30 XVII wieku w pobliżu szpitala wybudowano kościół pw. Zbawiciela, co niewątpliwie świadczy o wzrastającej liczbie mieszkańców tego rejonu, gdyż kościół zastąpił kaplicę przyszpitalną, którą w latach 90 XVII wieku rozebrano. Pierwotnie luterański kościół Zbawiciela wznosił się na terenie tzw. Zaroślaka Zewnętrznego(rejon obecnej ulicy Stoczniowców ),ale został rozebrany podczas wojny polsko- szwedzkiej. Ostatecznie pod koniec XVII wieku odbudowano go na Zaroślaku Wewnętrznym, przy mostku nad Kanałem Raduni. Ołtarz główny w kościele zdobił obraz Wilhelma Augusta Stryowskiego, który był mieszkańcem Zaroślaka. [ Wykład 13 maja ] Kościół zniszczono w 1945, w dawnej wieży kościoła, wyremontowanej po wojnie- butik Stary Dzwon, później biuro nieruchomości Baszta Na południe od obecnej ulicy Rogaczewskiego, na zboczach Biskupiej Górki powstawały szopy cegielni, prawdopodobnie tej, jeszcze założonej przez Krzyżaków.
PLANSZA 9, 10, 11, 12 Sama ulica Rogaczewskiego rozwidlała się i prowadziła w stronę Siedlec oraz Biskupiej Górki. Domki przy niej stojące były co najwyżej dwukondygnacyjne z rozległymi ogrodami z tyłu. Nieistniejąca dziś skromna uliczka Stawki zwana była wtedy Doliną Róż. Znajdował się przy niej staw, z którego najprawdopodobniej czerpano glinę do pobliskich cegielni. Wokół tego stawu na zboczach wzgórza i u jego stóp powstało maleńkie osiedle przedmiejskie, którego zabudowa utrzymała się do XIX wieku- zwane Czarnym Morzem. Obejmowało ono teren ulic: Stawki, Biskupia, Na Stoku, Zbawiciela. Nieco wyżej, prawdopodobnie w miejscu dawnej rezydencji biskupiej, znajdowało się osiedle Biskupia Górka. Zajmowało ono plac pomiędzy krańcem osiedla Czarne Morze, a majdanem Bastionu Ostroróg. W XVII wieku ufortyfikowano Biskupią Górkę, wznosząc Szaniec Szwedzki, a następnie zewnętrzny wał umocnień. Rozpoczynał się on przy Bastionie św. Gertrudy, obejmował Biskupią Górkę, Piaskownię, ciągnąc się dalej, za Grodzisko. Od początku wieku XVIII gęstniała zabudowa mieszkalna Biskupiej Górki. Na terenie Piaskowni powstał targ kupiecki, rozrosły się posesje i budynki, częściowo należące do zamożniejszych rzemieślników lub kupców. W połowie XIX wieku obszar Zaroślaka i Biskupiej Górki obejmował 209 posesji. W 1819 roku na terenie przylegającym do ulicy Górki powstał kościół, plebania i cmentarz menonitów. Rewolucja przemysłowa przyniosła w XIX wieku powstanie przy ulicy Rogaczewskiego, zwanej wtedy Sandgrube(Piaskowa) rafinerii cukru, fabryki tabaki. Powstała także szkoła ludowa, Prowincjonalny Zakład Kształcenia Położnych. Budynki te wszakże zostały później zburzone i w ich miejscu zbudowano Miejski Szpital Chirurgiczny. Szpital ten w 1911 roku został przeniesiony do Wrzeszcza, a w budynku umieszczono Zakład Psychiatryczny(wcześniej działający na ulicy Gancarskiej) oraz przychodnią dermatologiczną. Na początku XX stopniowo likwidowano miejskie fortyfikacje. Bastion Piaskowy przy Sandgrube rozebrano, co pozwoliło ponownie połączyć ulicę z drogą na Biskupią Górkę, dzisiejszą Pohulanką. Mimo że Biskupia Górka i okolice należały do najbiedniejszych w Gdańsku, to na początku I wojny światowej liczyła 314 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 6600. Zwiększająca się liczba ludności Biskupiej Górki spowodowana była gęstniejącą zabudową Głównego Miasta, gdzie nieraz zabudowywano całe dziedzińce. Kto mógł przenosił się na tereny przedmiejskie.
PLANSZA 13,14 W okresie Wolnego Miasta Gdańska rejon ulicy Rogaczewskiego i Górki(przedwojenna- Królicza Górka) zamieszkiwany był w głównej mierze przez gdańskich Polaków. Zatem zupełnie naturalne było, że w latach 1931-1932 właśnie tu zbudowano polski kościół Chrystusa Króla. W jego piwnicach odbywały się próby polskiej Orkiestry Symfonicznej. Założono ją w 1933 roku z inicjatywy Bernarda Cywińskiego i Jerzego Szerafińskiego. Orkiestra występowała w czasie świąt narodowych i kościelnych. W piwnicach kościoła odbywały się również regularne spotkania Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej czy Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej. Miejscem spotkań okolicznej Polonii była też kawiarnia Bischofshöhe na Biskupiej 23, gdzie organizowane były polskie opłatki czy bale odwrócone, kiedy to panie prosiły panów do tańca. Społeczność była zżyta, wszyscy się wzajemnie znali, różnice narodowościowe nie stanowiły problemu, choć niektórzy w czasie wojny lub nawet przed popierali nazistów. Zabudowę mieszkalną stanowiły zarówno kilkupiętrowe kamienice, jak i niskie domki z wąskimi korytarzami, małymi okienkami, gdzie zamieszkiwali biedniejsi mieszkańcy. Codzienność była mozaiką, którą stanowił mleczarz ze swym beczkowozem, co dzwoniąc każdego ranka dzwoneczkiem, sprzedawał chętnym mleko chude, tłuste, śmietanę, nalewając je do garnków czy kanek. Był jej częścią szmaciarz, co skupował niepotrzebne już nikomu skrawki tkanin.
BIBLIOGRAFIA: J. Stankiewicz, B. Szermer, Gdańsk, rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1959 A. Januszajtis, Gdański Król Żurawi, Gdańsk 2010 Historia Gdańska, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1978 B. Zwarra, Wspomnienia gdańskiego bówki, t.1, Gdańsk 1984 Z. Jakrzewska- Śnieżko, Gdańsk w dawnych rycinach, Gdańsk 1980 W. Jedliński, Dzieje oświaty i kultury w Wolnym Mieście Gdańsku i na Powiślu 1920-1939, Malbork 1998 A. Wagner, Pięć wieków miasta. Gdańsk na planach ze zbioru AP w Gdańsku A. Łukaszewicz, W poszukiwaniu ulicy, której nie ma, Ars Regia 11/18, 197-208, 2008-2009 Studia Gdańskie, t. III, Biskupie Seminarium Duchowne Diecezji Gdańskiej, Gdańsk- Oliwa 1978 Handlowa księga adresowa Polski i Gdańska, 1923 Encyklopedia Gdańska, praca zbiorowa, Gdańsk 2012 Zdjęcia http://www.rzygacz.webd.pl http://www.danzig-online.pl/ http://wolneforumgdansk.pl/ http://planygdanska.pl/ zbiory z prywatnego archiwum W opisie lat powojennych wykorzystano wspomnienia Ewy i Pawła Miszewskich, dawnych mieszkańców Zaroślaka.
Specjalne podziękowania dla: Ewy i Pawła Miszewskich Grażyny Knitter Anny Zielińskiej