Stan siedlisk napiaskowych na Pustyni Błędowskiej i możliwości ich ochrony Warsztaty konsultacyjne dla NGO: Optymalizacja metod ochrony aktywnej siedlisk przyrodniczych na Pustyni Błędowskiej w ramach projektu Czynna ochrona kompleksu priorytetowych siedlisk napiaskowych w obszarze Natura 2000 na Pustyni Błędowskiej LIFE09 NAT/PL/000259 Klucze, 29.06.2012 dr Kamil Kulpiński Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego Ilustracje autor (jeśli nie podano inaczej)
Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001 Od Ostrożeńca do Olkusza ta sama ciągnie się wyniosłość gorzysta. Już zdaleka okazują się smutne wielkiego miasta rozwaliny. Otacza je w koło, okiem nieprzeirzłe piaskow morze, po ktorem ledwo gdzie niegdzie zaczepić się doła poziomei paproci krzewie... Stanisław Staszic O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski, Warszawa, 1815 według: Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. 2006 Wycieczka na pustynię, 1920
Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. 2006 Powstanie Pustyni Kotlina Błędowska została wypełniona piaskami pod koniec zlodowacenia odry (około 150 tys. lat temu) Od 10-15 m piasku w częściach zewnętrznych do 45 m w pobliżu Białej Przemszy Zmiany roślinności wraz z glacjałami i interglacjałami, ostatecznie (ok. 10 tys. lat temu) teren opanowany przez las
Czasy historyczne górnictwo ołowiu i srebra w Olkuszu przynajmniej od XIII - XIV w. pustynia wtórnie odlesiona murawy napiaskowe i luźne piaski Widok rynku w Olkuszu. Zygmunt Vogel, 1792. Następny slajd: Plan opuszczonych kopalń na terenie królewskich kopalń miasta Olkusza, wsi Starczynów, królewskiej wsi Bukowno oraz prywatnych dóbr Ujkowa i Bolesławia (według Rensch a z 1769 roku, uzupełnione przez Gartnera w 1821 r.) Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. 2006
Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001 XX wiek wykorzystywana jako poligon uznana za nieużytek i zalesiana w okresie powojennym obecnie pokryta głównie zaroślami i lasami sosnowymi Widok w kierunku Błędowa, 1960.
Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001
Stan w 2009 r.
Klimat Pustyni Błędowskiej Średnia roczna temperatura: 7 o C Średnie roczne opady: 700 mm Najwięcej opadów czerwiec, lipiec i sierpień Najmniej luty, marzec Długość wegetacji: 200-210 dni
Roczne opady (mm) Średnia temperatura roczna ( o C) Porównanie z Saharą i Gobi 800 700 600 500 400 300 200 100 Sahara od 1 do 100 mm opadu rocznie średnia roczna temp. 20-25 o C opady marzec-kwiecień i wrzesień-październik 0 25 20 15 Błędowska Sahara Gobi Gobi od 100-150 mm opadu rocznie średnia roczna temp. 2-4 o C opady czerwiec-sierpień 10 5 0 Błędowska Sahara Gobi Efekty Pustynia Błędowska: obecność wody pokrywa roślinna brak fragmentów kamienistych
Erozja na Pustyni Błędowskiej Procesy eoliczne Erozja wodna na prawdziwych pustyniach ograniczona
Procesy eoliczne ripplemarki zmarszczki pagórki fitogeniczne wydmy pola deflacyjne
Pagórek fitogeniczny z wierzbą płożącą piaskową Salix repens subsp. arenaria
Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001 Formy eoliczne na Pustyni Błędowskiej w 1987 r.
Siedliska przyrodnicze na Pustyni Błędowskiej Łącznie 1 963,9 ha Kod Natura Nazwa siedliska 2000 Wydmy śródlądowe z 2330 murawami napiaskowymi Ciepłolubne, śródlądowe 6120 murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) % pokrycia Stopień reprezentatyw ności 91D0 Bory i lasy bagienne 0,25 D Łęgi wierzbowe, topolowe, 91E0 olszowe i jesionowe 1,2 D Względna powierzchnia Stan zacho wania Ocena ogólna 12 C C C C 25 A C B B Źródło danych: Standardowy Formularz Danych dla obszaru PLH120014 Pustynia Błędowska
Murawy Zbiorowiska zdominowane przez trawy i dwuliścienne rośliny zielne. Powstały na skutek działalności człowieka (wyjątkiem są murawy wysokogórskie, powyżej granicy lasu). W odróżnieniu od łąk, były wypasane, a nie koszone Porzucone zarastają krzewami i drzewami Murawa nawapienna, Wyżyna Miechowska Murawa naskalna, Jerzmanowice Bogata ciepłolubna murawa napiaskowa, Jaworzno
2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Spergulo vernalis-corynephoretum) Podłoże piasek Dużo światła Odpowiednia ilość opadów w ciągu roku (zwłaszcza latem) Konieczne utrzymanie dynamicznej równowagi pomiędzy niszczeniem roślinności a zarastaniem
Szczotlicha siwa Corynephorus canescens Najważniejsze gatunki
Porosty: chrobotki Cladonia i płucnica kolczasta Cetraria aculeata Płonnik włosisty Polytrichum piliferum
Maty glonowe warstwa próchniczna dużo azotu (sinice) dalsza stabilizacja powierzchni dogodne miejsce do kolonizacji przez porosty i rośliny
Gatunki bardziej zwartych etapów Czerwiec trwały Scleranthus perennis Czerwiec polski Porphyrophora polonica Breyn, Johann Philip (1731). Historia naturalis Cocci Radicum Tincttorii quod Polonicum vulgo audit.
Mrówkolwy Wildfeuer; Wikipedia Wildfeuer; Wikipedia Fritz Geller-Grimm; Wikipedia Euroleon nostras
Gatunki bardziej zwartych etapów Macierzanka piaskowa Thymus serpyllum Jasieniec piaskowy Jasione montana
6120 Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Siedlisko priorytetowe Zwarte darnie, bez ruchomego piasku Do utrzymania zwykle wymaga wypasu Na Pustyni ubogie w gatunki, słabo wykształcone (nieco lepsze w części północnej) Strzęplica sina Koeleria glauca
Bory bagienne - 91D0 Siedlisko priorytetowe Drzewa: sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza omszona Betula pubsecens, świerk pospolity Picea abies Krzewy z rodziny wrzosowatych: bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum Podmokłe gleby, często torfowe Najwięcej w klimatach borealnych Niezbyt dobrze wykształcone, na skraju Pustyni Bór bagienny w okolicach Myszkowa
H. Zell; Wikipedia H. Zell; Wikipedia Wierzba krucha Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Siedlisko priorytetowe Tworzą oazę w środku Pustyni, nad Białą Przemszą Drzewa: olsza czarna Alnus glutinosa wierzba krucha Salix fragilis (i inne wierzby) czeremcha zwyczajna Padus avium jesion wyniosły Fraxinus excelsior Częste są pnącza chmiel zwyczajnyhumulus lupulus psianka słodkogórz Solanum dulcamara
Znaczenie łęgów Zbiorowisko klimaksowe dla brzegów rzek Miejsce gniazdowania ptaków Duża rola w ochronie przeciwpowodziowej i retencji wody Często niszczone przy umacnianiu brzegów i inwestycjach przeciwpowodziowych Zagrożenie obniżenie poziomu wody w Białej Przemszy na skutek eksploatacji rud pod Pustynią
Program Natura 2000 Sieć obszarów chronionych obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) http://www.natura.org/ Gatunki roślin grzybów zwierząt W Polsce 823 obszary siedliskowe 11% powierzchni Łącznie w UE 18%.
Obszary Natura 2000 źródło mapy: GDOŚ, warstwy WMS Zadania Mają przyczyniać się do ochrony lub odtworzenia siedliska przyrodniczego Zachowanie spójności sieci Obszary ptasie są miejscem lęgów lub żerowania Regulacje (obowiązują dla siedlisk również poza ostojami) Regularna ocena Zapobieganie pogorszeniom Obowiązek aktywnej ochrony
Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS
Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS
Monitoring Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych z uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk - GIOŚ 2011 inicjalne murawy napiaskowe (siedlisko 2330) Kamil Kulpiński, Anna Tyc Metodyka 8 transektów Każdy z 3 zdjęciami fitosocjologicznymi Notowanie wskaźników stanu siedliska w transekcie 3 transekty w części północnej, 5 w południowej Zróżnicowane w celu oddania stanu na całym obszarze
Położenie transektów
6 5 4 3 2 1 Ocena wskaźników Skala: FV (dobrze), U1 (średnio), U2 (źle) Gatunki charakterystyczne Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Obce gatunki inwazyjneekspansja krzewów i podrostu drzew Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki ekspansywne Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzosowiska 0 FV U1 U2 Gatunki charakterystyczne gorzej w części południowej 5 4 3 Gatunki ekspansywne, gatunki muraw i wrzosowisk brak istotnych różnic 2 1 0 FV U1 U2 Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie wyraźna różnica między częściami
4 4 3 3 2 2 1 1 0 FV U1 U2 Występowanie procesów eolicznych lepiej w części północnej 0 FV U1 U2 Ekspansja krzewów i podrostu drzew Fv w części północnej i na terenie odlesionym 4 3 2 1 0 FV U1 U2 Rozjeżdżenie generalnie lepiej w części południowej, ale też U2 6 5 4 3 2 1 0 FV U1 U2 Obce gatunki inwazyjne wierzba ostrolistna
Stan siedliska 2330 2011 r. Ocena ogólna stanowisk: Fv U1 U2
Zagrożenia dla Pustyni Błędowskiej 1. Zarastanie Ogranicza wpływ wiatru zanikają procesy eoliczne Zacienianie Gromadzenie się materii organicznej Zmiana roślinności zanikanie muraw napiaskowych Brak otwartej przestrzeni (ważna dla ptaków!)
Kępy wierzby płożącej piaskowej
2. Wprowadzone sztucznie gatunki utrwalają powierzchnię (zarastanie!) utrata pustynnego charakteru wypierają rodzime gatunki Wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius Naturalnie występuje na wybrzeżach północnej i zachodniej Europy, w tym nad Bałtykiem Wierzba ostrolistna, wierzba kaspijska Salix acutifolia Naturalnie występuje od Finlandii po Tadżykistan
3. Rozjeżdżenie Część Pustyni od strony Chechła
Dwie strony sportów motorowych Rozjeżdżanie roślinności niszczenie muraw Blokowanie możliwości dalszej sukcesji Za i przeciw dla wydm śródlądowych Negatywne dla reszty siedlisk
Część pustyni od strony Chechła, rozjeżdżona wydma
Jak ochronić Pustynię Błędowską? Usunięcie drzew i dużych krzewów! Pozwoli wiatrowi na ruch powrócą procesy eoliczne Brak zacienienia pozwoli rozwinąć się murawom Otwarta przestrzeń siedliskiem ptaków Zostawienie grup drzew (biogrupy) zwiększy różnorodność Nie można wycinać drzew nadrzecznych (łęgi) Problemy: Odrośla drzew Ściółka
Odlesienie w południowej części Pustyni Błędowskiej 2011 wykonane przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego
Wypas po wycince Usuwanie odrośli drzew Niszczenie siewek drzew Niszczy niepożądane rośliny zielne Poprawia wzrost muraw Zgryzione odrośla leszczyny pospolitej Corylus avellana
Wypas na Pustyni Błędowskiej zgryziona młoda sosna zwyczajna Pinus sylvestris Na tym etapie wypas w dużej mierze zbędny Usuwa odrosty brzóz na PB niezbyt liczne Sosna nie daje odrostów Wierzby i osika niechętnie zjadane zgryzione odrośla brzozy brodawkowatej Betula pendula
Martwa materia organiczna gałęzie, szyszki, igły sosnowe stabilizują piaski nie pozwalając na ich ruch ograniczają wzrost roślin rozkładając się powodują wzbogacenie podłoża i wkraczanie niepożądanych gatunków Ogromne ilości!
Biogrupy Pozostawione podczas wycinki niewielkie grupy drzew (sosny, duże jałowce) Miejsca gniazdowania i schronienia dla zwierząt Chroniące stanowiska cennych gatunków roślin Rola krajobrazowa
John Gould: The Birds of Great Britain, vol. 1, 1908 Ptaki chronione w ramach programu Natura 2000 12 gatunków podanych z Pustyni Błędowskiej: Trzmielojad zwyczajny, pszczołojad Środowisko: Lasy sąsiadujące z Pernis apivorus terenami otwartymi Dzięcioł czarny Dryocopus martius Dzięcioł średni Dendrocopos medius Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Dzięcioł białoszyi, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus Jarzębatka Sylvia nisoria zakrzewienia i polany, zwłaszcza w pobliżu rzek Ortolan, trznadel ortolan Emberiza hortulana tereny uprawne z zadrzewieniami
Naumann, Naturgeschichte der Vögel Mitteleuropas, 1901 Lelek zwyczajny, lelek, lelek kozodój Caprimulgus europaeus Środowisko: świetliste bory, suche polany, wrzosowiska
Magnus von Wright Svenska fåglar, efter naturen och på sten ritade Dûrzan cîrano; Wikipedia Lerka, skowronek borowy Lullula arborea Środowisko: ciepłe, suche, piaszczyste równiny z pojedynczymi drzewami, brzegi lasów Świergotek polny Anthus campestris Środowisko: tereny otwarte, suche, piaszczyste
Kaeptn chemnitz ; Wikipedia Luc Viatour; Wikipedia? Gąsiorek, dzierzba gąsiorek Lanius collurio Środowisko: nasłonecznione otwarte tereny ze skupiskami kolczastych krzewów Dudek zwyczajny, dudek Upupa epops Środowisko: ciepłe, otwarte przestrzenie z urozmaiconą roślinnością
Ryan Cheng; Wikipedia Zimorodek zwyczajny, zimorodek Alcedo atthis Środowisko: nad rzekami o wysokich brzegach (gnieździ się w norach)
Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens Ochrona ścisła Storczyki Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim V (narażony) Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim R (rzadki)
Pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata Ochrona ścisła Gatunek lasów sosnowych Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim V (narażony) Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska (Parusel J. B., Wika S., Bula R. (Red.) 1996)
Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim R (rzadki) Ochrona ścisła Idealnym rozwiązaniem byłoby pozostawienie biogrup Storczyki i dziewięćsił prawdopodobnie można przenieść (brak możliwości w przypadku pomocnika)
Podsumowanie Najważniejsze jest usunięcie drzew i krzewów! Problemem jest duża ilość materii organicznej Biogrupy możliwe rozwiązanie: - problemu roślin chronionych, które zginęłyby po usunięciu wszystkich drzew - negatywnego wpływu odlesienia na zwierzęta Wypas obecnie niepotrzebny (możliwe wprowadzenie po odtworzeniu muraw 6120) Problem gatunków obcych Rozjeżdżanie może być intensywniejsze po odlesieniu
Pustynia Błędowska fenomen polskiego krajobrazu Unikalna! Cenna pod względem przyrodniczym (Natura 2000): 4 siedliska przyrodnicze 12 gatunków ptaków 4 gatunki roślin objęte ochroną ścisłą Mimo wszystkich różnic, pewne podobieństwa do prawdziwych pustyń Jest świadectwem historii regionu wartość kulturowa To, co mogłoby ją zastąpić, jest mniej cenne