Pustynia Błędowska szanse i zagrożenia fenomenu polskiego krajobrazu

Transkrypt

1 Pustynia Błędowska szanse i zagrożenia fenomenu polskiego krajobrazu WARSZTATY Z NAUCZYCIELAMI w ramach projektu: Czynna ochrona kompleksu priorytetowych siedlisk napiaskowych w obszarze Natura 2000 na Pustyni Błędowskiej LIFE09 NAT/PL/ Klucze, dr Kamil Kulpioski Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellooskiego Ilustracje autor (jeśli nie podano inaczej)

2 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu Od Ostrożeoca do Olkusza ta sama ciągnie się wyniosłośd gorzysta. Już zdaleka okazują się smutne wielkiego miasta rozwaliny. Otacza je w koło, okiem nieprzeirzłe piaskow morze, po ktorem ledwo gdzie niegdzie zaczepid się doła poziomei paproci krzewie... Stanisław Staszic O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski, Warszawa, 1815 według: Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek Wycieczka na pustynię, 1920

3 Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek Powstanie Pustyni Kotlina Błędowska została wypełniona piaskami pod koniec zlodowacenia odry (około 150 tys. lat temu) Od m piasku w częściach zewnętrznych do 45 m w pobliżu Białej Przemszy Zmiany roślinności wraz z glacjałmi i interglacjałami, ostatecznie (ok. 10 tys. lat temu) teren opanowany przez las

4 Czasy historyczne górnictwo ołowiu i srebra w Olkuszu przynajmniej od XIII - XIV w. pustynia wtórnie odlesiona murawy napiaskowe i luźne piaski Widok rynku w Olkuszu. Zygmunt Vogel, Następny slajd: Plan opuszczonych kopalo na terenie królewskich kopalo miasta Olkusza, wsi Starczynów, królewskiej wsi Bukowno oraz prywatnych dóbr Ujkowa i Bolesławia (według Rensch a z 1769 roku, uzupełnione przez Gartnera w 1821 r.) Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. 2006

5

6 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu XX wiek wykorzystywana jako poligon uznana za nieużytek i zalesiana w okresie powojennym obecnie pokryta głównie zaroślami i lasami sosnowymi Widok w kierunku Błędowa, 1960.

7 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001

8 Stan w 2009 r.

9 Klimat Pustyni Błędowskiej Średnia roczna temperatura: 7 o C Średnie roczne opady: 700 mm Najwięcej opadów czerwiec, lipiec i sierpieo, najmniej luty, marzec Długośd wegetacji: dni

10 Roczne opady (mm) Średnia temperatura roczna ( o C) Porównanie z Saharą i Gobi Sahara od 1 do 100 mm opadu rocznie średnia roczna temp o C opady marzec kwiecieo i wrzesieo-październik Błędowska Sahara Gobi Gobi od mm opadu rocznie średnia roczna temp. 2-4 o C opady czerwiec-sierpieo Błędowska Sahara Gobi Efekty Pustynia Błędowska: obecnośd wody pokrywa roślinna brak fragmentów kamienistych

11

12

13

14

15 Erozja na Pustyni Błędowskiej Procesy eoliczne Erozja wodna na prawdziwych pustyniach ograniczona

16 Procesy eoliczne ripplemarki zmarszczki pagórki fitogeniczne wydmy pola deflacyjne

17

18 Pagórek fitogeniczny z wierzbą płożącą piaskową Salix repens subsp. arenaria

19

20

21

22 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu Formy eoliczne na Pustyni Błędowskiej w 1987 r.

23 Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS

24 Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS

25 Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS

26

27 Program Natura 2000 Sied obszarów chronionych obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) Gatunki roślin grzybów zwierząt W Polsce 823 obszary siedliskowe 11% powierzchni Łącznie w UE 18%.

28 Obszary Natura 2000 Zadania Mają przyczyniad się do ochrony lub odtworzenia siedliska przyrodniczego Zachowanie spójności sieci Obszary ptasie są miejscem lęgów lub żerowania Regulacje Regularna ocena Zapobieganie pogorszeniom Obowiązek aktywnej ochrony źródło mapy: GDOŚ, warstwy WMS

29 Siedliska przyrodnicze na Pustyni Błędowskiej Łącznie 1 963,9 ha Kod Natura Nazwa siedliska 2000 Wydmy śródlądowe z 2330 murawami napiaskowymi Ciepłolubne, śródlądowe 6120 murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) % pokrycia Stopieo reprezentatyw ności 91D0 Bory i lasy bagienne 0,25 D Łęgi wierzbowe, topolowe, 91E0 olszowe i jesionowe 1,2 D Względna powierzchnia Stan zacho wania Ocena ogólna 12 C C C C 25 A C B B

30 Murawy Zbiorowiska zdominowane przez trawy i dwuliścienne rośliny zielne. Powstały na skutek działalności człowieka. (wyjątkiem są murawy wysokogórskie, powyżej granicy lasu) W odróżnieniu od łąk, były wypasane, a nie koszone Porzucone zarastają krzewami i drzewami Murawa nawapienna, Wyżyna Miechowska Murawa naskalna, Jerzmanowice Bogata ciepłolubna murawa napiaskowa, Jaworzno

31

32 2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Spergulo vernalis-corynephoretum) Podłoże piasek Dużo światła Odpowiednia ilośd opadów w ciągu roku (zwłaszcza latem) Konieczne utrzymanie dynamicznej równowagi pomiędzy niszczeniem roślinności a zarastaniem

33 Szczotlicha siwa Corynephorus canescens Najważniejsze gatunki

34 Anghy; Wikipedia Płonnik włosisty Polytrichum piliferum Porosty: chrobotki Cladonia i płucnica kolczasta Cetraria aculeata

35

36

37 Maty glonowe warstwa próchniczna dużo azotu (sinice) dalsza stabilizacja powierzchni dogodne miejsce do kolonizacji przez porosty i rośliny

38 Czerwiec trwały Scleranthus perennis Czerwiec polski Porphyrophora polonica Breyn, Johann Philip (1731). Historia naturalis Cocci Radicum Tincttorii quod Polonicum vulgo audit.

39 Jasieniec piaskowy Jasione montana

40 Mrówkolwy Wildfeuer; Wikipedia Wildfeuer; Wikipedia Fritz Geller-Grimm; Wikipedia Euroleon nostras

41

42 6120 Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Siedlisko priorytetowe Na Pustyni dośd ubogie Zwarte darnie, bez ruchomego piasku Do utrzymania wymaga wypasu

43 Typowe rośliny Macierzanka piaskowa Thymus serpyllum Strzęplica sina Koeleria glauca

44 Bory bagienne Siedlisko priorytetowe Drzewa: sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza omszona Betula pubsecens, świerk pospolity Picea abies Krzewy z rodziny wrzosowatych: bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum Podmokłe gleby, często torfowe Najwięcej w klimatach borealnych Niezbyt dobrze wykształcone, na skraju Pustyni Bór bagienny w okolicach Myszkowa

45 H. Zell; Wikipedia H. Zell; Wikipedia Wierzba krucha Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Siedlisko priorytetowe Tworzą oazę w środku Pustyni, nad Białą Przemszą Drzewa: olsza czarna Alnus glutinosa wierzba krucha Salix fragilis (i inne wierzby) czeremcha zwyczajna Padus avium jesion wyniosły Fraxinus excelsior Częste są pnącza chmiel zwyczajnyhumulus lupulus psianka słodkogórz Solanum dulcamara

46 Znaczenie łęgów Zbiorowisko klimaksowe dla brzegów rzek Duża rola w ochronie przeciwpowodziowej i retencji wody Często niszczone przy umacnianiu brzegów i inwestycjach przeciwpowodziowych Zagrożenie obniżenie poziomu wody w Białej Przemszy na skutek eksploatacji rud pod Pustynią

47

48 Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens Objęte ochroną ścisłą Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine

49 John Gould: The Birds of Great Britain, vol. 1, 1908 Ptaki chronione w ramach programu Natura gatunków podanych z Pustyni Błędowskiej: Trzmielojad zwyczajny, pszczołojad Środowisko: Lasy sąsiadujące z Pernis apivorus terenami otwartymi Dzięcioł czarny Dryocopus martius Dzięcioł średni Dendrocopos medius Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Dzięcioł białoszyi, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus Jarzębatka Sylvia nisoria zakrzewienia i polany, zwłaszcza w pobliżu rzek Ortolan, trznadel ortolan Emberiza hortulana tereny uprawne z zadrzewieniami

50 Naumann, Naturgeschichte der Vögel Mitteleuropas, 1901 Lelek zwyczajny, lelek, lelek kozodój Caprimulgus europaeus Środowisko: świetliste bory, suche polany, wrzosowiska

51 Magnus von Wright Svenska fåglar, efter naturen och på sten ritade Dûrzan cîrano; Wikipedia Lerka, skowronek borowy Lullula arborea Środowisko: ciepłe, suche, piaszczyste równiny z pojedynczymi drzewami, brzegi lasów Świergotek polny Anthus campestris Środowisko: tereny otwarte, suche, piaszczyste

52 Kaeptn chemnitz ; Wikipedia Luc Viatour; Wikipedia? Gąsiorek, dzierzba gąsiorek Lanius collurio Środowisko: nasłonecznione otwarte tereny ze skupiskami kolczastych krzewów Dudek zwyczajny, dudek Upupa epops Środowisko: ciepłe, otwarte przestrzenie z urozmaiconą roślinnością

53 Ryan Cheng; Wikipedia Zimorodek zwyczajny, zimorodek Alcedo atthis Środowisko: nad rzekami o wysokich brzegach (gnieździ się w norach)

54 Zagrożenia dla Pustyni Błędowskiej 1. Zarastanie Ogranicza wpływ wiatru zanikają procesy eoliczne Zacienianie Gromadzenie się materii organicznej Zmiana roślinności zanikanie muraw napiaskowych Brak otwartej przestrzeni (ważna dla ptaków!)

55 Kępy wierzby płożącej piaskowej

56

57

58 Zagrożenia dla Pustyni Błędowskiej 2. Rozjeżdżenie Częśd Pustyni od strony Chechła

59 Dwie strony sportów motorowych Rozjeżdżanie roślinności niszczenie muraw Blokowanie możliwości dalszej sukcesji Za i przeciw dla wydm śródlądowych Negatywne dla reszty siedlisk

60 Częśd pustyni od strony Chechła, rozjeżdżona wydma

61

62 Wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius Naturalnie występuje na wybrzeżach północnej i zachodniej Europy, w tym nad Bałtykiem Wprowadzone sztucznie gatunki utrwalają powierzchnię (zarastanie!) wypierają rodzime gatunki Wierzba ostrolistna, wierzba kaspijska Salix acutifolia Naturalnie występuje od Finlandii po Tadżykistan

63 Jak ochronid Pustynię Błędowską? Usunięcie drzew i dużych krzewów! Pozwoli wiatrowi na ruch powrócą procesy eoliczne Brak zacienienia pozwoli rozwinąd się murawom Otwarta przestrzeo siedliskiem ptaków Zostawienie grup drzew (biogrupy) zwiększy róznorodnośd miejsca gniazdowania i schronienia dla zwierząt Nie można wycinad drzew nadrzecznych (łęgi) Co z ruchem quadów?

64 Odlesienie w południowej części Pustyni Błędowskiej 2011 wykonane przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego

65

66

67 Martwa materia organiczna, w tym ślady po dzieleniu pni musi byd usuwana

68

69 Wypas po wycince Usuwanie odrośli drzew Niszczenie siewek drzew Niszczy niepożądane rośliny zielne Poprawia wzrost muraw Wypas w rezerwacie Góra Zborów Odrośla leszczyny pospolitej Corylus avellana

70 Wypas na Pustyni Błędowskiej zgryziona młoda sosna zwyczajna Pinus sylvestris Na tym etapie wypas w dużej mierze zbędny (usuwa odrosty brzóz) zgryzione odrosty brzozy brodawkowatej Betula pendula

71 Odrostya topoli osiki Populus tremula

72 Pustynia Błędowska fenomen polskiego krajobrazu Unikalna! Cenna pod względem przyrodniczym (Natura 2000): 4 siedliska przyrodnicze 12 gatunków ptaków Mimo wszystkich różnic, pewne podobieostwa do prawdziwych pustyo Jest świadectwem historii regionu wartośd kulturowa To, co mogłoby ją zastąpid, jest mniej cenne Jest tworem człowieka potrzebuje naszej pomocy, by przetrwad! Najważniejsze jest usunięcie drzew i krzewów!

73 Wykorzystane pozycje literatury: Rahmonow O Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. Szczypek T., Wika S., Czylok A., Rahmonow O., Wach J Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice. Czylok A., Niewdana J., Tyc A. (red.) Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. Stowarzyszenie Szansa Białej Przemszy. Olkusz. Herbich J. (red) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 1 Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. T. 3 Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. T.4 Lasy i bory. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Dostępne na stronie internetowej: Dane Ostoi PLH Pustynia Błędowska: azwaostoi=pustynia%20b%b3%eadowska

74