Koncepcja czynnej ochrony walorów przyrodniczych Pustyni Błędowskiej

Transkrypt

1 Srodowisko przyrodnicze wobec zagrożeń antropogenicznych Red.: T. Szcz ek. WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2005 Andrzej Czylok, Oimahmad Rahmonov Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Katedra Geografii Fizycz/lej, ul. Będzińska 60, Sos/lowiec Koncepcja czynnej ochrony walorów przyrodniczych Pustyni Błędowskiej W~p. ~tynia Błędowska stanowi obszar piasków wcinających się głęboko pomiędzy wapienne wyniesienia jury tworząc, osobliwy kontrast krajobrazowy. Teren ten został zgłoszony w 2004 roku jako specjalny obszar ochronny, spełniający kryteria obszarów chronionych w ramach Wspólnoty Europejskiej jako obszar Natura PLH Pustynia Błędowska. Do najcenniejszych typów siedlisk, znajdujących się na zgłoszonym obszarze należą: kod wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi, kod suche, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glauce), kod bory i lasy bagienne, kod 91EO-lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe. Jako zagrożenia dla wartości przyrodniczych tego obszaru wymienia się w tym zgłoszeniu "naturalną sukcesję lasów otaczającychpustynię oraz sztuczne zalesienia". Pochodzenie "pustynnego" krajobrazu opisywanego terenu Powstanie szczególnego typu krajobrazu Pustyni Błędowskiej związane jest z występowaniem w sąsiedztwie, w płytko zalegających kruszconośnych dolomitach, rud cynku i ołowiu i - co za tym idzie - z górniczą działalnością człowieka (Molenda, 1963). Płytko zalegające w warstwach triasu, złoża cynkowo-ołowiowe były łatwo dostępne już dla średniowiecznej eksploatacji.był to jeden z pierwszych na ziemiach polskich obszar odkształceń środowiska naturalnego spowodowanego zorganizowaną działalnością przemysłową. We wszystkich dostępnych opracowaniach dotyczących tego obszaru, źródła pustynnego charakteru upatruje się w działalności gospodarczej człowieka (Kłysińska,1985;Szczypek, Wach, Wika, 1994;Rahmonow, 1998; Szczypek i in., 2001). 34

2 Rozwijające się intensywnie górnictwo oraz towarzyszące mu hutnictwo wymagałoogromnych ilości drewna do wytopu i na obudowy sztolni, a jedynym materiałemdo wytapiana rud był wtedy węgiel drzewny. Intensywna eksploatacja okolicznychlasów spowodowała, że już w drugiej połowie XVI wieku wystąpiły trudnościw zaopatrzeniu miejscowego przemysłu w drewno. W końcu wycinano drzewawraz z ich systemem korzeniowym. Tego typu karczunek powodował całkowitądestrukcję pokrywy glebowej i odsłonięcie dla wiatru niżej leżących ubogich piasków.wielkoobszarowe karczowiska sprzyjały porywaniu piasku przez wiatry, rozwiewaniupowierzchni i zasypywaniu innych terenów, w tym także zabudowanych. Odwiedzający w 1815 roku okolice Olkusza Stanisław Staszic pisze, że "Olkusz otoczonyjest okiem nieprzejrzanym morzem piasków (Staszic, 1955). Tam, gdzie pod piaskami zalegały gleby, stosunkowo szybko dochodziło do odnowienia lasów (np. na zboczach doliny Białej Przemszy i Białej), natomiast tam gdziegleba została całkowicie rozwiana aż do ubogich luźnych warstw piasku, procesyprzewiewania zachodziły nadal. Takie właśnie obszary nazywa W. Nałkowski(1888).Polską Saharą". Nazwa "Pustynia Błędowska" pojawiła się po raz pierwszy na mapie wydanej w 1933r. przez Wojskowy Instytut Geograficzny. Na mapie tej pole nagich piasków towarzyszyło dolinie rzeki Białej Przemszy po obu jej stronach jeszcze 2 km na zachódod drogi Błędów - Laski. Od o~ii wojny światowej południowo-wschodnia i północna część PustyniBłędo~skiej)vykorzystywana była jako poligon wojskowy. Tego typu użytkowaniesprzyjało procesom rozwiewania piasków i utrudniało zasiedlanie przez pionierską roślinność. Nieużytkowana przez wojsko wschodnia i zachodnia część Pustyni Błędowskiejzostała w końcu lat i później sztucznie zalesiona. Po zaprzestaniu wykorzystywaniaterenów położonych na południe od rzeki Białej Przemszy jako poligonu wojskowego,na pozbawione presji tereny spontanicznie zaczęła wkraczać roślinność. Proces utrwalania nagich piasków rozpoczyna biologiczna skorupa glebowa, składającasię z glonów, sinic, porostów i mszaków. Na tak utrwalone i wzbogacone piaskiwkraczają przystosowane do życia na suchych piaskach trawy: szczotlicha siwacorynephorus canescens i strzęplica sina Koe/eria g/auca. W niektórych miejscach, wrazz murawami pojawiają się krzewiaste wierzby: astrolistna Salix acutifo/ia i piaskowasalix arenaria. Na osłoniętym i użyźnionym przez opadające liście wierzb podłożułatwiej obsiewają się sosny, jałowce, brzozy. W efekcie powstają wielogatunkowe,rozszerzające swój zasięg biogrupy. W dobrze wykształconych biogrupach, wwyniku osłonięcia przez sosnę, następuje eliminacja, inicjujących proces wkraczania,wierzb (Rahmonow, 1998). Istnieją poglądy, że przyspieszenie sukcesji w latach 1970., miało związek z emisjami przemysłowymi. Opadające na powierzchnie piasku zasadowe pyły i związki azotu mogły sprzyjać tworzeniu się biologicznej skorupy glebowej. Nie ulega także wątpliwości, że sztucznie zalesienia przyczyniły się do zmniejszenia prędkościwiatru na pozostałych niezalesionych fragmentach. W procesie przyspieszeniazarastania znaczenie miała również dostawa materii organicznej niesionej przez wiatr z bliżej położonych lasów. 35

3 Współcześnie południowa część Pustyni Błędowskiej stanowi mozaikę kęp roślinności drzewiasto-krzewiastej i piaszczystych muraw. Jedynie na niewielkich obszarach, zwłaszcza wzdłuż żółtego szlaku turystycznego, zachodzą jeszcze procesy rozwiewania i formowania wokół kęp roślinności niewielkich piaszczystych pagórków. Zmiany w rozmieszczeniu roślinności na obszarze Pustyni Błędowskiej w okresie Na mapie topograficznej pochodzącej z roku 1804 prawie cały obszar Pustyni Błędowskiej należący do miasta Dąbrowa Górnicza przedstawiony jest jako obszar pozbawiony roślinności. Zadrzewienia występowały jedynie w postaci wąskiego pasa wzdłuż rzeki Białej Przemszy oraz Białej. Obszary leśne istniały wtedy na północ od miejscowości Laski i cieku Biała tworząc pas szerokości około 1 km. Obszary nagich piasków sięgały na zachód aż w rejon ujścia Białej do Białej Przemszy. Istotne zmiany w zachodniej części Pustyni Błędowskiej, należącej do Dąbrowy Górniczej, obserwuje się na mapie wojskowej wydanej w roku Zabudowania Błędowa skupiały się wtedy u podnóża wyniesienia Kamieniec. Tereny pomiędzy d iejs ą ulicą Żołnierską a rzeką Białą Przemszą, podobnie jak na Pustyni Błędows~ej, po y te były zwydmionymi piaskami. Na południe od Błędowa, przy drodze na Laski, pośród nagich piasków istniał kompleks sztucznych stawów. Brak lasów na zachodnim skraju pustyni umożliwiał rozpędzenie się wiatrów przewiewających piaski pustyni. W stosunku do roku 1804 obszary leśne nad rzeką Białą zwiększyły swój zasięg na północ i zachód. Sztuczne zalesienia sosną i zakrzewienia wierzbą ostrolistną Salix acutifolia prowadzono początkowo w rejonie Kluczy. Eksperymentowano tu także z wykorzystaniem wydmuchrzycy piaskowej Elymus arenarius w celu zatrzymania procesów eolicznych (Krutików, 1961). W latach 1970.,w zamian za odlesienia terenów przeznaczonych pod budowę "Huty Katowice" prawie całą zachodnią część Pustyni Błędowskiej, należącą do Dąbrowy Górniczej, obsadzono gatunkami drzewiastymi. Wprowadzono wówczas zarówno drzewa rodzime (sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza brodawkowata Betula pendula, olsza szara Alnus incana, olsza czarna A. glutinosa), jak i obce (sosna czarna P. nigra, sosna wejmutka P. strobus, robinia akacjowa Robinia pseudacacia i dąb czerwony Quercus rubra). Naprzemienne nasadzenia gatunków iglastych i liściastych, tworzące charakterystyczną szachownicę, są dobrze widoczne na zdjęciach lotniczych z roku Te sztuczne zalesienia doprowadziły do dalszego zmniejszenia obszaru lotnych piasków oraz przyczyniły się do zahamowania naturalnego przebiegu procesów sukcesyjnych. Niewątpliwie zalesienia te miały kluczowe znaczenie dla zamknięcia korytarza dla wiejących od zachodu i wschodu wiatrów. W strefach, gdzie zachodzi spontaniczna sukcesja roślinności formują się gleby inicjalne. Są to gleby bardzo ubogie w składniki pokarmowe. Powstały one z piasków eolicznych lub wodno-lodowcowych. W ich skale macierzystej dominują piaski 36

4 kwarcowe. Poziom próchniczny jest słabo rozwinięty - miejscami ledwie zauważalny,cechuje go niska zawartość próchnicy. Bezpośrednio pod poziomem próchnicznymwystępuje skała macierzysta. Pozostawienie własnemu losowi, wspomnianych otwartych jeszcze terenów niewątpliwie spowoduje w ciągu najbliższych kilkunastu lat ich zarośnięcie lasem. Istniejąjednak możliwości hamowania procesu ich zarastania poprzez czynną ochronętych muraw. Koncepcjaochrony i rewaloryzacji fragmentów dawnej Pustyni Błędowskiej Przytoczone wcześniej uwarunkowania wynikające z presji człowieka i zjawisknaturalnych stały się przyczyną zahamowania procesów przewiewania piasków i w konsekwencji przyspieszenia tworzenia biologicznej skorupy glebowej, muraw napiaskowych, a następni zakrz wień i zalesień. Obecnie na obszarze administracyjnymdąbrowy Górniczej brak' st pól, na których zachodzą, nawet na małą skalę, procesyrozwiewania piasków. achowały się jedynie niewielkie, spontanicznie zarastającefragmenty (około 30 ha) stanowiące mozaikę muraw kserotermicznych z rozrzuconymikępami roślinności krzewiasto-drzewiastej. Przywrócenie "pustynnego" krajobrazu (lotnych piasków) na obszarze dawnej PustyniBłędowskiej jest teoretycznie możliwe, musiałoby się to jednak wiązać z następującymikontrowersyjnymi, drastycznymi i wymagającymi znacznych środków finansowych działaniami: I konieczne byłoby usunięcie lasów do stanu przedstawionego na rys. 1 obrazującym zasięg lasów w 1933 roku, I należy usunąć uformowaną już pokrywę glebową do głębokości zalegania ubogich piasków, średnio około 30 cm, a w miejscach gdzie zalegają gleby kopalne - znacznie głębiej. Należy jednak zastrzec, że takie odsłonięte piaski będą wykazywały tendencjędo ponownego zarastania i będzie istniała potrzeba działań zmierzających do powtarzającego się niszczenia pokrywy roślinnej. Tak drastyczne działania nie odbiegałyby od sytuacji, jaka ma miejsce na obszarach,gdzie prowadzona jest wielkoskalowa eksploatacja piasków, np. w wyrobiskupiaskowni.jaworzno-szczakowa". Warto tu wspomnieć, że pole górnicze kopalni piasku "Jaworzno-Szczakowa" w dokumentacji górniczej nazywa się "Pustynia Błędowska". Biorąc pod uwagę, że wartość przyrodnicza i krajobrazowa obszaru pustyni wiążesię z utrzymaniem otwartych terenów w większości pokrytych murawami napiaskowymi z naturalnymi przerzedzonymi borami na obrzeżach i wydmach towarzyszącychdolinie Białej Przemszy, należy prowadzić czynną ochronę inicjalnych stadiów zarastania piasków. Jak już wspomniano we wstępie, najważniejsze wartości siedliskowe tego obszaru zostały określone w opracowaniu dotyczącym powołania na obszarze Pustyni Błędowskiej obszaru chronionego jako NATURA

5 Rys. 1. Pustynia Błędówska na mapie topograficznej z 1933 roku. Fig. 1. Błędów Desert on the topographic map of Bory i lasy bagienne (91DO)oraz lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe (91EO),w związku z korzystnym oddziaływaniem bobrów, nie są tu zagrożone. Problem stanowi jednak utrzymanie odpowiednio rozległychwydm śródlądowych z murawami szczotlichowymi Sp ergu lo morisonii Corynephoretum-canescentis (2330)oraz suchych, śródlądowych muraw napiaskowych (6120)Festuco-Koeleretum glauce. Te godne zachowania siedliska stanowią także główną atrakcję krajobrazową Pustyni Błędowskiej. Czynna ochrona tego typu układów biocenotycznych i krajobrazowych jest realna, nie wymaga niszczenia poczynionych już inwestycji związanych z zalesieniami, może nawet przynosić korzyści związane z pozyskaniem drewna opałowego. W celu realizacji czynnej ochrony istniejących walorów Pustyni Błędowskiej należy: wstrzymać dalsze sztuczne zalesienia piasków pustyni, powstrzymywać sukcesję lasów na obszary otwarte. W celu ograniczenia wkraczania lasu na tereny otwarte należy: usunąć rosnące w obrębie pozostających jeszcze otwartych muraw, pojedyncze drzewa i krzewy, sukcesywne wycinać samoczynnie wkraczającą roślinność drzewiastą i krzewiastą; wzdłuż kierunku dominujących wiatrów (zachód-wschód) stworzyć i utrzymywać bezdrzewny pas o szerokości około metrów. Ten pas terenów otwartych musi mieć charakter wielkoskalowy (najkorzystniej byłoby prowadzić wylesienia wzdłuż żółtego szlaku Błędów-Klucze); uzyskane z wycinki drewno należy wywozić poza teren Pustyni Błędowskiej. 38

6 Na zrewaloryzowanym w ten sposób obszarze, zachowane zostaną siedliskachronionych gatunków roślin: pomocnika baldaszkowego Chimaphila umbellata, kruszczykaszerokolistnego Epipactis helleborine, kruszczyka rdzawoczerwonego Epipactisairorubens, a także takich zagrożonych wyginięciem gatunków ptaków jak skowronekborowy Lullua arborea, świergotek polny Anthus campestris, cietrzew Tetrao tetrix i kulon Burhinus oedicnemus. Literatura KłysińskaJ., 1985: Olkusz - historia niezwykłego miasta. Poznaj Swój Kraj, 7. KrutikówA., 1961: Utrwalenie lotnych piasków śródlądowych za pomocą wydmuchrzycy. Las Polski, l. MolendaD., 1963: Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do polowy XVI wieku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław - Warszawa - Kraków. NałkowskiW., 1888: Geograficzny rzut oka na dawną Polskę. Warszawa. RahmonowO., 1999: Procesy zarastania Pustyni Blędowskiej. WNoZ UŚ, Sosnowiec. StaszicS., 1955: O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. (reprint). SzczypekT., Wach J., Wika S., 1994: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej. WNoZ UŚ, Sosnowiec. SzczypekT., Wika S., Czylok A., Rahmonow O., Wach J., 2001: Pustynia Błędowska - fenomen polskiego krajobrazu. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice. AndrzejCzylok, Oimahmad Rahmonov The conception of active protection natural values of Błędów Desert The Błędów Desert in 2004 was proposed as protection area which carries out the criteriaof Natura For valuable type of habitat here belonged foliowing: inland dunes with Spergzdomorisonii Conjnephoreiurn-canesceruis (2330),inland sandgrass (6120- Festuco-Koeleretum glauce),pine forest (91DO), riverside forest (91EO) with thicket of willows associations. The mainfactor for their functioning is natural ecological succession and artificial plantation. The origin of the landscape of Błędów Desert is related with occurrence ores of zinc andlead in geological structure and with mining activity in the Middle Ages. The developed industry of mining and steel for functioning needed a lot of charcoal. It was only one source material for metallurgical industry which came from the surrounding forest. Nowadays in landscape of description area same places are the open grass community,without human impact they in the nearest future can be replaced by thicket and forest. Thereare same possibilities for inhibition of this processes which are connected with maintenanceopen areas in majority with psammophylious plant association and dry pine forest on dunesalong valiey of Biała Przemsza River. In order to active protection for existing na tura l valueof Błędów Desert should give up further artificial plantatian of bare sands and stop natural ecological succession in open areas. In revaluation area will be preserved habitats with protected plants like Chimaphila umbeilaia, Epipactis helleborine, Epipactis airorubens and also endangered species of birds as Lu/lita arborea, Anthus campestris, Tetrao tetrix i Burhinus oedicnemus. 39