Nowiny Lekarskie 2012, 81, 3, 244 250 AGNIESZKA DYZMANN-SROKA 1, MACIEJ TROJANOWSKI 1, DANIEL KAŹMIERCZAK 2 CZY WARTO ORGANIZOWAĆ W POLSCE AKCJE PROFILAKTYCZNE? IS IT WORTH TO ARRANGE HEALTH PROMOTION INITIATIVES IN POLAND? 1 Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów Wielkopolskie Centrum Onkologii Kierownik: dr Agnieszka Dyzmann-Sroka 2 Dział Szkoleń, Współpracy Naukowej i Zapewnienia Jakości Wielkopolskie Centrum Onkologii p.o. kierownika: mgr Daniel Kaźmierczak Streszczenie Wstęp. Wielkopolskie Centrum Onkologii ma na uwadze, iż poza niekwestionowanym obowiązkiem udzielania świadczeń medycznych na najwyższym poziomie, równie istotne jest promowanie zdrowia wśród personelu, pacjentów oraz członków ich rodzin, a także w środowisku lokalnym. W związku z powyższym od 10 lat organizuje tzw. Dni, a od 3 lat kampanię profilaktyki nowotworów skóry Słonecznie bezpiecznie oraz inne akcje, podczas których mieszkańcy Wielkopolski mają okazję do rozmowy ze specjalistami i przeprowadzenia badań lekarskich. Koszty takich akcji z reguły pokrywane są ze środków własnych Wielkopolskiego Centrum Onkologii. Cele pracy. W związku z powyższym, celem pracy stało się ustalenie, czy nakłady ponoszone przez Wielkopolskie Centrum Onkologii na organizowanie Dni mają przełożenie na korzyści zdrowotne społeczeństwa w postaci wykrycia zmian nowotworowych we wczesnym stadium zaawansowania (co daje większe szanse na całkowite wyleczenie) oraz zmiany postaw zdrowotnych (co w efekcie doprowadzić ma do zmniejszenia zachorowalności na nowotwory). Materiał i metody. Jako główną bazę danych przyjęto bazę Wielkopolskiego Centrum Onkologii uzupełnioną o wyniki 3 badań ankietowych: 1. przeprowadzonego w 2006 roku przez Pracownię Badań Społecznych DGA na grupie 508 Wielkopolan, 2. przeprowadzonego w 2010 roku przez pracownię Millward Brown na grupie 318 Polek w wieku 50 69 lat oraz 3. przeprowadzonego w 2009 roku przez Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów na grupie 339 uczestników akcji Słonecznie-bezpiecznie. Analizę epidemiologiczną oparto na danych Wielkopolskiego Rejestru Nowotworów Złośliwych. Wyniki. Nowotwory złośliwe stanowią istotny problem zdrowotny społeczeństw XXI wieku. Problemem specyficznym dla naszego kraju jest niska skuteczność leczenia spowodowana faktem, iż większość Polaków nie prowadzi zdrowego stylu życia wykazując równocześnie irracjonalną niechęć do badań profilaktycznych. Wielkopolskie Centrum Onkologii od 10 lat organizuje Dni, podczas których mieszkańcy Wielkopolski mają okazję do rozmów, porad i badań lekarskich. Podczas 12 akcji przebadano ponad 1550 osób; wykonano ponad 230 zabiegów ambulatoryjnych; 150 badań USG; 240 mammografii, 25 rtg, 150 badań laboratoryjnych; 50 biopsji. Średni koszt uratowania 1 roku życia był bardzo niski ( 100 zł). Dyskusja. Jak wykazały badania przeprowadzone w związku z realizacją Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi Polki reprezentują wysoki poziom wiedzy o profilaktyce i raku piersi, niestety za tą wiedzą nie idą czyny, ponieważ problemem Polski jest niska zgłaszalność na badania profilaktyczne. Doświadczenia Wielkopolskiego Centrum Onkologii wykazują, iż Polacy będą się badać, jeśli poprzez racjonalną promocję i nacisk na pozytywne statystyki przekonamy ich, że warto się badać, bo sukces w leczeniu zależny jest od stadium zaawansowania, a wykrycie nowotworu tylko o jedno stadium wcześniej zwiększa szanse wyleczenia średnio o 25%. Wnioski. Informacje docierające do środowiska medycznego są sprzeczne. Z jednej strony słyszą, że Polki unikają badań profilaktycznych, bo np. badania cytologiczne wykonało zaledwie 24% kobiet, z drugiej akcje Dni, podczas których chętne osoby mogą skorzystać z porad i badań cieszą się od 10 lat niezmiennym zainteresowaniem. To może oznaczać, iż badaniami profilaktycznymi interesują się inne grupy wiekowe, że w kręgu zainteresowań znajdują się inne umiejscowienia albo, że z informacją o możliwości bezpłatnych badań nie potrafimy dotrzeć na skalę masową. Nie ma wątpliwości, iż w działania zmierzające do upowszechnienia zasad zdrowego stylu życia i wczesnego wykrycia nowotworów warto inwestować, bo profilaktyka jest naprawdę tańsza od leczenia. SŁOWA KLUCZOWE: profilaktyka nowotworów, wczesne wykrycie, epidemiologia nowotworów. Summary Introduction. The Greater Poland Cancer Centre realises that health promotion among its staff, patients and their family members, and the local community is as important as the unquestionable duty to provide high quality medical services. To this end, for recent ten years it has organised Open Door Days, and for three years, skin cancer prevention campaign called Safe in the Sunshine, as well as other initiatives during which Greater Poland community members are offered opportunities to talk with oncology and medical examination specialists. The costs of such campaigns are usually covered from the Centre s own funds.
Czy warto organizować w Polsce akcje profilaktyczne? 245 Aim of the study. In view of that, an interesting question arose of whether the investment incurred by the Greater Poland Cancer Centre in holding the Open Door Days translates into public health benefit of earlier detection of cancer (thus offering a better chance for full recovery) and a change in health-related behaviours (eventually leading to a reduction in cancer incidence). Materials and methods. The main source of data for this study was the database of the Greater Poland Cancer Centre supplemented with results of the 3 surveys: 1. conducted in 2006 by the DGA Social Research Agency on a group of 508 Greater Poland residents, 2. survey conducted in 2010 by Millward Brown on a group of 318 Polish females aged 50 69 years, 3. survey conducted in 2009 by Epidemiology and Cancer Prevention Unit on a group of 339 participants of Safe in the Sunshine campaign. The epidemiological analysis was based on data held by the Greater Poland Cancer Registry. Results. Malignant neoplasms represent a significant health issue for societies of the 21st century. Poland is specifically characterised by low efficacy of treatment due to the fact that most Polish people do not pursue a healthy lifestyle while showing an irrational reluctance to preventive examinations. As promotion of preventive examinations and healthy lifestyle hawe become an issue of utmost importance, the Greater Poland Cancer Centre has for ten years now organised the Open Door Day campaigns where the local community is offered opportunities to talk with doctors, receive advice and take medical examinations. The twelve campaigns have involved 1,550 individual medical examinations; 230 outpatients procedures; 150 USGs; 240 mammographies, 25 RTGs, 150 laboratory tests; 50 biopsies. The cost of saving one year of life for people with diagnosed cancer was a little bit more than PLN 100. Discussion. Polish women know a lot about breast cancer and its prevention. Unfortunately, their knowledge is not reflected by actions, as shown by low attendance at preventive examinations. The experience of the Greater Poland Cancer Centre indicates that Poles will report for preventive examination only if we manage to convince them through a reasonable promotion and emphasis on positive statistics that such examination is worthwhile, because success in treatment depends on the stage of the disease and diagnosis made just one stage earlier increases the chance of recovery by an average of 25%. Conclusion. Information received by the medical community is of contradictory nature. On the one hand, it is said that Polish women avoid preventive examinations with only 24% of them having their pap smear test made. On the other hand, the Open Door Day campaigns, where consultations and examinations are offered on open basis, have invariably raised a great interest among women for ten years. This may mean that preventive examinations are of interest also to other age groups or that the interest is focused on other cancer locations or that we are not able to communicate the offer of preventive examinations to the general public. It is beyond any doubt that promotion of healthy lifestyle and early cancer diagnosis are worth investing in, because preventive medicine is indeed cheaper than treatment. KEY WORDS: cancer prevention, early diagnosis, cancer epidemiology. Wstęp Nowotwory złośliwe będące trzecią na świecie, a w krajach rozwiniętych drugą przyczyną zgonów stanowią obecnie istotny problem zdrowotny społeczeństw XXI wieku, a biorąc pod uwagę starzenie się populacji problem ten będzie narastał [3, 5, 7]. W opublikowanym w 2008 roku dokumencie pt.: World cancer report 2008 [3] Światowa Organizacja Zdrowia, biorąc pod uwagę aktualne dane oraz prognozy na przyszłe 20 lat, ogłosiła, iż skuteczna walka z rakiem musi opierać się na profilaktyce pierwotnej i wtórnej. Podjęcie tematyki promocji zdrowia na polu krajowym zintensyfikowało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, którego konsekwencją była potrzeba wielu zmian legislacyjnych, tj. wprowadzenia nowych regulacji prawnych lub/i uzupełnień w wyniku transpozycji prawa wspólnotowego w zakresie zdrowia publicznego do prawa polskiego, które nadają promocji zdrowia priorytetowy status ważności. Wielkopolskie Centrum Onkologii ma świadomość, iż poza niekwestionowanym obowiązkiem udzielania świadczeń medycznych na najwyższym poziomie równie istotne jest promowanie zdrowia wśród personelu, pacjentów oraz członków ich rodzin, a także w środowisku lokalnym. W związku z powyższym od 10 lat organizuje Dni oraz inne kampanie i akcje profilaktyczne, podczas których mieszkańcy Wielkopolski mają okazję do rozmowy ze specjalistami z zakresu onkologii i przeprowadzenia badań lekarskich. Ponadto, przystąpienie w 2009 roku Wielkopolskiego Centrum Onkologii do Międzynarodowej Sieci Szpitali Promujących Zdrowie przy WHO umożliwiło organizację dodatkowych inicjatyw, spośród których na uwagę zasługuje kampania profilaktyki nowotworów skóry Słonecznie bezpiecznie. Koszty takich akcji z reguły pokrywane są ze środków własnych Wielkopolskiego Centrum Onkologii. W związku z tym ciekawym pytaniem stało się ustalenie, czy poniesione przez szpital koszty przekładają się na korzyści zdrowotne dla społeczeństwa? Cel Celem pracy jest odpowiedź na pytanie czy nakłady ponoszone przez Wielkopolskie Centrum Onkologii na organizowanie Dni mają przełożenie na korzyści zdrowotne społeczeństwa w postaci wykrycia zmian nowotworowych we wczesnym stadium zaawansowania (co daje większe szanse na całkowite wyleczenie) oraz zmiany postaw zdrowotnych (co w efekcie doprowadzić ma do zmniejszenia zachorowalności na nowotwory).
246 Agnieszka Dyzmann-Sroka, Maciej Trojanowski, Daniel Kaźmierczak Materiał i metody Jako główną bazę danych niezbędną dla realizacji wyznaczonych celów pracy przyjęto bazę Wielkopolskiego Centrum Onkologii. Dane o wiedzy społeczeństwa o nowotworach i profilaktyce pochodzą z trzech badań ankietowych: przeprowadzonego w 2006 roku przez Pracownię Badań Społecznych DGA na grupie 508 Wielkopolan wybranych losowo z bazy numerów PESEL (w tym 265 kobiet, 243 mężczyzn w wieku min. 18 lat, maks. 84 lata, średnia 45 lat, 38% stanowili palacze) [4] przeprowadzonego w 2010 roku przez pracownię Millward Brown na grupie 318 kobiet w wieku 50 69 lat (badanie typu Capibus, grupa reprezentatywna, wyznaczona w Polsce do skryningu raka piersi) [6] przeprowadzonego w 2009 roku przez Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów na grupie 339 Wielkopolan uczestników akcji Słonecznie-bezpiecznie ( w tym 241 kobiet, 98 mężczyzn, min. 14 lat, maks. 86 lat, średnia 49 lat). Analizę epidemiologiczną regionu przeprowadzono w oparciu o dane Wielkopolskiego Rejestru Nowotworów Złośliwych [12]. Wyniki Nowotwory złośliwe będące trzecią na świecie, a w krajach rozwiniętych drugą przyczyną zgonów stanowią obecnie istotny problem zdrowotny społeczeństw XXI wieku [3, 7, 15]. W opublikowanym w 2008 roku przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) dokumencie pt.: World cancer report 2008 [3] prognozowano, iż w 2008 roku nowotwór złośliwy zostanie rozpoznany u około 12 400 000 osób, w okresie do 5 lat od rozpoznania, a więc pod opieką onkologów znajdować się będzie około 28 000 000 osób, a nowotwór złośliwy miał być przyczyną zgonów około 7 600 000 osób. Rok 2008 r. 2030 r. Liczebność populacji 6 732 000 000 8 283 000 000 Zachorowało na nowotwory złośliwe 12 400 000 26 380 000 Zmarło z przyczyn now. złośl. 7 600 000 17 031 000 Pod opieką onkologów 26 000 000 75 000 000 Odsetek osób w wieku 65+: Kraje rozwinięte 14,6% 22,6% Kraje rozwijające się 5,3% 9,8%) Rycina 1. Sytuacja epidemiologiczna nowotworów złośliwych na świecie 2008 vs. 2030 [3]. Figure 1. World Cancer epidemiology, 2008 vs. 2030 [3]. Równocześnie biorąc pod uwagę prognozy dotyczące zwiększenia liczebności populacji Świata do ponad 8 000 000 000 w roku 2030 oraz mając na względzie tempo starzenia się populacji, przy założeniu tylko 1% rocznego wzrostu zachorowalności prognozowano, iż w 2030 roku rozpoznanych zostanie ponad 26 000 000 nowych przypadków raka, a pod opieką onkologów znajdować się będzie około 75 000 000 chorych (rycina 1). To ogromne obciążenie zarówno finansowe (dla płatników świadczeń medycznych) jak i społeczne (wyłączenie osób z życia zawodowego i pełnionych ról w rodzinie), dlatego też w oparciu o aktualne badania WHO proponuje, by wpłynąć na zmianę tych statystyk poprzez działania na rzecz upowszechnienia profilaktyki pierwotnej i wtórnej [3]. Jak wynika z danych Wielkopolskiego Rejestru Nowotworów, Wielkopolska jest regionem wysokiego ryzyka zachorowania na nowotwory [5]. W 2009 roku, w przypadku współczynników standaryzowanej zachorowalności pośród 16 województw u mężczyzn Wielkopolska zajmuje miejsce 2., a u kobiet 3. W przypadku standaryzowanych współczynników umieralności Wielkopolanie zajmują 5., a Wielkopolanki 3. miejsce [5]. Struktura zachorowań w 2009 roku w Wielkopolsce podobna jest do zachorowań notowanych w innych krajach Europy Zachodniej [5, 7]. Jeśli analizować będziemy zachorowalność w liczbach bezwzględnych u obu płci ogółem, to na pierwszym miejscu znajduje się rak płuca, na drugim rak piersi, na trzecim rak jelita grubego (C18-C21) [16]. Wśród mężczyzn najczęściej występującymi nowotworami złośliwymi są: płuco (C34), prostata (C61), jelito grube (C18-C21). U kobiet najczęstszym jest rak piersi (C50), jelita grubego (C18-C21) i płuca (C34). Niemal co trzeci przypadek zgonu z przyczyn nowotworu złośliwego u mężczyzn spowodowany jest rakiem płuca. U kobiet nowotwór ten stanowi drugą przyczynę zgonu, jednakże różnice w odsetku zgonów z powodu raka piersi i płuca wynoszą zaledwie 1%. Prognozy przygotowane przez WRN wskazują, iż w 2020 roku zarejestrowanych być może około 17 330 nowych zachorowań, a pod opieką onkologów znajdować się będzie około 52 000 chorych, co w przełożeniu na świadczenia medyczne oznaczać będzie dla Wielkopolskiego Oddziału Wojewódzkiego NFZ wydatki rzędu 300 400 000 mln PLN rocznie (Rycina 2) [5]. Według autorów Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem 80 90% zachorowań na nowotwory złośliwe w populacjach zachodnich można przypisać czynnikom środowiskowym, rozumianym szeroko jako nawyki żywieniowe i zachowania społeczno-kulturowe [15]. Niekorzystne pod względem zdrowotnym zachowania człowieka (m.in. palenie tytoniu, nieprawidłowa dieta, brak aktywności fizycznej itd.) są przyczyną około 70% zachorowań na nowotwory złośliwe [1, 8].
Czy warto organizować w Polsce akcje profilaktyczne? 247 Rycina 2. Planowany globalny wzrost zachorowalności na nowotwory złośliwe [5]. Figure 2. Predicted changes in cancer morbidity and mortality [5]. W Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem cywilizacyjnych, do których należą: choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia [11]. Nowotwory złośliwe stanowią drugą (po chorobach układu krążenia 46%) przyczynę zgonów, powodując 26% zgonów u mężczyzn i ponad 23% zgonów u kobiet w Polsce [9, 13]. Charakterystyczne jest to, że w populacji polskiej w wieku poniżej 65 lat nowotwory złośliwe są główną przyczyną zgonów, co wyróżnia negatywnie Polskę pośród krajów europejskich [13]. Problemem specyficznym dla naszego kraju jest niska skuteczność leczenia spowodowana jak wykazały badania przeprowadzone na zlecenie Ministerstwa Zdrowia faktem, iż większość Polaków nie prowadzi zdrowego stylu życia [4, 5, 10]. Przede wszystkim wykazują irracjonalną niechęć do badań profilaktycznych. Większość zgłasza się do onkologa, gdy choroba jest już zaawansowana, a szanse na całkowite wyleczenie zdecydowanie mniejsze. O tym, że Polacy unikają badań profilaktycznych decydują cztery czynniki: społeczny, ekonomiczny, psychologiczny i organizacyjny [5]. Dużą winę ponoszą również funkcjonujące w społeczeństwie stereotypy. Diagnoza rak nadal kojarzona jest z wyrokiem śmierci. Poza unikaniem badań profilaktycznych Polacy nie odżywiają się prawidłowo, nie uprawiają sportów, palą papierosy, piją alkohol. Dlatego niezwykle ważne staje się upowszechnienie w społeczeństwie wielkopolskim badań profilaktycznych i zasad zdrowego stylu życia, tak by w pierwszym etapie doprowadzić do zwiększenia przypadków nowotworów złośliwych wykrywanych we wczesnych stadiach zawansowania (by w efekcie po 8 10 latach doprowadzić w populacji do zmniejszenia umieralności z przyczyn tych nowotworów), a poprzez zmianę stylu życia doprowadzić w przyszłości do zmniejszenia zachorowalności na nowotwory złośliwe. Dlatego też Wielkopolskie Centrum Onkologii od 10 lat organizuje Dni, podczas których mieszkańcy Wielkopolski mają okazję do rozmowy ze specjalistami z zakresu onkologii i przeprowadzenia badań lekarskich. Podczas takich akcji czynne są: Rejestracja Punkt informacyjny Poradnie onkologiczne Zakład radiologii (wykonywane są badania rtg, usg, mammografia diagnostyczna) Pracownia badań przesiewowych (wykonuje profilaktyczne badania mammograficzne piersi) Zakład patologii (biopsje) Pracownia diagnostyki laboratoryjnej (podstawowe badania). Dodatkowo, poza poradami i badaniami, poprzez rozmowę i wydawane ulotki Wielkopolanie mają okazję poszerzyć swoją wiedzę w zakresie zdrowego stylu życia, a poprzez uczestnictwo w ciekawych konkursach utrwalają tę wiedzę i zdobywają nagrody. Podczas takiej akcji w centrum pracuje około 30 osób, a koszty takich akcji (tj. około 10 000 15 000 PLN) z reguły pokrywane są ze środków własnych Wielkopolskiego Centrum Onkologii. Dlatego pytaniem jakie należy postawić jest ustalenie, czy poniesione przez szpital koszty przekładają się na korzyści zdrowotne dla społeczeństwa? Podczas 12 akcji przebadano ponad 1550 osób; wykonano ponad 230 zabiegów ambulatoryjnych; 150 badań USG; 240 mammografii, 25 rtg, 150 badań laboratoryjnych; 50 biopsji (Tabela 1). Schemat przeprowadzanych akcji wyglądał następująco: Porada z wywiadem i badaniem klinicznym, w przypadku wykrycia zmian podejrzanych skierowanie na podstawową diagnostykę (rtg, usg, mammografia, badania laboratoryjne, biopsja), Ocena wyników, jeśli konieczna jest dalsza diagnostyka skierowanie do właściwej poradni w celu kontynuacji diagnostyki lub skierowanie na leczenie. Dla przykładu, podczas akcji Dnia zorganizowanej w 2009 roku, po przebadaniu 127 pacjentów (92 kobiet i 35 mężczyzn w wieku: min. 13 lat, maks. 81 lata, średnia 48 lat), wykryto 62 zmiany łagodne i 7 nowotworów złośliwych. Podczas akcji Słonecznie-Bezpiecznie zorganizowanej w tym samym roku po przebadaniu 143 osób wykryto 39 zmiany łagodne i 6 zmian złośliwych (wszystkie zmiany w I 0 zaawansowania). W 2010 roku na akcję badania skóry zgłosiło się już prawie 250 osób, wykonano 139 zabiegów ambulatoryjnych, wykryto 7 zmian złośliwych i 272 zmiany łagodne, co pokazuje, iż zainteresowanie Wielkopolan takimi kampaniami wzrasta. Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, iż w akcji Słonecznie- Bezpiecznie zorganizowanej w 2009 roku średnia wieku mężczyzn biorących udział w badaniu wynosiła 54 lata, kobiet 55 lat, a przeciętne dalsze trwanie życia wg GUS = 22,8 lat dla mężczyzn, 27,37 dla kobiet, to uśredniając można powiedzieć, iż średni koszt uratowania 1 roku życia był bardzo niski, bo wynosił kilkanaście zł (jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę osób, u których wykryto zmiany łagodne i złośliwe). Koszt uratowania 1 roku życia ograniczony tylko do osób, u których wykryto nowotwór złośliwy jest nadal bardzo niski i wynosi nieco ponad 100 zł (Tabela 2).
248 Agnieszka Dyzmann-Sroka, Maciej Trojanowski, Daniel Kaźmierczak Tabela 1. Statystyki świadczeń medycznych zrealizowanych w Wielkopolskim Centrum Onkologii podczas akcji Dni Table 1. Statistics of medical services provided in the Greater Poland Cancer Center during the action Open Door Days Data 12.10.2002 1.02.2003 5.02.2005 4.02.2006 3.02.2007 2.02.2008 7.02.2009 9.07.2009 Akcja Słonecznie- -Bezpiecznie Liczba porad Liczba zabiegów USG Mammografia RTG Badania laboratoryjne 28 0 0 21 0 3 0 Biopsje 253 0 7 29 2 63 25 164 0 11 31 3 21 0 75 0 16 18 0 4 0 122 0 13 32 0 30 0 99 0 32 35 8 19 11 127 9 12 19 1 3 11 143 0 0 0 0 0 0 6.02.2010 93 21 22 25 2 5 0 30.06-2.07.2010 Słonecznie- -Bezpiecznie 245 139 23.10.2010 87 0 0 0 0 0 0 MZ 5.02.2011 116 67 41 32 9 7 5 Suma 12 akcji 1552 236 154 242 25 155 52 Tabela 2. Koszt uratowania 1 roku życia pacjentów z nowotworem wykrytym w czasie Table 2. The cost of saving 1 year of life in patients with cancer diagnosed during the Open Door Days Data akcja Koszty WCO wg umowy z NFZ Liczba porad Zmiany łagodne Wykryte raki Raki wg osób Stadium i wiek zaokrąglony do dołu Przeciętne dalsze trwanie życia wg GUS Koszt uratowania 1 roku życia (liczono tylko zmiany złośliwe) 9.07.2009 Słoneczniebezpiecznie 8,39 zł * 9 pkt * 143 = 10 797,93 zł 143 39 6 C43.6 C44.3 C43.3 C44.3 C44.5 C43.7 Miejscowe-58 lat Miejscowe-68 lat Miejscowe-76 lat Brak KZNZ-78 lat Miejscowe-55 lat Miejscowe-78 lat 19,24 16,73 8,72 9,62 21,35 9,62 126,62 zł Dlatego nie ma wątpliwości, iż akcje Dni czy Słonecznie-Bezpiecznie warto organizować, jednakże ze względu na ograniczony zakres i możliwości finansowe należy pamiętać, iż mają one charakter oświatowy i interwencyjny i nie zastąpią masowych akcji badań profilaktycznych jakie zorganizowane by być mogły ze środków NFZ, MZ lub lokalnych władz. W Wielkopolsce, która pod względem standaryzowanych współczynników zachorowalności zajmuje w 2009 roku drugie u mężczyzn, a trzecie u kobiet miejsce w Polsce nowotwory złośliwe pozostają istotnym wyzwaniem dla zdrowia publicznego. Wskaźnik Zachorowania Mężczyźni/Zachorowania Kobiety na poziomie 1,06 wskazuje, iż ryzyko względne, zachorowania na nowotwory złośliwe jest zbliżone u obu płci. Obserwowane trendy zachodzące w częstości zachorowań na nowotwory złośliwe wykazują przede wszystkim zmiany wśród zachorowań na nowotwory związane z ekspozycją na dym tytoniowy, szczególnie w populacji
Czy warto organizować w Polsce akcje profilaktyczne? 249 mężczyzn. W przypadku mężczyzn następują korzystne zmiany polegające na zmniejszaniu odsetka palących, co przekłada się na zmniejszającą się częstość zachorowań na nowotwory płuc. Na początku trend ten dotyczył młodych mężczyzn, a od początku lat 90. także mężczyzn w średnim wieku. Należy pamiętać, że nowotwory płuca nadal pozostają pierwszą przyczyną zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe u mężczyzn (stanowiąc 19% ogółu zachorowań i 29% zgonów). Schorzeniem wykazującym największą dynamikę wzrostu i drugim co do częstości występowania jest u mężczyzn nowotwór złośliwy gruczołu krokowego. W przypadku kobiet nadal najczęstszym umiejscowieniem stanowiącym 23% wszystkich nowotworów pozostaje rak piersi, obserwowany od 11 stu ostatnich lat wzrost zachorowalności na nowotwór złośliwy płuca uległ zatrzymaniu, podobną sytuację zaobserwowano w przypadku raka szyjki macicy, utrzymała się tendencja spadkowa dla raka jelita grubego (C18-C21). W Wielkopolsce, podobnie jak w Polsce, trzy zjawiska decydują o wysokim zagrożeniu populacji nowotworami. Są to: ekspozycja na czynniki ryzyka (przede wszystkim dym tytoniowy), opóźnienie we wprowadzeniu populacyjnych programów wczesnej diagnostyki i leczenia nowotworów jelita grubego, piersi, szyjki macicy oraz starzenie się społeczeństwa (w ciągu 11 lat populacja mężczyzn w wieku 50 69 lat wzrosła o 35%, kobiet o 31%) ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe rośnie wprost proporcjonalnie do wieku (A. Dyzmann-Sroka i współautorzy. Nowotwory złośliwe w Wielkopolsce w 2008 roku. Wielkopolskie Centrum Onkologii 2010). Dyskusja Jak wykazało badanie przeprowadzone przez pracownię Millward Brown, Polki reprezentują wysoki poziom wiedzy o profilaktyce i zagrożeniu jakim jest rak piersi (np. 98% ankietowanych wie, iż rak piersi jest groźną chorobą; 97% słyszało o możliwości wykonania bezpłatnego badania profilaktycznego; 91% wie, że mammografia jest najlepszym sposobem wczesnego wykrycia raka piersi), niestety za tą wiedzą nie idą czyny, ponieważ problemem specyficznym naszego kraju jest niska zgłaszalność na badania profilaktyczne [6]. Jak wykazano w badaniu DGA, aż 79% Wielkopolan uważa, że dba o zdrowie poprzez racjonalne odżywianie, niepalenie lub ograniczanie palenia i picia alkoholu, spędzanie czasu na świeżym powietrzu czy korzystanie z porad lekarza. Co ciekowe, nawet osoby, które zadeklarowały, iż o zdrowie nie dbają wykazują zachowania prozdrowotne, bowiem np. aż 62% ankietowanych nie pali papierosów [4]. W grupie ankietowanych podczas akcji Słonecznie-bezpiecznie prawie 3/4 stanowiły kobiety, z reguły także w akcjach badań profilaktycznych częściej biorą udział kobiety. Większość ankietowanych uważa, że dba o zdrowie, choć np. ponad połowa (56%) przynajmniej raz w życiu uległa poparzeniu skóry. Wobec udowodnionej szkodliwości opalania w solarium cieszy fakt, iż 62% ankietowanych nigdy nie korzystało z takiej usługi. Wśród uczestników lipcowej akcji Słonecznie--bezpiecznie aż 64% stanowiły osoby, które nigdy nie były pacjentami Wielkopolskiego Centrum Onkologii to oznacza, że akcje organizowane przez Szpital docierają do szerszego ogółu mieszkańców, a nie tylko do pacjentów Centrum i ich rodzin. Doświadczenia Wielkopolskiego Centrum Onkologii wykazują, iż Wielkopolanie chcą się badać, niezmiernie ważne jest, aby przekonać społeczeństwo, iż warto wykonywać badania profilaktyczne, bowiem sukces w leczeniu zależny jest od stadium zaawansowania jak wykazywał profesor Wronkowski wykrycie nowotworu tylko o jedno stadium wcześniej zwiększa szanse wyleczenia aż o 25% (Tabela 3) [14]. Tabela 3. Prawdopodobieństwo przeżycia 5 lat w zależności od stadium zaawansowania nowotworu [14] Table 3. Probability of 5 years survival in cancer patients split by the stage of cancer [14] Stopień zaawansowania Stadium zaawansowania Odsetek przeżyć 5-letnich 0 przedinwazyjne 100 I miejscowe 75 II lokoregionalne wczesne 50 III lokoregionalne późne 25 IV uogólnione 5 Wnioski Informacje docierające do środowiska medycznego są sprzeczne. Z jednej strony z danych Wojewódzkiego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi i Wojewódzkiego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy wynika, iż Wielkopolanki podobnie jak Polki unikają badań profilaktycznych, bo z bezpłatnej mammografii skorzystało 47%, a z badań cytologicznych zaledwie 18% kobiet. Z drugiej strony, akcje Dni, podczas których chętne osoby mogą skorzystać z porad i badania onkologicznego cieszą się od 10 lat niezmiennym zainteresowaniem. To może oznaczać albo, iż badaniami profilaktycznymi interesują się inne grupy wiekowe niż te wyznaczone do skryningu lub w kręgu zainteresowań znajdują się inne umiejscowienia (np. sukces badań skóry w kierunku wczesnego wykrycia czerniaka), albo, że z informacją o możliwości bezpłatnych badań nie potrafimy dotrzeć na skalę masową. Nie ma wątpliwości,
250 Agnieszka Dyzmann-Sroka, Maciej Trojanowski, Daniel Kaźmierczak iż w działania zmierzające do upowszechnienia zasad zdrowego stylu życia i wczesnego wykrycia zmian złośliwych (bądź zmian przednowotworowych) warto inwestować, bo profilaktyka jest naprawdę tańsza od leczenia. Piśmiennictwo 1. Beliveau R., Gingras D.: Dieta w walce z rakiem. Profilaktyka i wspomagania terapii przez odżywianie. Delta, Warszawa 2007, 21-22. 2. Berrino F., De Angelis R., Sant, M., Rosso S., Lasota M.B., Coebergh J.W., Santaquilani M. and the EURO- CARE Working Group: Survival for eight major cancers and all cancers combined for European adults diagnosed in 1995-1999: results of the EUROCARE-4 study. Lancet Oncol. 2007, 8,773-783. 3. Boyle P., Levin B.: World Cancer Report 2008. WHO, Lyon 2008, 12-16; 24-25; 42-43; 288-293; 418. 4. Dyzmann-Sroka A., Jędrzejczak A., Kubiak A., Trojanowski M.: Wiedza o nowotworach i profilaktyce raport dla województwa wielkopolskiego. Wielkopolskie Centrum Onkologii, Poznań 2008, 3-34. 5. Dyzmann-Sroka A., Myśliwska, W., Olenderczyk, W., Plucińska, A., Rymarczyk-Wciorko, M., Szczęch, B., Trojanowski, M., Wosicka, T.: Nowotwory złośliwe w Wielkopolsce w 2009 roku. Biuletyn nr 8. Wielkopolskie Centrum Onkologii, Poznań 2010, 26-36. 6. Dyzmann-Sroka A., Jędrzejczak A., Trojanowski M., Kubiak A.: Przyczyny niskiej zgłaszalności Polek na badania profilaktyczne. Zeszyty naukowe. 2010, Suplement nr 1, tom 7, 17-27 7. http://globocan.iarc.fr/, 21.09.2010. 8. Guo J.Y., Gandavarapu S.: An economic evaluation of health-promotive built environment changes. Preventive Medicine. 2010,50, 44-49. 9. http://85.128.14.124/krn, 21.03.2011. 10. Kwaśniewska M., Kaczmarczyk-Chałas K., Pikala M., Broda Kozakiewicz K., Pająk A., Tykarski A., Zdrojewski T., Drygas W.: Socio-demographic and lifestyle correlates of commuting activity in Poland. Preventive Medicine. 2010, 50, 257 261. 11. Rocznik demograficzny. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, 362-365. 12. http://wco.pl/wrn, 21.03.2011. 13. Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2008 roku. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 2010, 13-19. 14. Wronkowski Z., Zwierko M.: Zasady i wyniki programu modelowego skryningu raka piersi i raka szyjki macicy w Polsce, 1999-2000. Nowotwory. 2002, 52: 1-157. 15. Zatoński W.: Europejski kodeks walki z rakiem 2003. Wydanie polskie. Warszawa, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2009, 13-19. 16. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne VESALIUS, Kraków 1997, 19-22. Adres do korespondencji: Agnieszka Dyzmann-Sroka Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie ul. Garbary 15, 61-866 Poznań, Tel. 61 8850 915, faks 61 8850 916, mail: agnieszka.dyzmann-sroka@wco.pl