1 PRACOWNIA SPECJALISTYCZNA 1 ZAGADANIA WPROWADZAJĄCE I. OGÓLNE INFORMACJE NA TEMAT RABAT I KWIETNIKÓW Kwietnikami (rabatami) nazywa się powierzchnie obsadzane roślinami ozdobnymi z kwiatów lub liści. Ze względu na sposób i trwałość obsadzania, kwietniki można podzielić na sezonowe i trwałe. Kwietniki sezonowe obsadza się roślinami, które rosną i są dekoracyjne przez pewną część roku (sezon): wiosnę, lato, jesień, czasem zimę. Materiał stosowany do kompozycji kwietników sezonowych jest bardzo zróżnicowany. Można podzielić go na kilka grup: - rośliny jednoroczne uprawiane co roku z nasion. Należą do nich właściwe rośliny jednoroczne, np. aksamitka oraz wieloletnie uprawiane z nasion jako jednoroczne, np. żeniszek meksykański, lwia paszcza; - rośliny dwuletnie, przede wszystkim bratki, stokrotki, które sadzi się wczesną wiosną, gdy zaczynają kwitnąć albo już jesienią wtedy zimują na kwietnikach, niekiedy kwitnąc podczas łagodnej zimy; - rośliny wieloletnie niezimujące w gruncie, rozmnażane przez sadzonki pozyskiwane z roślin matecznych przechowywanych zimą w szklarni, np. pelargonie rabatowa i bluszczolistna, alternantera powabna, irezyna Herbsta, santonina cyprysikowata; - rośliny cebulowe, bulwiaste i kłączowe, które wymagają wykopania na zimę i przechowywania w odpowiednich pomieszczeniach, np. galtonia, mieczyk, dalia, paciorecznik; - wiosenne byliny cebulowe zimujące w gruncie, które co roku wykopuje się po przekwitnięciu w czerwcu. Jest wiele kryteriów według których określa się i dzieli kwietniki. Najczęściej stosuje się następujące: 1. Pod względem form rozwiązań kompozycyjnych: regularne (dywanowy lub o prostym rysunku) i nieregularne (mozaikowy, wydłużony). 2. W zależności od zastosowanych roślinnych elementów dekoracyjnych: ozdobne z liści, ozdobne z kwiatów, ozdobne z liści i kwiatów. 3. W zależności od wysokości zastosowanych roślin: niskie (do 20 cm) rośliny obwódkowe; średnio wysokie (20-60 cm) rośliny tła; wysokie (od 60 cm) punkt centralny.
2 Wszystkie kwietniki sezonowe wymagają dwu- lub trzykrotnej wymiany roślin w ciągu sezonu: wiosną, latem, jesienią. Projektując kwietnik należy uwzględnić zestawienia roślin nie tylko pod względem kolorystycznym, ale też wysokości, szerokości rozrastania się oraz pory kwitnienia. Na pierwszym planie sadzi się rośliny niskie i o jasnych, pastelowych kolorach, natomiast w głębi kwietnika rośliny wyższe, o ciemniejszych lub bardziej nasyconych barwach. Na kwietniku oglądanym ze wszystkich stron najwyższe rośliny sadzi się w środku. Kwietniki sezonowe urządza się wyłącznie na otwartych przestrzeniach, najlepiej na tle trawnika. Zwykle mają one zarysy geometryczne, rzadko nieregularne, swobodne. Kwietniki sezonowe o zarysach nieregularnych, opływowych powinny tworzyć duże plamy barwne, lecz najwyżej w trzech, czterech kolorach. Najlepiej wyglądają na terenach pochyłych. Przy kwietnikach jednobarwnych korzystnie prezentują się obwódki z innej rośliny; niższej, odpowiednio dobranej i harmonizującej barwą. Miejsca pod kwietniki najczęściej są formowane nieco wypukłe, o kilku centymetrach ponad poziom terenu. Po przygotowaniu podłoża nanosi się wzór przyszłego kwietnika. Przy wzorach bardziej skomplikowanych stosuje się gotowe szablony. Kwietniki okrągłe lub eliptyczne wyznacza się podwójnym sznurem umocowanym luźno na kołku, którym (tak jak cyrklem na papierze) rysuje się na ziemi koło lub elipsę, stosując odpowiedni promień. Gęstość sadzenia zależy przede wszystkim od pokroju roślin i charakteru kwietnika. Rośliny na kwietnikach rosną dobrze i kwitną obficie, gdy podłoże jest zasobne w składniki pokarmowe, próchniczne i ciepłe. Gleba powinna być starannie i głęboko uprawiona. Corocznie należy stosować dobrze rozłożony kompost lub torf, a co dwa, trzy lata ziemie wapnować. Kwietniki trwałe, często nazywane też rabatami, zakładane są z bylin. Bywają też kwietniki, w których niektóre fragmenty są sezonowo zmieniane bądź część nasadzeń stanowią krzewinki, a nawet krzewy. Byliny sadzi się na rabatach przeważnie w grupach nieregularnych. Spośród krzewinek na kwietnikach trwałych często spotyka się lawendę i ubiorek zimozielony, które w uprawie traktowane są jako byliny, a także wrzosy i wrzośce uprawiane najczęściej w monokulturach, wymagające podłoża o odczynie kwaśnym. Z krzewów najbardziej efektowne są kwietniki różane, powszechnie nazywane różankami. Są one bardzo trwałe i przy właściwej pielęgnacji zachowują dekoracyjność nawet przez kilkanaście lat. Kwietniki można tworzyć nie tylko z gatunków i odmian uprawnych, ale też z dziko rosnących, m.in. z roślin zaliczanych do chwastów. Do takich kwietników należą tzw.
3 łąki kwiatowe, które zakłada się jako: łąki kwietne, kwietne murawy, łąki z chwastów polnych. Ważną grupę obiektów terenów zieleni, stanowiącą formę kwietników, są ogrody specjalne. Mogą to być ogrody: - ogrody monokulturowe dobiera się odmiany i gatunki roślin w ramach jednego rodzaju, np. ogrody z róż, z osadźców, z piwonii itp.; - ogrody skalne dobiera się rośliny przystosowane do warunków górskich; - ogrody alpejskie dobór i pogrupowanie roślinności górskiej według rejonów geograficznych lub typów siedliska; - ogrody wertykalne wykonane z siatki, wypełnione ziemią i obsadzane roślinami kompozycje trójwymiarowe, np. w formie figur zwierząt; - ogrody wodne wgłębniki, oczka i różnego rodzaju pojemniki z wodą; - ogrody na dachach do tej grupy, oprócz roślinności wprowadzanej na odpowiednio dostosowane dachy, należą nasadzenia roślinne na schodowo ułożonych tarasach, a także na balkonach; - ogrody dla niepełnosprawnych ogrody z roślin wyróżniających się zapachem lub rozpoznawalnych poprzez dotyk; - ogrody zimowe tworzone najczęściej przez roślinność z cieplejszych stref klimatycznych, zgromadzoną w różnego typu przeszklonych pomieszczeniach. Do ogrodów specjalnych zalicza się także kompozycje w pojemnikach z roślin sezonowych (rabatowych) lub trwałych (najczęściej płożące się krzewy iglaste lub zimozielone liściaste). Różnorodne pojemniki na kwiaty rozmieszcza się w miejscach reprezentacyjnych, na placach, skrzyżowaniach ulic, skwerach itp. Są one coraz częściej stosowane i stanowią bardzo dekoracyjny element terenów zieleni. Najbardziej popularną formą kwietników trwałych są rabaty bylinowe. Z reguły umieszcza się je w specjalnie wydzielonych częściach ogrodu lub parku, tak dobierając rośliny, aby uzyskać masowe ich kwitnienie, a tym samym spotęgowanie efektu dekoracyjnego, w określonym terminie. W pozostałych miesiącach powinny one być także ozdobne, dlatego w rabatach bylinowych bardzo ważne są nie tylko kwiaty, ale także kształt i barwa liści oraz pokrój roślin. W parkach rabaty najczęściej komponuje się tak, aby harmonizowały z kwitnącymi wiosną i latem oraz przebarwiającymi się jesienią krzewami i drzewami. Przez cały sezon dekoracyjna z kwiatów może być dobrze zaprojektowana rabata mieszana. Rośliny sezonowe sadzone pojedynczo lub w małych grupach
4 Wśród letnich roślin ozdobnych można znaleźć takie, które najefektowniej wyglądają posadzone w dużej grupie, oraz inne, wymagające wyeksponowania osobno pojedynczo lub w liczbie zaledwie kilku egzemplarzy. Są to gatunki, które przyciągają uwagę oryginalnym, wyrazistym pokrojem, okazałym, dekoracyjnym ulistnieniem bądź nietypowymi, czasem wyglądającymi egzotycznie, kwiatami lub kwiatostanami. Ich walory uwidaczniają się wówczas, gdy są posadzone pojedynczo lub w niewielkich grupach, na ogrodowych rabatach lub w pojemnikach. Powinny znaleźć się w miejscach eksponowanych na tle soczystej zieleni trawnika, w kąciku wypoczynkowym, przy oczku wodnym, w części frontowej czy obok schodów. Przygotowanie ziemi pod byliny musi być jeszcze bardziej staranne niż pod rośliny sezonowe, ponieważ będą one rosły w jednym miejscu przez kilka, a czasem kilkanaście lat. Bardzo ważna jest znajomość biologii bylin, ponieważ stwarza to możliwość takiego doboru gatunków, aby się nawzajem się one uzupełniały i wypełniały powstające puste miejsca po przekwitnięciu. Będą one tym bardziej dekoracyjne, im okres kwitnienia poszczególnych gatunków będzie dłuższy. Byliny pochodzą z różnych środowisk i wiele gatunków wykazuje dużą zdolność przetrwania złych warunków. Zawsze jednak powinno się rośliny dobierać w zależności od ich wymagań, pamiętając, że najbardziej odpowiednie będą warunki zbliżone do tych, jakie są w miejscu naturalnego występowania. Generalnie należy unikać zakładania rabat w sąsiedztwie drzew i krzewów o płytkim systemie korzeniowym, gdyż wówczas z nawożenia i podlewania oraz innych zabiegów pielęgnacyjnych korzystają głównie drzewa. Jedynie niektóre płożące, silnie rozrastające się gatunki bylin, o płytko pod powierzchnią rozbudowanym systemie korzeniowym, np. dąbrówka rozłogowa, znoszą takie warunki i o składniki pokarmowe skutecznie konkurują z roślinami drzewiastymi. Przygotowując stanowisko pod byliny, trzeba całkowicie wyeliminować chwasty wieloletnie (perz, podagrycznik, mniszek, skrzyp, podbiał). Z reguły konieczne jest też zwiększenie porowatości i poprawienie struktury gleby na glebie piaszczystej poprzez dodanie torfu lub gliny, a na glebie gliniastej materiałów rozluźniających, np. piasku. Najlepsze dla większości bylin jest podłoże o ph 6-6,5, zasobne w składniki pokarmowe, bogate w próchnicę, umiarkowanie wilgotne i dostatecznie luźne. Niektóre byliny maja wymagania specjalne, np. rośliny górskie, jak szarotka rosną na podłożu alkalicznym, a rośliny ze stanowisk suchych, jak pustynnik, na glebach zwięzłych wymagają warstw drenujących. Rośliny okrywowe Niektóre rośliny letnie charakteryzują się dość niskim wzrostem, są krępe, silnie rozkrzewione i obficie ulistnione, a także długo kwitną. Wkrótce po posadzeniu tak się
5 rozrastają, że szczelnie zakrywają powierzchnię gleby. Tworzą z pędów i liści gęsty kobierzec, który w okresie kwitnienia jest ozdobiony barwnymi deseniami z kwiatów. Oryginalnymi roślinami okrywowymi są także prowadzone bez podpór jednoroczne pnącza, np. groszek pachnący, wilec purpurowy, kobea pnąca, chmiel japoński, dynia ozdobna, nasturcja większa i powój trójbarwny. Rośliny okrywowe można sadzić w brzegowych partiach rabaty, na skalnikach, murkach kwiatowych, przy wjeździe do garażu. Kolorowe wstęgi z tego typu roślin przepięknie wyglądają wzdłuż ogrodowych ścieżek, a także gdy zacierają ostre granice miedzy chodnikiem i wysokimi rabatami. Ciekawie wyglądają rośliny okrywowe wkomponowane w rabatę bylinową z roślin o wąskim, strzelistym pokroju, a także ścieląc się u stóp drzewek i krzewów piennych. Chcąc utworzyć zwarty kobierzec, sadzi się je dosyć gęsto, w rozstawie odpowiedniej dla poszczególnych gatunków i odmian. Należy oczywiście brać pod uwagę wymagania roślin co do stanowiska i gleby. Pewne gatunki nadają się do uprawy w miejscach słonecznych i suchych (np. przypołudnik, portulaka wielkokwiatowa, santonina cyprysikowata, smagliczka), inne zaś wilgotnych i półcienistych (np. koleus, niecierpek, porcelanka, niezapominajka). Są też rośliny wyjątkowo wytrzymałe na niesprzyjającą pogodę oraz dobrze znoszące każde warunki (np. niskie odmiany aksamitki wąskolistnej i rozpierzchłej, kufea ognista, żeniszek meksykański). Rośliny obwódkowe Niektóre rośliny sezonowe efektownie wyglądają posadzone na obrzeżach rabat, ścieżek, klombów i trawników pełnia rolę obwódek. Podkreślają i zarysowują obsadzone nimi różne elementy ogrodu, wprowadzając dodatkowo pewne uporządkowanie. Nadają się do tego celu niskie, zwarte, silnie krzewiące się, długo i obficie kwitnące gatunki, odporne na niekorzystna pogodę (ulewne deszcze i silne promieniowanie słoneczne). Do szczególnie przydatnych należą niezawodne aksamitki, a także żeniszek, smagliczka i ubiorek. Oryginalnie prezentują się obwódki z roślin o ozdobnych, kolorowych liściach pokrzywki brazylijskiej, szarej santoniny cyprysikowatej, a także purpurowej alternatory oraz irezyny. Z kolei goździk brodaty, rezeda, czy niskie odmiany heliotropu roztaczają dodatkowo efektowny zapach. Takie rośliny, jak: starzec, santonina, irezyna, i kocanki włochate pozytywnie reagują na podcinanie (uszczykiwanie pędów), dzięki czemu silnie się zagęszczają. Pozwala to na dowolnie formowanie ich pokroju. Kolorystyka walor dekoracyjny
6 Rośliny sezonowe wnoszą do kompozycji nie tylko bogactwo form, ale i niespotykaną wśród innych grup roślin różnorodność kolorów. Przez to silnie oddziałują na nastrój i odczucia. Wrażenie ciepła dają barwy związane z ogniem: żółta, pomarańczowa i czerwona, odczucie chłodu zaś kolory kojarzące się z wodą: niebieski, fioletowy i zielony. Kolory zimne, spokojne wywołują wrażenie głębi przestrzeni, pozornie ją oddalając, z kolei ciepłe, żywe i wesołe dają złudzenie przybliżenia. Odczucie powiększenia i oddalenia przestrzeni ogrodu uzyskuje się sadząc na pierwszym planie rośliny o barwach ciepłych, począwszy od żółtej, poprzez pomarańczową i czerwoną, następnie przechodząc do barw zimnych niebieskiej i fioletowej. Rośliny posadzone w takim układzie optycznie powiększają ogród (wydłużają perspektywę). W kompozycjach roślinnych można dobierać odcienie i tony jednego koloru lub tworzyć układy wielobarwne. Częściej stosuje się kombinacje wielu barw, wykorzystując w tym celu zróżnicowane kolorystycznie odmiany jednego gatunku i odmian. Można też sadzić rośliny o kwiatach dwu- i wielobarwnych, np. goździki, bratki, aksamitki, pelargonie i petunie. Odpowiedni dobór roślin umożliwia zmiany barw kompozycji od wczesnego lata do późnej jesieni, gdyż jedne rośliny kończą kwitnienie, a inne dopiero zaczynają. Zarówno na rabatach, jak i w pojemnikach ładnie wyglądają zestawienia w różnych odcieniach i tonacjach jednego koloru. Chcąc uniknąć monotonii w takich aranżacjach, dobiera się rośliny zróżnicowane pod względem wielkości i pokroju. Spokojne kompozycje utworzą kwiaty w pastelowych kolorach, np. w odcieniach różu, fioletu czy błękitu. Stonowane, łagodne układy uzyska się łącząc ciepłą czerwień z pomarańczowym. W aranżacjach pojemnikowych można zestawić czerwoną pelargonię z pomarańczowa nasturcją lub czerwoną werbenę z pomarańczową nemezją. Silne, efektowne kontrasty uzyska się łącząc kwiaty w odcieniach błękitu lub fioletu z roślinami o kwiatach żółtych bądź pomarańczowych, np. niebieska lobelię z żółta gazanią, fioletową werbenę lub czubatkę z żółtymi kocankami, a także bratki w różnych odcieniach z żółtopomarańczowym lakiem. Ciekawe, kontrastowe połączenia tworzą: czerwona pelargonia bluszczolistna z żółtym uczepem lub niebieski heliotrop z czerwona szałwią. Zestawienia roślin w kontrastowych kolorach ożywiają ponure, szare ściany budynków, monotonne kompozycje z iglaków czy nieco bardziej ocienione kąciki ogrodu. Kontrasty można łagodzić roślinami o neutralnych białych kwiatach lub szarych i srebrzystych liściach. Biel działa uspakajająco, podkreśla urok innych roślin, dodaje też kompozycjom delikatności i elegancji. Do łagodzenia i osłabienia mocnych, intensywnych kolorów nadają się także rośliny o kremowych kwiatach, takie jak przypołudnik, lwia paszcza.
7 W aranżacjach rabatowych efektowne, harmonijne kompozycje w pastelowych kolorach uzyskuje się sadząc np. kwitnącej na różowo ślazówki fioletowe szałwie i chabry, fioletowoniebieskie dzwonki ogrodowe, a także ostróżki, naparstnice i malwy w różnych odcieniach różu i fioletu. Pełne uroku, subtelne zestawienia uzyskuje się z roślin różowo i niebiesko kwitnących z gatunkami szaro- lub srebrnolistnymi. Niezwykle silnym akcentem barwnym są połączenia roślin w ciepłych tonacjach czerwieni, koloru pomarańczowego i żółci. W towarzystwie żółtych zachyłków, rudbekii i sanwitalii ładnie wyglądają mające pomarańczowe kwiaty gazonie, maczek kalifornijski i gajlardia oścista, a także kwitnące w różnych odcieniach czerwieni dalie, niecierpki, astry letnie oraz purpurowy szarłat. Ciepłe, pełne ekspresji kolory kwiatów rozjaśniają spokojne kompozycje z iglaków i sporadycznie kwitnących latem krzewów liściastych. Wspaniale wyglądają ogrody rozświetlone różnokolorowymi cyniami, floksami, lwią paszczą. Kompozycje można wzbogacić roślinami o dekoracyjnych, często kontrastowo wybarwionych liściach, np. irezyną, alternaterią, starcem, gnafolium, pokrzywką amerykańską. Barwa nie występuje nigdy samodzielnie, towarzyszy jej zawsze bryła geometryczna o ściśle określonej strukturze. Dlatego też w układach barwnych obok koloru należy brać pod uwagę pozostałe cechy roślin, takie jak ich kształt i struktura, oraz inne czynniki, np. otoczenie, natężenie światła. Każda kompozycja powinna być prosta i naturalna, a przy tym mieć swój własny charakter. W aranżacjach ogrodowych, podobnie jak w pojemnikach, należy uwzględniać także wielkość roślin, pokrój i termin kwitnienia. Zestawiając poszczególne gatunki i odmiany w rozmaite układy kolorystyczne, warto dobierać rośliny o zbliżonych wymaganiach w stosunku do gleby, światła i wilgotności, wówczas ich pielęgnacja będzie ułatwiona. II. ZAKŁADANIE I PIELĘGNACJA KWIETNIKÓW, RABAT I OGRODÓW SPECJALNYCH Opracowanie projektów wykonawczych dla kwietników sezonowych i rabat bylinowych Opracowanie projektów wykonawczych dla różnego rodzaju form kwiatowych wiąże się przede wszystkim z takim ich przygotowaniem graficznym, które umożliwi przeniesienie projektu na grunt. Poszczególne plamy roślin muszą być oznaczone graficznie i opisane w sposób określony przez normę. Obejmuje to m.in. podanie rozstawy, w jakiej mają być posadzone poszczególne rośliny. Ponadto projekt musi dokładnie określić położenie rabaty
8 czy kwietnika w odniesieniu do stałych, oznaczonych geodezyjnie punktów terenu np. w postaci reperów. Najczęściej projektanci wykorzystują do tego celu pomocniczą siatkę kwadratów o wielkości oczek dostosowanej do stopnia skomplikowania kształtów rabat i kwietników, którą odnoszą do punktu stałego w terenie (czyli takiego, którego położenie jest ściśle określone przez geodetę). Oprócz odpowiednich oznaczeń graficznych projekt wykonawczy powinien zawierać: - obliczoną ilość materiału roślinnego, - opis techniczny, dotyczący przede wszystkim sposobów wykonania kwietnika czy rabaty - wykaz norm, które muszą spełniać zastosowane do tego celu materiały. Obliczanie ilości materiału roślinnego potrzebnego do obsadzenia danego terenu wynika z przyjętej rozstawy sadzenia, czyli odległości pomiędzy sadzonymi roślinami i przypadającej w związku z tym liczby roślin na 1 m 2 powierzchni rabaty czy kwietnika. Orientacyjnie dla roślin sadzonych w rozstawie 50 x 50 cm ilość ta wynosi 4 rośliny/m 2. Wymaganą liczbę poszczególnych gatunków i odmian roślin oblicza się mnożąc liczbę roślin przypadających na 1 m2 przez wielkość powierzchni przewidzianej w projekcie dla danego gatunku czy odmiany rośliny. Powierzchnię można obliczyć metodą graficzną za pomocą planimetru lub szacunkowo za pomocą kalki milimetrowej. Opis techniczny sposobów wykonania obejmuje zalecenia dotyczące przyjętych metod, ilość potrzebnych materiałów i ich jakości. Z reguły opis ma układ chronologiczny i kolejno zawiera: wymagania stawiane roślinom, które musza być zakupione, sposób przygotowania podłoża pod projektowaną rabatę, technikę i terminy sadzenia oraz zalecane zabiegi pielęgnacyjne przez okres około roku od momentu założenia rabaty. W przypadku kwietników i rabat można wyróżnić następujące podstawowe etapy w ich urządzaniu: 1. Uporządkowanie i oczyszczenie terenu z wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń, takich jak gruz, kamienie, patyki, śmieci itp. 2. Usunięcie starej darni wraz z występującymi na terenie chwastami np. przez jej wycięcie wraz z korzeniami lub skoszenie, przekopanie i usuniecie korzeni oraz innych przetrwalników chwastów. 3. Plantowanie terenu (wstępne wyrównanie). 4. Przekopanie gleby na wymaganą głębokość, która zależy od tego, jak głęboko korzenią się rośliny przewidziane w projekcie.
9 5. Modyfikacja składu chemicznego i mechanicznego gleby w celu zapewnienia roślinom jak najlepszych warunków wzrostu. Na tym etapie należy przewidzieć i obliczyć, jak zmieni się objętość przygotowanego podłoża przez dodanie różnych składników i w związku z tym należy usunąć część podłoża z rabaty w celu uniknięcia nadmiernego podniesienia jej poziomu. Ilość składników powinniśmy dobierać indywidualnie, dostosowując je do zastanych warunków glebowych i wymagań roślin przewidzianych w projekcie. Modyfikacja ta może dotyczyć dodania: - części ilastych w postaci gliny w przypadku występowania gleb zbyt przepuszczalnych, piaszczystych lub żwirowych, - piasku w przypadku gleb zbyt ciężkich, gliniastych, - składników organicznych w postaci np. torfu odkwaszonego, w celu zwiększenia zdolności sorpcyjnych gleby, - nawozów organicznych i nieorganicznych, w celu zwiększenia żyzności podłoża, - składników zmieniających odczyn gleby, np. kwaśnego torfu w celu zakwaszenia lub wapna w celu uzyskania odczynu zasadowego. 6. Przemieszanie dodanych składników z istniejącym podłożem. 7. Wyrównanie przygotowanego podłoża. 8. Wytyczenie miejsc sadzenia lub wzorów i miejsc sadzenia roślin. 9. Przygotowanie roślin do sadzenia. 10. sadzenie roślin zgodnie z projektem. 11. Podlanie posadzonych roślin. 12. Pielęgnacja roślin po posadzeniu.