Cięcie i formowanie drzew owocowych Piotr Gościło Intensyfikacja upraw sadowniczych, a szczególnie zwiększenie liczby drzew na hektarze, spowodowały konieczność zmian sposobów cięcia zabiegu mającego istotne znaczenie dla wzrostu drzew i ich owocowania. Wpływa ono na tworzenie się pąków kwiatowych, regularność plonowania, zdrowotność drzew i owoców oraz ich wielkość i wybarwienie. Cele i rodzaje cięcia Cięcie po posadzeniu drzewka ma ułatwić jego przyjęcie się i uformować jego koronę. W dalszych latach reguluje wzrost i owocowanie. Aby drzewko dobrze plonowało, powinno być tak formowane, by mieć optymalną ilość długo i krótkopędów pokrytych silnymi pąkami kwiatowymi. Mogą one formować się w całej koronie, jeśli tylko będzie dostateczna ilość światła (niezbędnego też dla powstawania rumieńca). Najładniejsze owoce tworzą się na drzewach młodych (fot. 1). W zależności od wieku, charakteru i siły wzrostu drzew, Fot. 1 Ładne owoce rodzą się na drzewkach młodych, a także dobrze formowanych starszych, u których pędy boczne są sukcesywnie wymieniane Fot. 2 Uszkodzenia mrozowe na przekroju konara rozróżniamy cięcie: formujące, prześwietlające, odnawiające, na krótkopędy. Formowanie koron drzew zwykle kończymy w trzecim lub czwartym roku po posadzeniu. Przeważnie od trzeciego roku rozpoczynamy prześwietlanie drzew. Cięcie odnawiające rozpoczynamy od czwartego lub piątego roku. Cięcie na krótkopędy praktykuje się coraz rzadziej, przeważnie na odmianach o 4 typie owocowania, które z natury takie pędy tworzą opornie. W tym celu wyrastające pędy są przycinane na 4 6 oczek w lipcu lub na początku sierpnia, co powoduje powstanie pędów owoconośnych. Uzupełniane jest ono cięciem i uszczykiwaniem pędów podczas wegetacji (letnim). Zwykle wszystkie rodzaje cięcia wykonuje się jednocześnie na drzewach młodych więcej jest formowania i prześwietlania, na starszych dominuje rozsądne odmładzanie i prześwietlanie. W sadach wykonujemy cięcie zimowe i letnie. Drzewka sadzone jesienią zaczynamy formować wiosną po rozpoczęciu wegetacji, jeśli sadzimy je wiosną tniemy zaraz po posadzeniu. Polecany i bezpieczny termin cięcia zimowego to przedwiośnie i wiosna od drugiej połowy lutego aż do początku maja. Często sadownicy rozpoczynają je już w końcu listopada lub w grudniu, a kończą do dwóch tygodni po
kwitnieniu. Spowodowane jest to dużymi powierzchniami sadów oraz brakiem siły roboczej. Cięcie prowadzone w grudniu, styczniu może być przyczyną silnych przemarznięć drzew, jeśli po nim wystąpią znaczne i długotrwałe spadki temperatury. Cięcie wczesnozimowe jest szczególnie niebezpieczne po krótkiej jesieni, kiedy rośliny nie w pełni weszły w spoczynek. Cięcie prowadzone do dwóch tygodni po kwitnieniu nie osłabia siły wzrostu drzew. Opóźniony zabieg jest celowy w przypadku drzew o zbyt małej ilości pąków kwiatowych, a także przemarzniętych. Jeśli uszkodzenia mrozowe są bardzo rozległe (fot. 2), cięcie można opóźnić nawet do czerwca, kiedy będzie już wiadomo, które drzewa należy wykarczować, a które można zostawić. Dlatego przed organicznym, doprowadzenie do wtórnego zachwaszczenia, wysiew gorczycy. Opóźnione cięcie zimowe może przeszkadzać w prawidłowym przeprowadzaniu zabiegów ochrony sadu. Typy owocowania drzew Poszczególne odmiany jabłoni mają różny charakter wzrostu, tworzenia pąków kwiatowych różny sposób owocowania. Jest to związane między innymi z cechami genetycznymi. Pierwsza grupa odmian to przeważnie mutanty krótkopędowe. Zakładają wiele krótkopędów na kilkuletnich pędach. Drzewa tych odmian owocują w całej objętości koron. W drugiej grupie (należy do niej między innymi Šampion ) najcenniejsze pąki kwiatowe zakładane są na 2 5-letnich gałęziach. Grupa trzecia (np. Gala, Golden Delicious ) zakłada pąki kwiatowe na 1 3-letnich pędach. Grupa czwarta ( Paulared, Rubin, Cortland, Rubinola ) to te jabłonie, u których pąki kwiatowe tworzone są przeważnie na 1 2-letnich pędach. Odmiany, a nawet poszczególne drzewa mogą wpadać w przemienność tworzenia pąków kwiatowych, a tym samym owocowania. Jedne odmiany mają większą skłonność do przemienności (grupa Jonagoldów, Ligol, Antonówka Boiken, Piękna z Boskoop ), inne mniejszą (albo owocują corocznie Idared, Šampion, Golden Delicious Reinders, Pinova ). Na regularność plonowania wpływ ma szereg czynników agrotechnicznych, nie tylko sposób i termin cięcia drzew. Podkładki karłowe sprzyjają szybkiemu tworzeniu pąków kwiatowych i owocowaniu. Już w roku sadzenia na pędach można znaleźć pąki kwiatowe. Drzewa na podkładkach karłowych są bardziej wrażliwe, zwłaszcza na niedobory wody w glebie. Podkładki silniej rosnące zapewniają szybszy wzrost, a drzewa na nich uszlachetniane później wchodzą w okres owocowania. Stwarzają mniej problemów ze wzrostem, a więcej z plonowaniem. Formowanie koron Obecnie w sadach jabłoniowych i gruszowych przeważają korony stożkowe z dominującym przewodnikiem. W zależności od rozstawy w rzędach przybierają postać wrzeciona, wysmukłego wrzeciona, korony osiowej, sznura. Przy typowym wrzecionie średnica pierwszego okółka gałęzi dochodzi do 2 m, przy wysmukłym wrzecionie ma 1 1,3 m, a przy superwrzecionie do 1 m. Rzadziej spotykane są drzewa sadzone w systemach V, Y, drylling, mikado. Czasem jabłonie i grusze, szczególnie przy wąskich międzyrzędziach, prowadzone są jako szpalery. U wszystkich tak formowanych drzew (fot. 3) grubsze, kilkuletnie pędy to raczej gałęzie niż konary nie są tak długowieczne jak przewodnik. Jest on trwałym elementem drzewa, natomiast pędy boczne wymienia się przy wierzchołku co rok lub dwa, w środku korony dominują pędy 2 3-letnie, piętro podstawowe stanowią pędy
3 4-letnie, chociaż mogą tam także znajdować się starsze, pod warunkiem że są produktywne i na wystarczającej wysokości od ziemi. Przy silnie rosnących odmianach i poziomo wyrastających pędach poleca się, aby pień miał wysokość nie mniejszą niż 1 m. Po opuszczeniu się gałązek pod ciężarem owoców ich bezpieczna odległość od ziemi to 40 50 cm. Owocowanie na takich pędach zapewniamy, umiejętnie je prowadząc przeważnie przez systematyczne skracanie na nich jedynie Fot. 3 Prosty, dominujący przewodnik i pędy boczne osadzone na nim luźno dobrze uformowane, prawidłowo rosnące drzewko Fot. 4 Skutki złego cięcia prześwietlającego jednorocznych przyrostów (cięcie na klik ). Nieumiejętne skracanie pędów starszych (na 2- letnim i starszym drewnie, tak zwana amputacja) zwykle kończy rozpoczęciem cięcia oceniamy stan przezimowania drzew. Przemarzają nie tylko części nadziemne. Także system korzeniowy, szczególnie drzew na bardziej karłowych podkładkach, jest bardziej wrażliwy na przemarzanie. Dlatego już jesienią warto pomyśleć o jego zabezpieczeniu przed mrozami na przykład przez okrywanie ziemią czy innym materiałem się tragicznie (fot. 4). Tak cięte drzewo broni się wyrastaniem pędów z pąków śpiących wilków, które są nieproduktywne. Silnie cięte drzewa wytwarzają silne pędy zakończone pąkami liściowymi. Zwykle trzeba je usuwać, bo zagęszczają koronę drzew w dolnej i środkowej części drzewa, konkurują o pokarm i światło, co skutkuje gorszym zawiązywaniem słabszych pąków i utrudnia zabiegi agrotechniczne. Po usunięciu tych zbędnych pędów drzewo ponownie stara się odbudować koronę i znów wytwarza ich nadmiar. Osłabić wzrost drzew można przez cięcie korzeni, opóźnienie cięcia, zmniejszenie nawożenia azotem, opryskanie ich Regalisem. Cięcie pędów na odcinkach 2-, 3-, 4-letniego drewna jest groźne nie tylko w dolnej części drzewa, ale w całej koronie traci ona kształt stożka. Górne partie drzewa zasłaniają dolne, korony takie są mniej stabilne, bardziej podatne na silne wiatry. Czasem w dolnej części drzewa celowo pozostawiamy pędy starsze, grubsze od połowy średnicy przewodnika w miejscu ich wyrastania. Takie silniejsze gałęzie pozwalają utrzymywać wzrost całego drzewa w ryzach. Jest to szczególnie cenne, jeśli rosną one zbyt silnie, a (z różnych powodów) wiążą mało pąków kwiatowych. Korony drzew na poziomie pierwszego piętra mogą się stykać, w środkowej części odległość pomiędzy sąsiednimi gałązkami poszczególnych drzew powinna wynosić 20 40 cm, a w szczytowej części przynajmniej 40 50 cm. Dotychczas zalecana wysokość drzew to 0,7 0,8 odległości między rzędami. Zwykle wynosi ona 2,5 3 m. Zapewnia to dobre wnikanie promieni słonecznych do dolnych i wewnętrznych partii drzewa. Takie drzewa są stabilne, łatwe w pielęgnacji, dają wysokie plony. Jednak niektórzy sadownicy z uwagi na wiosenne przymrozki wyprowadzają wierzchołki drzew wyżej. Wtedy sięgają one nawet 3,5 3,7 m (fot. 5). Drzewa tak wysokie, ale prowadzone w formie wysmukłego stożka, dają zwykle wysokie plony dobrej jakości. Należy pamiętać, że konstrukcja wspierająca powinna być stabilna. Silniejsze wiatry mogą bowiem spowodować
wyłamywanie nawet całych rzędów. Tak się stało po dużych opadach śniegu w drugiej połowie października ubiegłego roku. Wysokość drzew regulujemy poprzez skracanie lub wyłamywanie przewodnika. Tę czynność można wykonywać zarówno w czasie cięcia zimowego, jak i w końcu maja lub na początku czerwca. Miąższość koron to kolejna ważna cecha dobrze Fot. 5 Wysokie drzewa wymagają silniejszej konstrukcji uformowanych drzew. Należy je tak przycinać, aby doprowadzić do równomiernego zakładania pąków kwiatowych i owocowania w całej koronie. Patrząc na drzewo latem, powinniśmy widzieć wszystkie dojrzewające owoce. Najbardziej produktywne są pędy 2-letnie, na ich krótkopędach zakładane są najbardziej dorodne pąki kwiatowe. Oprócz silnych pędów owoconośnych w koronach drzew znajduje się wiele drobniejszych, na których także tworzą się pąki kwiatowe niektóre odmiany (np. Idared, Šampion ) mają ich nadmiar. Długie i elastyczne pędy owoconośne zwykle zbyt silnie obwisają i zasłaniają te położone w głębi przy przewodniku. Dlatego ich nadmiar w zewnętrznych partiach koron, a głównie w środku dolnych, trzeba usuwać (cięciem na obrączkę) podczas cięcia zimowego. Rozpoczynamy cięcie Łatwiej ciąć i formować sady założone z jednolitego materiału szkółkarskiego, rosnące na podobnych stanowiskach i glebach. Wtedy drzewka rosną podobnie. Jeśli tak nie jest, do każdego drzewka należy podchodzić indywidualnie. Najpierw należy ocenić, jak drzewa, które zamierzamy ciąć, przetrwały zimę. Nacinamy nożem pień, konary, pędy i pąki. Na drzewach zdrowych wiązki miazgi i drewna mają kolor od jasnożółtego do zielonkawego. U drzew chorych drewno i miazga są brązowe, sine, a nawet czarne. Drzewa przemarznięte mają jasnobrązową korę, często ich pnie są spękane szczególnie od strony południowej. Kora drzew oddziela się od miazgi i drewna. W drugiej kolejności oceniamy kondycję drzew oraz ilość zawiązanych pąków kwiatowych. Drzewa mające nadmiar pąków kwiatowych tniemy silniej, skracamy pędy, eliminujemy nadmiar krótkopędów, szczególnie wyrastających od spodniej strony grubszych pędów. Pozostawiamy pędy z pąkami kwiatowymi wyrastające na górnej stronie pędów bocznych. Jeśli jest ich nadmiar, jeśli są zbyt słabe lepiej je usunąć. Jest to cięcie szczegółowe, zajmujące więcej czasu, ale bardzo efektywne. Drzewa za silnie rosnące które wytworzyły zbyt silne przyrosty, na których jest za mało pąków kwiatowych tniemy inaczej. Jeżeli wycinamy, to całe konary. Ograniczamy cięcie szczegółowe, staramy się nie skracać zbyt silnie pędów, a w żadnym wypadku nie tniemy ich na odcinkach drewna 2 3-letniego. Staramy się prowadzić je tak, aby nie o 1/3 1/2 ( na klik ). W następnym roku pęd, który stanowi przedłużenie przewodnika, skracamy silnie zwykle na 3, 4 pąki. Tak postępujemy w kilku kolejnych latach. Po silnym przycięciu przewodnika to właśnie na nim z pąków bocznych wyrastają jego silni konkurenci. Zwykle wycinamy te pędy na obrączkę lub wyrywamy. Jeśli z biegiem lat wysokość pobudzić drzewa do silnego wzrostu. Na dobrze
pociętych drzewach tego typu widać niewiele miejsc naszej ingerencji. Jeśli jest ona konieczna, to przeważnie przy pniu, czasem z pozostawieniem czopa. Cięcie zwykle rozpoczynamy od usunięcia grubych, silnych gałęzi wyrastających prostopadle do linii rzędów. Raczej powinniśmy je wycinać, niż skracać. Także wtedy, gdy zbyt nisko wiszą nad ziemią, a obok znajdują się takie, które uzupełnią wycięte i rosną spokojniej. Usunięcie tych silnych, grubych pędów ułatwia dojście do drzewa i wstawienie w koronę podczas zbiorów sanek, stojaków czy drabinek. Po zrobieniu sobie miejsca u dołu korony rozpoczynamy cięcie jej górnych partii. W okresie wegetacji tak rozluźniona korona ułatwia przerzedzanie i zbiór owoców. Skracamy przewodnik, jeśli przerósł zakładaną wysokość. Zwykle jest nią długość kołka czy bambusa, do którego przywiązywane jest drzewko po posadzeniu. Gdy przewodnik pierwszy raz przekroczy zakładaną wysokość, skracamy go drzew zbytnio się podniesie, należy wybrać zastępczy przewodnik, który także przycinamy na klik. Następnie prześwietlamy środkowe i dolne partie koron. Usuwamy nadmiar drobnych pędów, a także tych silniejszych, lecz pokładających się na siebie, zasłaniających środkowe obszary drzewa. Nawet w środkowych i dolnych partiach drzew z pnia wyrastają czasem pod ostrym kątem silne pędy. Albo je wyrywamy (jeśli chcemy osłabić siłę wzrostu drzewa powyżej miejsca wyrwania), wycinamy na obrączkę, albo pozostawiamy kilkucentymetrowy czop, z którego wyrosną pędy, które zastąpią te nieproduktywne, zbyt stare. Cięcia na czop, praktykowane na przewodnikach zaleca się wtedy, gdy w tej strefie korony jest zbyt mało pędów mogących równomiernie ją wypełnić. Często pozostawiamy czop, wycinając konkurencyjny przewodnik (fot. 6). Cięcie na czopy prowadzimy również wtedy, gdy chcemy zagęścić koronę. Na wyciętych czopach w pierwszym lub drugim roku po cięciu tworzą się pędy boczne, z których część pozostawiamy. Na drzewach o silnym wzroście, szczególnie w ich części szczytowej, silne pędy lepiej wycinać na obrączkę. Pozostawienie wielu czopów powoduje zbyt duże Fot.6 Zbyt grube, wyrastające pod ostrym kątem pędy boczne można wycinać, pozostawiając niewielki czop zagęszczenie nowo wyrastających pędów (fot. 7). Zwykle w sezonie wegetacyjnym zbyt wiele silnych pędów wyrasta w strefie wierzchołkowej. Górne partie drzew zasłaniają wtedy środkowe, a czasem także dolne. Wówczas trzeba wyciąć wszystkie pędy zakończone pąkami liściowymi, pozostawić niektóre zakończone kwiatowymi. Szczególnie istotne jest pozostawienie kilku takich pędów na obwodzie drzew starszych, na których bardzo często niepotrzebnie prawie wszystkie jednoroczne przyrosty są usuwane w czasie cięcia letniego. Jeżeli pozostaną tylko stare, mało produktywne konary, wtedy trudno wykonać tam cięcie odnawiające. Na klik tniemy przewodnik i pędy pierwszego piętra (fot. 8), niekiedy jednoroczne wyrastające wyżej (np. u Golden Delicious Reinders ) Cięcie takie usztywnia przycinaną gałąź, zapobiega ogałacaniu pędów. Rozpoczynamy je po sadzeniu, w ten sposób ułatwiamy tworzenie pąków kwiatowych (zapobiegamy ogałacaniu się zbyt długich odcinków
Fot. 7 Nadmierne zagęszczenie pędów przy wierzchołkach drzew spowodowane między innymi cięciem na czop Fot. 8 Skracanie przewodnika, który przekroczył zakładaną wysokość cięcie na klik pędów). Kontynuujemy je przez kolejne lata. Jednak zajmuje ono dużo czasu. Często zamiast pracochłonnego cięcia na klik można wieloletnią gałąź zastąpić młodszą, zwykle wyrastającą powyżej. Wycinać należy także pędy nadłamane i chore, uszkodzone przez bawełnicę korówkę i szkodniki żerujące wewnątrz. Jeśli zabiegi ochronne przeciw chorobom i szkodnikom wykonujemy opryskiwaczami tunelowymi wtedy parametry koron po cięciu (wysokość, rozpiętość) powinny być takie, aby opryskiwacz swobodnie mógł pracować przez cały sezon wegetacyjny.