Spis treści MŁODA POLSKA... 15 Wiadomości wstępne... 15 Ramy chronologiczne epoki... 15 Nazwa epoki... 15 Założenia epoki... 17 Podstawy filozoficzne epoki... 18 Fryderyk Nietzsche... 18 Arthur Schopenhauer... 19 Henri Bergson... 20 Kierunki w sztuce przełomu wieków... 21 Estetyzm... 21 Impresjonizm... 21 Symbolizm... 23 Ekspresjonizm... 24 Parnasizm... 25 Naturalizm... 26 Secesja... 27 Sytuacja na ziemiach polskich... 27 Zabór rosyjski... 27 Zabór pruski (Poznańskie)... 28 Zabór austriacki (Galicja)... 28 Programy i manifesty literackie... 29 3
Przedstawiciele literatury europejskiej... 32 Modernizm we Francji... 32 Modernizm w Belgii... 34 Modernizm w Szwecji... 35 Modernizm w Norwegii... 35 Modernizm w Anglii... 36 Modernizm w Rosji... 37 Joseph Conrad... 39 Lord Jim... 40 Narracja w utworze... 40 Kompozycja w utworze... 41 Bohater utworu... 41 Wizja świata w utworze... 45 Etyka Conradowska... 45 Gatunek powieść... 46 Kazimierz Przerwa-Tetmajer... 48 Koniec wieku XIX... 49 Nie wierzę w nic... 51 Fałsz, zawiść... 52 Niewierny... 52 Hymn do Nirwany... 53 Ludzie miotają się, dręczą, cierpią...... 53 Evviva l`arte!... 54 Na Anioł Pański... 55 Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej... 57 4
Ja, kiedy usta...... 59 Jan Kasprowicz... 59 W chałupie... 61 Z chałupy... 62 Sonet I... 62 Sonet XV... 63 Sonet XXXIX... 64 Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach... 64 Dies irae... 66 Księga ubogich... 71 Księga ubogich ( III Nie ma tu nic szczególnego...)... 72 Leopold Staff... 73 Kowal... 74 Deszcz jesienny... 76 O miłości wroga... 77 Sonet szalony... 78 Przedśpiew... 79 Bolesław Leśmian... 80 Zmory wiosenne... 81 Las... 82 Tadeusz Miciński... 83 Lucifer... 84 Gabriela Zapolska... 86 Moralność pani Dulskiej... 88 5
Geneza utworu... 88 Czas powstania utworu... 89 Czas i miejsce akcji... 89 Bohaterowie... 89 Utwór jako tragifarsa... 96 Dulszczyzna... 97 Gatunek dramat naturalistyczny... 98 Stanisław Wyspiański... 99 Wesele... 101 Geneza utworu... 101 Czas powstania utworu... 102 Społeczeństwo w utworze... 102 Dwie płaszczyzny w utworze... 106 Wnioski... 112 Artyzm Wesela... 113 Gatunek dramat symboliczny... 114 Władysław Stanisław Reymont... 115 Chłopi... 117 Czas powstania utworu... 117 Czas i miejsce akcji... 117 Narracja w utworze... 118 Kompozycja... 118 Bohaterowie... 119 Prace wykonywane w poszczególnych porach roku.. 131 Zwyczaje i obrzędy... 132 6
Reguły życia społecznego i rodzinnego... 136 Przyroda w powieści... 140 Realizm i naturalizm w powieści... 140 Tendencja mitotwórcza w utworze... 141 Język i styl utworu... 142 Gatunek powieść... 143 Stefan Żeromski... 145 Ludzie bezdomni... 148 Czas powstania utworu... 148 Tytuł utworu... 149 Kreacja głównego bohatera Tomasza Judyma.. 151 Bohaterowie... 157 Panorama społeczna w powieści... 163 Gatunek powieść... 163 Siłaczka... 165 Tytuł utworu... 165 Bohaterowie... 165 Gatunek opowiadanie... 168 Rozdziobią nas kruki, wrony... 168 Tytuł utworu... 168 Temat utworu... 169 Analiza przyczyn upadku powstania styczniowego... 169 Miejsce utworu w literaturze poświęconej powstaniu styczniowemu... 170 Symbolizm i naturalizm w utworze... 171 7
Gatunek opowiadanie... 171 Doktor Piotr... 172 Czas powstania utworu... 172 Bohaterowie... 172 Konflikt postaw moralnych... 176 Gatunek opowiadanie... 178 Zmierzch... 178 Tytuł utworu... 178 Bohaterowie... 179 Problematyka utworu... 179 Impresjonizm i naturalizm w utworze... 180 Narracja w utworze... 181 Gatunek obrazek... 181 Echa leśne... 181 Czas i miejsce akcji... 181 Tytuł utworu... 181 Narracja w utworze... 182 Bohaterowie... 182 Motyw powstania styczniowego w utworze... 184 Gatunek opowiadanie... 185 Młoda Polska podsumowanie wiadomości... 186 DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE... 188 Wiadomości wstępne... 188 Ramy chronologiczne epoki... 188 8
Nazwa epoki... 188 Podstawy filozoficzne i naukowe epoki... 189 Freudyzm... 189 Behawioryzm... 190 Pragmatyzm... 190 Egzystencjalizm... 191 Katastrofizm... 192 Nauka... 192 Główne kierunki w poezji dwudziestolecia międzywojennego... 193 Ekspresjonizm... 193 Futuryzm... 194 Dadaizm... 195 Nadrealizm... 196 Neoklasycyzm... 197 Awangarda poetycka (francuska)... 197 Przedstawiciele europejskiej literatury dwudziestolecia międzywojennego... 198 Francja Marcel Proust... 198 Guillaume Apollinaire... 199 Irlandia James Joyce... 200 Anglia Antoine de Saint-Exupéry... 201 Niemcy Hermann Hesse... 202 Tomasz Mann... 203 9
Rosja Borys Pasternak... 205 Osip Mandelsztam... 206 Michaił Bułhakow... 206 Sztuka dwudziestolecia międzywojennego... 208 Plastyka... 208 Muzyka... 209 Teatr... 210 Film... 210 Franz Kafka... 211 Proces... 213 Czas i miejsce akcji... 213 Rzeczywistość w utworze... 213 Narracja w utworze... 214 Bohater utworu... 214 Wnioski... 222 Interpretacja utworu... 224 Gatunek powieść parabola (przypowieść)... 224 Michaił Bułhakow... 225 Mistrz i Małgorzata... 227 Geneza utworu... 227 Czas i miejsce akcji... 228 Wątki w powieści... 228 Obraz Moskwy... 229 Wątek fantastyczny (działania Wolanda)... 231 Motyw biblijny... 233 10
Mistrz i Małgorzata... 235 Artyzm utworu... 236 Ugrupowania poetyckie polskiego dwudziestolecia i ich wybrani przedstawiciele... 238 Skamander... 238 Julian Tuwim... 240 Jan Lechoń... 248 Jarosław Iwaszkiewicz... 250 Kazimierz Wierzyński... 254 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska... 255 Futuryści... 257 Bruno Jasieński... 258 Stanisław Młodożeniec... 260 Awangarda Krakowska... 262 Julian Przyboś... 264 Druga Awangarda... 268 Józef Czechowicz... 268 Kwadryga... 270 Konstanty Ildefons Gałczyński... 271 Żagary... 275 Czesław Miłosz... 276 Leopold Staff... 278 Wysokie drzewa... 280 Ars poetica... 281 Bolesław Leśmian... 282 11
Dusiołek... 283 Dziewczyna... 285 W malinowym chruśniaku... 288 Władysław Broniewski... 289 Mannlicher... 291 Poezja... 292 Zagłębie Dąbrowskie... 293 Bagnet na broń... 294 Witold Gombrowicz... 295 Ferdydurke... 297 Tytuł utworu... 297 Narracja w utworze... 297 Kompozycja utworu... 298 Fabuła utworu... 298 Bohater utworu... 299 Formy środowiskowe... 300 Pojęcie Formy... 306 Język i Styl utworu... 307 Gatunek powieść... 308 Zofia Nałkowska... 309 Granica... 311 Czas powstania utworu... 311 Czas i miejsce akcji... 311 Kompozycja utworu... 311 Tytuł utworu... 312 12
Bohaterowie utworu... 317 Refleksje o człowieku... 331 Gatunek powieść... 332 Maria Kuncewiczowa... 333 Cudzoziemka... 335 Kompozycja utworu... 335 Kategoria czasu w utworze... 335 Narracja w utworze... 336 Tytuł utworu... 337 Bohaterka utworu... 338 Gatunek powieść psychologiczna... 350 Stefan Żeromski... 350 Przedwiośnie... 354 Geneza utworu... 354 Tytuł utworu... 354 Czas i miejsce akcji... 356 Kompozycja utworu... 357 Narracja w utworze... 357 Bohaterowie... 358 Obraz ziemiaństwa i sytuacja chłopów... 374 Problem przyszłości Polski... 379 Przyjęcie utworu... 384 Gatunek powieść polityczna... 385 Bruno Schulz... 385 Sklepy cynamonowe... 387 13
Rzeczywistość w opowiadaniach... 387 Mitologizacja... 388 Kategoria czasu... 390 Schulzowska koncepcja człowieka i artysty... 391 Narracja w utworze... 392 Język i styl utworu... 393 Gatunek opowiadanie... 394 Jerzy Szaniawski... 395 Żeglarz... 396 Problem mitu... 396 Elementy tworzące mit kapitana Nuta... 397 Postawy wobec mitu... 399 Rola mitu... 401 Gatunek dramat (komedia)... 403 Stanisław Ignacy Witkiewicz... 403 Szewcy... 405 Podtytuł utworu i jego funkcja... 405 Przewroty społeczne... 406 Motyw rewolucji i władzy... 408 Katastroficzna wizja świata... 409 Groteskowe przedstawienie świata... 410 Teoria Czystej Formy... 410 Gatunek dramat awangardowy... 412 Podsumowanie wiadomości... 413 14
MŁODA POLSKA Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki za początek okresu bywa przyjmowany rok 1890, ale i rok 1891, a czasem także rok 1895 (daty te wiążą się z debiutem młodych poetów: Andrzeja Niemojewskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Franciszka Nowickiego) koniec epoki to rok 1918 (odzyskanie przez Polskę niepodległości) Nazwa epoki istnieje kilka nazw epoki: Młoda Polska nazwa pochodzi od cyklu artykułów Artura Górskiego zatytułowanego Młoda Polska, który uznany został za cykl programowy określenie to obejmuje literaturę, sztukę, teatr, a także styl życia charakterystyczny dla środowiska artystów 15
nazwa została utworzona na wzór nazw funkcjonujących w innych krajach, np. Młoda Belgia, Młoda Francja, Młoda Skandynawia Modernizm nazwa wywodzi się z języka francuskiego, w którym moderne oznacza nowoczesny tym mianem określa się ogół zjawisk i kierunków w sztuce oraz filozofii nazwa odnosi się do pierwszej fazy okresu i nie jest synonimem Młodej Polski Neoromantyzm nazwa wskazuje na związek pomiędzy nowymi tendencjami a romantyzmem (używana w krytyce niemieckiej, także w Polsce) Fin de siècle nazwa pochodzi z języka francuskiego i oznacza schyłek wieku odnosi się do kulturowych odmienności końca wieku zarówno w dziedzinie sztuki i literatury, jak i etyki oraz obyczaju termin znaczeniowo zbliżony jest do dekadentyzmu, nie jest jednak nacechowany negatywnie, pesymistycznie 16
Założenia epoki uznanie kryzysu kultury pozytywistycznej zwalczanie zacofania, egoizmu, moralności oraz obyczajów mieszczaństwa odejście w literaturze od realizmu głoszenie i stosowanie zasady swobody twórczej stosowanie nowych konwencji w sztuce, literaturze, teatrze stworzenie odmiennej niż obowiązująca w poprzedniej epoce koncepcji artysty kształtowanie nowego typu człowieka dekadentyzm jako postawa wobec kultury i społeczeństwa oparta na pesymizmie, zwątpieniu, negacji; wiązał się z przekonaniem o upadku formacji kulturowej u schyłku stulecia, brakiem wiary w sens działania oraz buntem przeciw mieszczańskiemu światu 17
Podstawy filozoficzne epoki Fryderyk Nietzsche głosił kult indywidualizmu wyrażał przekonanie o przewartościowaniu wszystkich wartości odrzucenie zasad moralnych sprzecznych z interesem silnych jednostek był za uprzywilejowaniem jednostek silnych i wartościowych; uważał, że nie powinny one ponosić odpowiedzialności moralnej za swoje czyny i mają prawo odrzucać to, co nie sprzyja ich rozwojowi głosił ideał nadczłowieka uważał, że wojna jest zjawiskiem korzystnym, gdyż pobudza męstwo, odwagę był przekonany o zbędności religii i przeświadczony, że wartości propagowane przez chrześcijaństwo, takie jak: sprawiedliwość, altruizm, litość nie służą rozwojowi silnych jednostek walka ze słabościami oraz aktywność stanowiły opozycję wobec dekadentyzmu autor prac: Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności, Wola mocy, Tako rzecze Zaratustra 18
Arthur Schopenhauer twórca żyjący w epoce romantyzmu, którego filozofia miała wpływ na światopogląd modernizmu filozofia pesymistyczna człowiek pragnie szczęścia, które jest nieosiągalne życie ludzkie jest bezcelowe, jego istotę stanowi bezmiar cierpienia przekonanie, że istotą egzystencji człowieka jest bezrozumny popęd, który nigdy nie zostanie w pełni zaspokojony; to prowadzi do bólu istnienia ból może być złagodzony poprzez: wyzbycie się potrzeb i pożądania współczucie dla innych cierpiących uprawianie sztuki i jej kontemplację filozofia Schopenhauera miała wpływ na dekadentyzm autor prac: O wolności woli ludzkiej, O podstawie moralności 19
Henri Bergson świat jest dynamiczny, znajduje się w nieustannym ruchu natura wszelkiego istnienia nie podlega żadnym normom i prawom istnienie to unoszenie przez prąd życia (élan vital pęd życiowy) świadomość człowieka jest wolna i niezależna, zaś prawa i normy są wytworem intelektu poczucie wolności mają ci, którzy w życiu kierują się uczuciami i myślami istnieją dwa aspekty poznania: intelektualny, który powoduje uproszczenia i deformacje, oraz intuicyjny pozwalający dotrzeć do prawdy, a także umożliwiający poznanie oraz zrozumienie istoty świata autor prac: Materia i pamięć, Wstęp do metafizyki, Ewolucja twórcza 20
Kierunki w sztuce przełomu wieków Estetyzm literatura ma cele artystyczne odzwierciedleniem tego założenia było hasło Sztuka dla sztuki, które głosili parnasiści, symboliści, w Polsce Zenon Przesmycki i Stanisław Przybyszewski Impresjonizm kierunek powstały w latach 70. XIX wieku w malarstwie francuskim nazwa wywodzi się z języka francuskiego i oznacza wrażenie podstawę impresjonizmu stanowi przeświadczenie, że każdy akt poznania ma charakter indywidualny, subiektywny i przypadkowy zapoczątkowany został w 1874 roku w Paryżu wystawą, na której prezentowane były dzieła nowej grupy artystów do grupy tej należeli między innymi: Claude Monet Auguste Renoir 21
Edward Manet Paul Cézanne ich obrazy przedstawiały rzeczywistość jako serię wrażeń, grę różnokolorowych plam, podkreślały rolę światła jako źródła barw jednym z wystawionych wówczas obrazów był Wschód słońca. Impresja Claude a Moneta; od tytułu tego dzieła powstała nazwa kierunku polscy malarze impresjoniści to: Jan Pankiewicz Władysław Podkowiński Olga Boznańska kierunek ten znalazł odzwierciedlenie również w literaturze, a w szczególności w liryce, gdzie wyraża się poprzez uchwycenie ulotnych wrażeń, obserwacji i spostrzeżeń ważną rolę pełni światło oraz nastrój, którego budowanie staje się prawdziwą sztuką impresjonizm występuje w liryce: Paula Verlaine a Kazimierza Przerwy-Tetmajera częściowo w liryce Jana Kasprowicza, a także w prozie Stefana Żeromskiego 22
Symbolizm początek kierunku wyznacza rok 1886; wówczas ukazuje się manifest symbolizmu autorstwa francuskiego poety Jeana Moréasa za prekursora kierunku został uznany Charles Baudelaire, za teoretyka Paul Verlaine docieranie w rejony niedostępne rozumowi miało się odbywać za pomocą symbolu, czyli znaku (lub zespołu znaków) sugerującego ukryte treści i niemającego jednoznacznej interpretacji symbolizm przeciwstawiał się literaturze naśladującej rzeczywistość, cenił zaś kreacyjną postawę pisarzy oraz tworzenie przez nich poetyckiej wizji świata kierunek ten był nie tylko techniką twórczą, ale także zasadą ideową celem poezji miało być poznanie idei, tajemnicy bytu świat zmysłowy stanowił odzwierciedlenie rzeczywistości idealnej symbolizm występuje w twórczości takich pisarzy, jak: Artur Rimbaud Charles Baudelaire 23
Paul Verlaine Stéphane Mallarmé Henryk Ibsen Aleksander Błok w Polsce obecny jest w twórczości: Jana Kasprowicza Leopolda Staffa Bolesława Leśmiana Stanisława Wyspiańskiego Ekspresjonizm narodził się w Niemczech, a jego rozkwit miał miejsce w latach 1910 1925 nazwa pochodzi z języka francuskiego i oznacza wyrażanie odejście od naśladowania rzeczywistości na rzecz przekazywania przeżyć psychicznych człowieka stanowił wyraz postawy buntowniczej cechy charakterystyczne kierunku to: deformacja, kontrast, karykatura zakładał moralne obowiązki sztuki, głosił kult czynu i aktywności 24
miał charakter antyestetyczny, posługiwał się wyrazistymi środkami językowymi, wulgarnością, groteską, kontrastem, hiperbolizacją w malarstwie kierunek ten reprezentuje Edward Munch, Vincent von Gogh występuje w poezji: Artura Rimbauda Jana Kasprowicza Bolesława Leśmiana obecny jest w prozie Wacława Berenta Parnasizm kierunek zapoczątkowany, wydanym w Paryżu, zbiorem poezji czterdziestu autorów, zatytułowanym Parnas współczesny parnasiści dążyli do opisowości, unikali bezpośrednich wyznań zwracali się ku egzotyce i starożytności, postulowali dbałość o formę i hasło sztuka dla sztuki kierunek ten nie rozwinął się w pełni w Polsce, niektóre jego założenia występują w twórczości Zenona Przesmyckiego i Stanisława Przybyszewskiego 25
Naturalizm kierunek istniejący już w pozytywizmie, a w Młodej Polsce cieszący się dużą popularnością powstał na skutek zainteresowania naukami przyrodniczymi był prądem w sztuce i literaturze, a także metodą twórczą stworzoną przez Emila Zolę, który w Powieści eksperymentalnej sformułował następujące jej założenia: pisarz ma obowiązek przedstawiać świat dokładnie, ze szczegółami, nie unikając brzydkich obrazów czy drastycznych scen pisarz powinien przyjąć postawę uczonego badającego społeczeństwo autor powinien zachować obiektywizm, nie wolno mu oceniać bohaterów nie ma tematów, których nie można by poruszyć należy eliminować fikcję i wyobraźnię brutalność i wulgarność, będące częścią rzeczywistości, muszą zostać uwzględnione w dziele utwory naturalistyczne, ukazując człowieka jako jednostkę całkowicie zdeterminowaną prawami 26
natury i środowiska, często napiętnowane były pesymizmem Secesja kierunek w sztukach plastycznych kładący nacisk na motywy zdobnicze, elastyczną, falistą linię, jasne kolory odejście od klasycznej kompozycji na rzecz asymetryczności, dysproporcji w Polsce, wykorzystując elementy secesji, próbowano wypracować rodzimy styl, np. w architekturze pojawiły się elementy ludowe Sytuacja na ziemiach polskich Zabór rosyjski trwa akcja rusyfikacyjna walka z rusyfikacją szkolnictwa prowadzona była poprzez utworzenie Uniwersytetu Latającego, zakładanie prywatnych gimnazjów, a po roku 1905 poprzez powołanie Polskiej Macierzy Szkolnej zajmującej się zakładaniem szkół, bibliotek i uczelni 27