KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Uprawa maku i konopi w Polsce Sierpień 1995 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 329 W opracowaniu zamieszczono krótką charakterystykę uprawianych w Polsce odmian maku i konopi oraz analizę areału ich uprawy w latach 1991-1995. Uwzględniono przy tym liczbę nielegalnych ujawnionych plantacji maku i konopi w latach 1993-1994. Opracowanie zawiera także omówienie obowiązujących obecnie podstawowych regulacji prawnych dotyczących uprawy maku i konopi ze szczególnym uwzględnieniem zapobiegania niebezpieczeństwu wykorzystywania tych roślin do produkcji narkotyków.
BSE 1 Zarówno mak jak i konopie były w Polsce uprawiane od setek lat. Mak był uprawiany na cele konsumpcyjne, a konopie - głównie jako surowiec do pozyskiwania włókna. W latach siedemdziesiątych w związku z uprawą tych roślin pojawił się poważny problem - uprawa w celu otrzymywania substancji psychotropowych. Charakterystyka odmian oraz areał uprawy maku i konopi W Polsce znaczenie gospodarcze ma gatunek maku Papaver somnifenim. Nasion maku używa się w gospodarstwie domowym jako dodatku do pieczywa i ciast. Śruty ekstrahowane zawierają około 32% białka i są dobrą paszą dla zwierząt. Słoma i makówki nie nadają się natomiast na paszę, ponieważ zawierają trujące alkaloidy. Sok mleczny wydzielający się z naciętych niedojrzałych makówek po wyschnięciu brunatnieje. Jest to silny narkotyk - opium, zawierający 23 alkaloidy, wśród których w największej ilości występuje morfina. W omłóconych makówkach zawartość morfiny wynosi (w zależności od Uwarunkowań genetycznych warunków środowiskowych i stopnia dojrzałości makówek) od 0,06 do 0,6% [1]. W 1990 roku w Polsce zarejestrowano Ź nowe odmiany maku: niskomorfinową Przemko (o zawartości morfiny poniżej 0,06%) i wysokomorfinową Lazur (powyżej 0,9% morfiny). Obie powyższe odmiany nie wykazują różnic morfologicznych zarówno w stosunku do siebie, jak i w stosunku do odmian dotychczas uprawianych, tj. Niebieskiego KM i Modrego. W celu uniknięcia zamieszania odmianowego do uprawy wprowadzono tylko odmianę niskomorfinową Przemko, zobowiązując jednocześnie plantatorów do zakupu i wysiewu kwalifikowanego materiału siewnego tej odmiany[2] Obecnie w Polsce uprawia się praktycznie wyłącznie odmianę niskomorfinową Przemko. Zdarzają się przypadki zamieszania odmianowego tj. uprawy różnych odmian maku na tej samej plantacji (wysiewy niepożądanych odmian maku na plantacjach kontraktowanych). Jest to jednakże w większym stopniu wynikiem beztroski i braku dbałości ze strony rolników niż chęci nielegalnego wprowadzenia do obrotu wysokomorfinowych form maku [2],[3]. W tabeli nr 1 zamieszczono dane przedstawiające zmiany w dopuszczalnym areale uprawy maku w stosunku do faktycznej powierzchni uprawy w latach 1991-1995. Rok 1991 był pierwszym rokiem, w którym wprowadzono do uprawy niskomorfinową odmianę Przemko. Jak wynika z tabeli nr 1, powierzchnia uprawy maku (zarówno dopuszczalna, jak i faktyczna) rośnie, jednakże od roku 1992 dopuszczalna powierzchnia uprawy nie jest w pełni wykorzystana. Gatunek konopie siewne (Cannabis sativa) dzieli się na trzy odmiany botaniczne: Cannabis saliva var. vulgaris - konopie zwyczajne, Cannabis sativa var. indica - konopie indyjskie i Cannabis sativa var. ruderalis - konopie dzikie. Konopie indyjskie cechuje niska zawartość włókna, są one uprawiane głównie
2 BSE w Azji dla pozyskania haszyszu, znanego w Meksyku i w USA pod nazwą marihuany [1]. Tabela nr 1. Powierzchnia uprawy maku w Polsce w latach 1991-1995 [3]. Rok 1991 1992 1993 1994 1995 Powierzchnia uprawy [ha] dopuszczalna*) 4210 7450 9400 9200 10450 faktyczna 4210 5555 3311**) 7986 brak danych *) Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej jest zobowiązany do corocznego określania, w drodze rozporządzenia, dopuszczalnej wielkości powierzchni oraz rejonizacji upraw maku i konopi prowadzonych w systemie kontraktacji [6]. **) na spadek powierzchni plantacji wpłynęła susza, a także przemiany własnościowe prowadzące do ograniczenia liczby podmiotów uprawnionych do zawierania umów kontraktacji oraz skupu i obrotu słomą makową [3]. Konopie uprawiane w Polsce należą do konopi zwyczajnych. Są to rośliny włókniste. Obecnie w Polsce są dopuszczone do uprawy dwie odmiany konopi zwyczajnych: Białobrzeskie i Beniko. Zawartość delta-9-tetrahydroksykannabinolu (substancji psychotropowej) w tych odmianach kształtuje się poniżej 0,3% suchej masy ziela (wg Ustawy o zapobieganiu narkomanii "ziele konopi" to "kwiatowe lub owocujące wierzchołki konopi, z których nie usunięto żywicy")[6]. W tabeli nr 2 zamieszczono dane przedstawiające zmiany w dopuszczalnym areale uprawy konopi w stosunku do faktycznej powierzchni uprawy w latach 1991-1995. Tabela nr 2 Powierzchnia uprawy konopi w Polsce w latach 1991-1995 [3]. *) uwaga jak pod tabelą nr 1 Rok 1991 1992 1993 1994 1995 Powierzchnia uprawy [ha] dopuszczalna *) 2975 2500 4425 5545 4795 faktyczna 13 40 256 547 brak danych Jak wynika z powyższych danych faktyczna powierzchnia uprawy konopi w Polsce jest bardzo niska. Jednakże od roku 1991 wzrosła z kilkunastu do kilkuset hektarów. Faktyczna powierzchnia uprawy jest nadal o wiele niższa od dopuszczalnej.
BSE 3 Liczba nielegalnych plantacji maku i konopi Jak wynika z danych Komendy Głównej Policji w roku 1994 ogółem na terenie kraju ujawniono 2 996 przypadków nielegalnych upraw, w tym 2 944 - maku i 52 - konopi. Powierzchnia tych upraw łącznie wynosiła 250 ha. Dla porównania: w roku 1993 ujawniono 3 968 przypadków nielegalnych upraw, w tym 3 960 - maku i 8 - konopi, na łącznej powierzchni 110 hektarów. W roku 1994 najwięcej nielegalnych upraw maku zlokalizowano w województwach: zamojskim - 388 na powierzchni 55 ha, przemyskim - 297 na powierzchni 18,7 ha, rzeszowskim - 235 na powierzchni 13,5 ha, częstochowskim - 213 na powierzchni 1,2 ha, łomżyńskim - 151 na powierzchni 1,5 ha i chełmskim - 127 na powierzchni 9,3 ha. Spośród 52 ujawnionych nielegalnych upraw konopi najwięcej odnotowano w województwach: przemyskim - 13 na powierzchni 1,58 ha, olsztyńskim - 6, bielskobialskim, gdańskim, koszalińskim i rzeszowskim - po 5. W roku 1994 w stosunku do roku 1993 zaznaczył się więc znaczny wzrost powierzchni nielegalnych ujawnionych upraw maku i konopi (przyrost wyniósł 140 ha). Stwierdzono także spadek (o 1016) liczby nielegalnych ujawnionych upraw maku. Nie musi to jednakże oznaczać jednocześnie zmniejszania się zagrożenia nielegalnymi uprawami. Dane (również dla konopi) dotyczą bowiem tylko ujawnionych nielegalnych plantacji. Należy również podkreślić, że w stosunku do roku 1993 w roku 1994 zaznaczył się ponad sześciokrotny wzrost liczby ujawnionych nielegalnych plantacji konopi (z 8 do 52), stanowiących surowiec do produkcji haszyszu i marihuany. W roku 1994 w 2 763 przypadkach wszczęto postępowanie przygotowawcze z art. 26 ustawy o zapobieganiu narkomanii (w roku 1993-3418). We wszystkich ujawnionych przypadkach nielegalnych upraw zniszczono rośliny maku i konopi, ponad 400 kg nasion konopi i ok. 4 tony słomy maku [7]. Przepisy prawne związane z uprawą maku i konopi W związku z niebezpieczeństwem wykorzystywania maku i konopi do produkcji narkotyków w Ustawie z dnia 31 stycznia 1985 r. o zapobieganiu narkomanii (Dz. U. 85.4.15) wprowadzono przepisy, na mocy których uprawa maku może być prowadzona wyłącznie na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i na cele spożywcze, a uprawa konopi - na potrzeby przemysłu włókienniczego. Uprawę maku i konopi może prowadzić osoba fizyczna lub jednostka administracyjna wyłącznie na podstawie zezwolenia właściwego terenowego organu administracji państwowej stopnia podstawowego i umowy kontraktacji zawartej z uprawnioną jednostką gospodarki uspołecznionej. Słoma makowa uzyskana z uprawy podlega w całości przekazaniu tejże jednostce. Przepisy te nie stosują się do uprawy maku i konopi w placówkach naukowobadawczych - w zakresie ich działalności statutowej. W przypadku uprawy maku na cele spożywcze, prowadzonej przez rolników indywidualnych na działkach do 20 m
4 BSE (art. 10. ust. 4. pkt 2. cytowanej ustawy) warunkiem prowadzenia uprawy było uzyskanie zezwolenia właściwego terenowego organu administracji państwowej stopnia podstawowego oraz zobowiązania się do przekazania odpłatnie słomy makowej pochodzącej z tej uprawy uprawnionej jednostce gospodarki uspołecznionej lub zniszczenia ww. resztek pożniwnych (przepisy dopuszczające uprawę maku na poletkach o powierzchni do 20 m wprowadzono na okres do końca 1990 r.) [6], [2]. Do zawierania umów kontraktacji są uprawnione: a) dla upraw maku: - gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska", - przedsiębiorstwa państwowe przemysłu zielarskiego "Herbapol", - przedsiębiorstwa państwowe hodowli roślin i nasiennictwa, b) dla upraw konopi: - przedsiębiorstwa państwowe przemysłu lniarskiego "Polski Len", - przedsiębiorstwa państwowe obrotu surowcami włókienniczymi i skórzanymi. Do skupu i obrotu słomą makową są uprawnione: - gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska", - przedsiębiorstwa państwowe przemysłu zielarskiego "Herbapol". Jednostki te są zobowiązane sprzedać słomę makową zakładom przemysłu farmaceutycznego "Polfa" lub przedsiębiorstwom państwowym handlu zagranicznego. Pozostałe ilości słomy makowej (nie wykorzystane na cele przemysłowe) jednostki te są zobowiązane spalić (w obecności przedstawiciela terenowego organu administracji państwowej) i sporządzić odpowiedni protokół [4]. W razie stwierdzenia prowadzenia uprawy maku łub konopi bez zezwolenia i bez umowy kontraktacji albo niedotrzymania warunków, o których mowa w art. 10 ust. 4 pkt. 2 ustawy o zapobieganiu narkomanii uprawy maku lub konopi ulegają zniszczeniu przez zaoranie lub przekopanie gruntu. Kosztami zniszczenia uprawy obciąża się posiadacza gruntu, na którym uprawy te są prowadzone. Słoma makowa pochodząca z takiej plantacji podlega zniszczeniu przez spalenie lub przejęciu bez odszkodowania na rzecz Skarbu Państwa i przekazaniu jednostce gospodarki uspołecznionej, uprawnionej do obrotu słomą makową. Przejęcie słomy jest nieodpłatne [5]. Źródła: 1. Szczegółowa uprawa roślin, praca zbiorowa, PWN, Warszawa, 1980 r. 2. M. Burowska: Uprawa maku w Polsce, Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, nr 2/1995. 3. Informacja uzyskana z Departamentu Produkcji Roślinnej Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, sierpień 1995. 4. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 sierpnia 1985 r. w sprawie wydawania zezwoleń na prowadzenie upraw maku i konopi oraz określenia jednostek gospodarki
BSE 5 uspołecznionej uprawnionych do zawierania umów kontraktacji i obrotu słomą makową (Dz.U. 85.44.217) 5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1985 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru nad uprawami maku i konopi, szczegółowych zasad niszczenia upraw maku i konopi oraz słomy makowej lub przejęcia jej na rzecz Skarbu Państwa (Dz.U. 85.45.221). 6. Ustawa z dnia 31 stycznia 1985 r. o zapobieganiu narkomanii (Dz.U. 85.4.15) 7. J. Piotrowska: Informacja o zwalczaniu nielegalnych upraw maku i konopi w 1994 r, Wydział IV Biura Operacyjno-Rozpoznawczego KGP.