Streszczenie Celem niniejszej pracy jest zbadanie zasobów flory wybranego odcinka rzeki Zagórskiej strugi, oraz określenie w jakim stopniu działalność człowieka wpływa na jego różnorodność florystyczną. Badane stanowisko zostało wyznaczona na obszarze planowanego rezerwatu doliny Zagórskiej strugi. Badania zostały prowadzone od końca czerwca do połowy lipca oraz na początku sierpnia 2013 roku. W celu określenia nazw oznaczanych taksonów posługiwano się atlasami roślin. Łącznie oznaczono 80 taksonów, a w tym 3 taksony obcego pochodzenia, 18 taksonów apofitycznych i 4 gatunki roślin prawnie chronionych w Polsce. Najbogatszym w liczebność taksonów rodzimych okazało się stanowisko piąte, zaś najbogatszym w gatunki alochtoniczne było pierwsze stanowisko badawcze. W wyniku analizy składu florystycznego na wyznaczonym fragmencie Zagórskiej strugi ustalono, że prawdopodobnie działalność człowieka przyczynia się do zmiany warunków środowiska, co w konsekwencji może prowadzić do wymierania gatunków rodzimych i zastępowania ich przez gatunki inwazyjne. Wstęp Dolina Zagórskiej Strugi przebiega przez północną część Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, pomiędzy miejscowościami Rumia, Reszki i Łężyce. Na tym terenie od wielu lat planowane jest utworzenie rezerwatu przyrody, ze względu na występowanie w okolicy chronionych i unikalnych gatunków roślin [17]. Bezpośrednio w sąsiedztwie planowanego rezerwatu położona jest duża aglomeracja miejska miasto Rumia (~43 700 mieszkańców) [18]. Prawdopodobny negatywny wpływ okolicznej działalności człowieka może być widoczny w występowaniu gatunków inwazyjnych i synantropijnych na brzegach rzeki, które stopniowo wypierają taksony prawnie chronione oraz gatunki rodzime [11]. Jest to olbrzymie zagrożenie dla bogactwa flory w danym regionie, gdyż doliny rzeczne są wysoce różnorodne siedliskowo, co oznacza również, iż wykazują się wysoką różnorodnością florystyczną [1]. Należy również wspomnieć, iż doliny rzeczne w Polsce stanowią blisko połowę terenów wytypowanych obecnie w ramach tworzenia sieci obszarów chronionych Natura 2000 [15]. Związane jest to z wysokimi walorami przyrodniczymi, w szczególności z dużą różnorodnością siedlisk, a tym samym wspomnianą wysoką różnorodnością florystyczną oraz występowaniem taksonów rzadkich w skali regionu. Wybrany obszar nie posiada żadnych współczesnych opracowań florystycznych, a wiedza na temat stanu jego flory jest niewielka. Ostanie badania przeprowadzone w 2000 roku dotyczyły inwentaryzacji porostów Zagórskiej Strugi [3]. Stąd wynika cel mojej prac, którym jest zbadanie wpływu aglomeracji miejskiej na florę doliny Zagórskiej Strugi.
Prace terenowe przeprowadzono od końca czerwca do połowy lipca 2013 roku. Następnie badania flory brzegów rzeki zostały powtórzone w sierpniu 2013 roku, aby sprawdzić czy nie rozwinęły się nowe gatunki roślin. Jako obszar badań wyznaczono fragment doliny rzeki Zagórskiej strugi o długości ok 1 km zorientowany wzdłuż jej biegu (ryc. 1). Odcinek ten podzielono na 5 stanowisk badawczych po 200 m długości każdy (ryc. 2). Spisy florystyczne prowadzono na każdym stanowisku po obu stronach rzeki w obrębie 20 metrów od jej brzegów. Wszystkie znalezione gatunki roślin naczyniowych fotografowano, a następnie po zakończeniu prac terenowych ponownie oznaczano. Poprawność oznaczeń sprawdziła mgr Natalia Damaszk z Katedry Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody na Uniwersytecie Gdańskim. Do określenia nazw taksonów podczas prac terenowych posługiwano się atlasami roślin podanymi w piśmiennictwie [2,7,8,9,14]. Nie użyto w tym celu specjalistycznych kluczy, gdyż taksony oznaczano wyłącznie na podstawie obserwacji. Jest tu uzasadnione tym, iż na badanym obszarze planowane jest założenie rezerwatu ochrony przyrody oraz występują na nim cenne gatunki roślin. Pochodzenie oznaczonych taksonów stwierdzano na podstawie literatury zawartej w piśmiennictwie [12]. Materiały i metody badań Ryc. 1 Mapa poglądowa badanego terenu. Ryc. 2 Teren badań wraz z podziałem na stanowiska.
Wyniki Na badanym terenie stwierdzono łącznie 80 gatunków roślin naczyniowych (tab. 1). Tab. 1 Lista rozpoznanych gatunków na badanym odcinku rzeki. Aegopodium podagraria Plantago maior Alnus glutinosa Galeobdolon luteum Poa nemoralis Anemone nemorosa Galeopsis speciosa Poa plustris Anthriscus sylvestris Galium aparine Populus tremula Athyrium filix-femina Galium odoratum Prunella vulgaris Caltha palustris Geranium robertianum Ranunculus lanuginosus Carex Hirta Geum rivale Ranunculus repens Carex remota Geum urbanum Ribes rubrum Carex sylvatica Glyceria fluitans Rubus caesius Carpinus betulus Hedera helix Rubus idaeus Chrysosplenium alternifolium Hepatica nobilis Rumex obtusifolius Circaea lutetiana Impatiens noli-tangere Rumex sanguineus Cirsium arvense Cirsium oleraceum Impatiens parviflora Juncus effusus Sarothamnus scoparius Scrophularia nodosa Coryllus avellana Crepis paluposa Lamium purpureum Luzula pilosa Sorbus aucuparia Stachys sylvatica Dactylis glomerata Lysimachia vulgaris Stellaria holostea Daphne mezereum Lysimachia nummularia Stellaria media Epilobium montanum Maianthemum bifolium Stellaria nemorum Equisetum sylvaticum Melandrium rubrum Taraxacum officinale Euonymus europaeus Milium effusum Torilis japonica Fagus sylvatica Mycelis muralis Trifolium repens Festuca gigantea Myosotis sylvatica Urtica dioica Ficaria verna Nasturtium officinale Vaccinium myrtillus Filipendula ulmaria Oxalis acetosella Veronica beccabunga Fragaria vesca Phyteuma spicatum Veronica chamaedrys Fraxinus excelsior Picea abies Viola reichenbachiana Liczba oznaczonych gatunków na poszczególnych stanowiskach przedstawia się następująco: 1 stanowisko - 42 gatunki, 2 stanowisko - 34 gatunki, 3 stanowisko - 35 gatunków, 4 stanowisko - 36 gatunków, 5 stanowisko - 52 gatunki. Największym udziałem procentowym taksonów cechowało się stanowisko piąte, najmniejszym zaś stanowisko drugie (ryc. 3). 100 90 80 Udział taksonów [%] 70 60 50 40 30 53 43 44 45 65 20 10 0 1 2 3 4 5 Stanowisko Ryc. 3 Udział procentowy taksonów na poszczególnych stanowiskach.
Na całym terenie badań stwierdzono 77 taksonów rodzimych dla polskiej flory. Wśród nich odnotowano cztery gatunki roślin prawnie chronionych w Polsce, są to: Daphne mezereum, Galium odoratum, Hedera helix i Hepatica nobilis (ryc. 4) [10]. Na badanym terenie wystąpiły także dwa gatunki kenofitów: Impatiens parviflora i Ribes rubrum oraz jeden archeofit: Lamium purpureum [12]. Taksony obcego pochodzenia stanowią 3,75 % rozpoznanych taksonów na terenie badań, a ich występowanie stwierdzono na każdym odcinku rzeki (ryc. 5). Ponadto na badanym terenie pośród wszystkich taksonów wyodrębniono grupę osiemnastu apofitów, są nimi: 1. Aegopodium podagraria, 2. Anthriscus sylvestris, 3. Carex hirta, 4. Cirsium arvense, 5. Cirsium oleraceum, 6. Galeopsis speciosa, 7. Galium aparine, 8. Geum urbanum, 9. Plantago major, 10. Ranunculus repens, 11. Rumex obtusifolius, 12. Scrophularia nodosa, 13. Stellaria media, 14. Taraxacum officinale, 15. Torilis japonica, 16. Trifolium repens, 17 Urtica dioica, 18. Veronica chamaedrys. Ryc. 4 Rozmieszczenie gatunków prawnie chronionych na badanych stanowiskach. Ryc. 5 Liczebność apofitów, archeofitów, kenofitów i taksonów rodzimych na badanych stanowiskach. Największą liczebnością gatunków alochtonicznych charakteryzowało się stanowisko pierwsze, na którym oznaczono dziewięć apofitów i dwa taksony obcego pochodzenia. Najmniejszą zaś stanowisko czwarte, na którym oznaczono pięć apofitów i jeden takson obcego pochodzenia (por. ryc. 5).
Dyskusja Po analizie składu florystycznego na wyznaczonym fragmencie Zagórskiej strugi, przeprowadzono próbę określenia, jaki wpływ na tą dolinę rzeczną ma bliskie sąsiedztwo dużej aglomeracji miejskiej. Na zbadanym obszarze najbogatszym w liczbę gatunków jest odcinek piąty, na którym oznaczono 52 gatunki roślin, a w tym ponad 43 taksony rodzimego pochodzenia i 2 gatunki prawnie chronione (por. ryc. 3, 4, 5). Bogactwo tego odcinka wynika prawdopodobnie z charakteru podłoża badanego odcinka, które jest podmokłe, grząskie i bardzo żyzne [15]. Gatunki prawnie chronione stwierdzono na każdym odcinku (por. ryc. 4). W przewadze (75%) są to taksony podlegające ochronie częściowej w Polsce. Takson ściśle chroniony - Daphne mezereum - oznaczono wyłącznie na odcinku piątym. Roślinie tej przypisany jest stopień zagrożenia LR (niskiego ryzyka) [10]. Do odcinków rzeki o największej liczebności apofitów oraz taksonów obcego pochodzenia zaliczamy odcinek pierwszy (por. ryc. 5). Jest to najprawdopodobniej spowodowane bezpośrednim sąsiedztwem parkingu leśnego przy tym stanowisku. Na drugim odcinku badawczym stwierdzono podobny udział gatunków synantropijnych, co na stanowisku trzecim. Może to być wynik działalności człowieka na tych odcinkach, która odbywa się poprzez korzystanie z drogi leśnej graniczącej bezpośrednio ze stanowiskiem drugim oraz przebiegającej przez rzekę na stanowisku trzecim, gdzie dodatkowo wybudowany jest mostek [11]. Należy zwrócić również uwagę na podobną w stosunku do pozostałych stanowisk liczbę gatunków synantropijnych na odcinku czwartym i piątym (por. ryc. 5). Stwierdzono je, mimo iż na wspomnianych odcinkach nie zaobserwowano śladów działalności człowieka. Prawdopodobnie świadczy to o tym, jak skutecznie taksony obcego pochodzenia mogą się rozprzestrzeniać przy wykorzystaniu Zagórskiej strugi. Rzeka ta ze względu na swoją liniową strukturę pełni rolę korytarza ekologicznego, czyli naturalnego łącznika pomiędzy siedliskami przyrodniczymi [1]. Spośród gatunków alochtonicznych najobficiej i najczęściej, bo na każdym odcinku, występował gatunek Impatiens parviflora, który jest zaklasyfikowany do gatunków inwazyjnych i kenofitów. Dowodzi to, jakim niebezpieczeństwem jest nasilona działalność ludzka. Może ona doprowadzić do zmiany warunków środowiska, w konsekwencji czego gatunki unikalne, wąsko-wyspecjalizowane mogą zostać wyparte przez gatunki zawleczone o szerokiej tolerancji na zmiany warunków siedliskowych [13]. Niezmiernie ważne jest, aby w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż inwazja gatunków alochtonicznych na tereny bogate florystycznie, została uznana przez botaników za drugi największy problem ochrony przyrody w skali światowej [4].
Dla zachowania różnorodności florystycznej dolin rzecznych szczególnie ważne jest dokładne poznanie jej szaty roślinnej oraz stopnia zagrożeń. Przeprowadzone przeze mnie badania flory wskazują, że bliskie sąsiedztwo aglomeracji miejskiej przyczynia się do rozprzestrzeniania gatunków alochtonicznych, które mogą wypierać gatunki rodzime. W efekcie może to doprowadzić do zmniejszenia różnorodności florystycznej doliny Zagórskiej strugi, a tym samym wpłynąć na kształt zbiorowisk i ekosystemów [5, 6]. Moim zdaniem zasadnym jest przeprowadzenie na terenie całej doliny Zagórskiej strugi szczegółowych badań florystycznych, aby możliwe było podjęcie stosownych działań mających na celu ochronę miejscowej flory. Piśmiennictwo 1. Adamski A., Betlaja J., Świerkosz K., Wawręty R. (2007) Jak skutecznie chronić przyrodę dolin rzecznych? WFOŚiGW, Kraków, 5-11 s. 2. Dietmar A. (1997) Jaki to kwiat? MULTICO oficyna Wydawnicza, Warszawa, 445 ss. 3. Fałtynowicz W., Marcinowska E., Rutkowski P. (2000) Porosty rezerwatu Dolina Zagórskiej Strugi koło Rumi na Pojezierzu Kaszubskim, 1-2 s. 4. Genovesi P., Shine C. (2004) European Strategy on invasive alien species. Nature and Environment, Council of Europe Publishing, 1-67 s. 5. Krawczyk R. (2011) Bogactwo flory naczyniowej a wskaźniki synantropizacji w dolinie rzecznej na przykładzie dolnego Sanu, Acta Botanica Silesiaca 7, 63-77 s. 6. Kołaczkowska E. (2010) Obce inwazyjne gatunki roślin w krajobrazie dolin Świdra i Rządzy W: Krajobrazy kulturowe dolin rzecznych. Potencjał i wykorzystanie, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 153-165 s. 7. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zająć M. (1997) Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, 442 ss. 8. Nawara Z. (2010) Czy wiesz Jaki to kwiat? - MULTICO oficyna Wydawnicza, Warszawa, 230 ss. 9. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. (2006) Rośliny chronione - MULTICO oficyna Wydawnicza, Warszawa, 417 ss. 10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. poz. 81. 11. Sudnik-Wójcikowska B. (2011) Rośliny synantropijne - MULTICO oficyna Wydawnicza, Warszawa, 8-14 s. 12. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. (2012) Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych - Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 197 ss. 13. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Urbisz A., Danielewicz W. (2011) Identyfikacja i kategoryzacja roślin obcego pochodzenia jako podstawa działań praktycznych. - Acta Botanica Silesiaca 6, 23-53 s. 14. www.atlas-roślin.pl (stan z lipca roku 2013 r.) 15.www.krakow.rzgw.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=407%3Asiedli ska-przyrodnicze-dolin-rzecznych-&catid=54%3adlaczego-zmiany&itemid=302&lang=pl (stan z września 2013 r.) 16. www.maps.google.pl (stan z września 2013 r.) 17. www.tpkgdansk.pl/page,154,rezerwaty_przyrody (stan z września 2013 r.) 18. www.um.rumia.pl/informacje-o-miescie/ (stan z września 2013 r.)