KRZESZOWICE, zespół pałacowo-parkowy Potockich

Park o powierzchni ponad 12 ha założono w poł. XIX w. Ma ona charakter krajobrazowego ogrodu angielskiego. W pałacu znajduje się 228 różnych pomieszczeń, z czego ok. 100 było używanych przez właścicieli. W 2004 r.w pałacowych wnętrzach kręcono zdjęcia do spektaklu Teatru Telewizji opartego na dramacie F. Schillera Intryga i miłość. KRZESZOWICE, zespół pałacowo-parkowy Potockich Krzeszowice sięgają swoją historią 1286 r., kiedy to Fryczko, wójt z Bytomia, lokował na prawie niemieckim wieś o tej nazwie. Należała ona do biskupów krakowskich, a w 1620 r. kupił ją Jan Tęczyński. Od 2. poł. XVII w. wieś przechodziła kolejno w ręce Opalińskich, Sieniawskich i Czartoryskich. Lecznicze właściwości tutejszych wód znano już na pocz. XVII w., ale dopiero pod koniec XVIII w. Krzeszowice stały się znanym uzdrowiskiem. Należały wówczas do księżnej Izabeli Lubomirskiej. W 1816 r. odziedziczył je Artur Potocki, a po jego śmierci żona Zofia i syn Adam, którzy wznieśli tutaj wspaniały pałac. W czasie II wojny wnętrza pałacu częściowo przebudowano na polecenie przebywającego tu gubernatora Hansa Franka. Po wojnie dobra Potockich i budynki zdrojowe znacjonalizowano, co spowodowało ich stopniową dewastację. Obecnie, po wykonaniu prac zabezpieczających, budynek oczekuje na zagospodarowanie. Zaprojektowany przez Franciszka Marię Lanciego pałac wzniesiono na zlecenie Zofii Potockiej w latach 1850-57. Pracami kierował Antoni Bauman. W 1858 r. dobudowano skrzydło wg projektu Filipa Pokutyńskiego, po 1893 r. rozbudowano skrzydło zachodnie (proj. Zygmunt Hendel). Na przeł. XIX i XX w. dodano skrzydło gospodarcze. Potoccy zamieszkali w pałacu w 1862 r., a prace we wnętrzach trwały do 1870 r. Pałac ma formę czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Dwupiętrowy korpus główny z czterema narożnymi wieżami pełnił funkcję reprezentacyjną oraz mieszkalną, skrzydło wschodnie służyło wyłącznie jako mieszkanie, a północne miało charakter głównie gospodarczy. Wejście do pałacu wiedzie przez taras do sieni, na przedłużeniu której znajduje się klatka schodowa. Po stronie wschodniej, w amfiladowym układzie, mieszczą się dwie tzw. sale francuskie, mała jadalnia oraz zdobiona stiukami, narożna sala balowa. W skrzydle wschodnim znajduje się duża jadalnia, a za nią galeria prowadząca do dawnej oranżerii. Po zachodniej stronie sieni wejściowej usytuowano bibliotekę i gabinet, z którego kręcone schody gdańskie wiodły na piętro, do pracowni. Obok niej znajdowały się pokoje sypialne i mieszkalne. Dzisiaj w pałacu można podziwiać kominki, sztukaterie, drewniane okładziny i wiele innych detali, które świadczą o wspaniałym niegdyś urządzeniu wnętrz. 2

3

Wzniesiony u progu XX w. okocimski pałac zadziwia różnorodnością sal, zdobionych wspaniałymi stiukami i wzorzystymi posadzkami. Podziwiać można nie tylko zgromadzone obrazy, rzeźby i meble, ale i pałacową kaplicę o posadzce i ścianach wyłożonych marmurem. BRZESKO, browar Goetz-Okocimskich Przybyły ze Szwabii w 1845 r. piwowar Jan Ewangelista Goetz założył w Brzesku niewielki browar. Z czasem stał się on potężnym przedsiębiorstwem, a jego właściciel znanym przemysłowcem, właścicielem ziemskim i działaczem charytatywnym. Dzięki niemu powstała w Brzesku Kasa Chorych, szpital, szkoła ludowa i neogotycki kościół Świętej Trójcy. Syn Jana, Jan Albin Goetz-Okocimski, doprowadził browar okocimski do największego rozkwitu. Wybudował on niedaleko browaru pałac oraz osiedle dla robotników i urzędników. Ostatni ze spadkobierców, Antoni Jan, syn Jana Albina, po rozpoczęciu działań wojennych uciekł za granicę w obawie przed represjami Niemców za przynależność do narodu polskiego i nigdy już nie powrócił do kraju. Zespół obejmuje pałac z parkiem i budynki folwarku oraz przemysłowe zabudowania browaru. Najstarszym zachowanym obiektem jest budynek administracyjny zwany starym pałacem, w którym początkowo mieścił się browar i rezydencja Goetzów. Zbudowano go w latach 1845-50 i rozbudowano w 1905 r. Bogato dekorowany z zewnątrz, stary pałac zachował też dawny wystrój wnętrz. Obecnie mieszczą się tu biura oraz Izba Tradycji Browaru z pamiątkami rodziny Goetzów. Najwspanialszą budowlą zespołu jest jednak pałac, który mieści się w parku angielskim. Wybudował go w latach 1898-1900 Jan Albin Goetz i jego żona, Zofia z hrabiów Sumińskich. Projektu dostarczyła im znana, wiedeńska firma Fellner&Helmer. Powstał budynek o podłużnej i nieregularnej formie, którego zewnętrzny kostium jest mieszaniną stylów od baroku po secesję. We wnętrzach zachowały się wspaniałe stiuki, drewniane okładziny i parkiety, schody oraz meble i obrazy. Pomiędzy rokiem 1908 a 1911 pałac rozbudował o część wschodnią architekt Leopold Simony. W pobliżu starego pałacu rozciąga się kompleks warzelni starej i nowej, w której zachowały się kotły warzelne i zacierowe. Jest tutaj także, obecnie już nieczynna, tzw. stara słodownia (1875 r.), gdzie przerabiano niegdyś jęczmień na słód. Warto zajrzeć jeszcze do nowej słodowni i butelkowni oraz do kufiarni, służącej do wyrobu beczek leżakowych zwanych kufami. Wokół browaru rozlokowane są także murowane i drewniane domy oraz wille przeznaczone dla urzędników, pracowników browaru i służby, powstałe głównie w 2. poł. XIX w. 4

5

Późnorenesansowa budowla zwieńczona attyką była przez wieki rezydencją Branickich. W wyniku XVII-wiecznej przebudowy dokonanej przez warsztat Santi Gucciego, budynek wzbogaciły wspaniale opracowane detale kamieniarskie: portale, obramienia okien, kominki. Branice to jedna ze starszych podkrakowskich miejscowości, leżąca na wschód od miasta. W dokumentach nazwę Branice wymieniono już w 1250 r., kiedy książę Bolesław Wstydliwy przyznał wojewodzie krakowskiemu, Klemensowi, prawo łowienia bobrów. Wieś była od początków swego powstania aż do końca XVIII w. własnością Gryfitów i siedzibą rodową Branickich pieczętujących się herbem Gryf. Zespół dworsko-parkowy w Branicach tworzy kilka budynków oraz otaczający je park z resztami założenia krajobrazowego. Najważniejszym elementem zespołu jest budowla zwana lamusem, będąca pierwotną siedzibą rodu; obok znajduje się XIX-wieczny pałac. Niegdyś w pobliżu znajdowały się inne budynki mieszkalne i gospodarcze, które niestety nie zachowały się do czasów obecnych. Budynek zwany lamusem stanowił główną siedzibę Branickich. Jego pierwotne zręby pochodzą z pocz. XVI w., kiedy to był zapewne wieżą obronno-mieszkalną. Rozbudowy siedziby dokonał ok. 1603 r.jan Branicki herbu Gryf, starosta niepołomicki, kasztelan żarnowiecki i biecki. Modernizację budynku powierzył Branicki krakowskiemu warsztatowi Santi Gucciego. W wyniku przebudowy powstała piętrowa, murowana budowla, na rzucie zbliżonym do kwadratu (o wymiarach 11,45 x 9,80 m), o późnorenesansowej formie. Ściany tzw. lamusa pokrywa dekoracja sgraffitowa, a dach pogrążony zasłania attyka z arkadami i grzebieniem krenelażowym. Na kamiennych piwnicach przesklepionych kolebkami znajdują się pomieszczenia parteru wzniesione z cegły: sień ze schodami na piętro oraz sala nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Na piętrze mieści się wielka sala o pięknym kamieniarskim wystroju. Są to okna w renesansowych obramieniach i portal o wklęsłym gzymsie, dekorowany liśćmi akantu i zwieńczony długą ślimacznicą z herbem Gryf. Jest tutaj także sięgający sufitu kominek, obudowany płaskorzeźbionymi płytami kamienia pińczowskiego. Zdobią go hermy zwierzęce, gzymsy i herby w kartuszach. Nieopodal tzw. lamusa wznosi się parterowy, klasycystyczny, murowany dwór z 1. poł. XIX w., z kolumnowym portykiem od strony zajazdu i zdobionym półkolumnami ryzalitem w elewacji ogrodowej. BRANICE, pałac 6

7

Ozdobą klasycystycznego pałacu w Igołomii jest rotundowy salon znajdujący się od strony ogrodu. Wysunięty trójbocznym ryzalitem z elewacji południowej zajmuje wysokość dwóch kondygnacji. Wnętrze nakrywającej go kopuły zdobią kasetonowe sztukaterie, a ściany fryz z motywem gryfów. IGOŁOMIA, pałac Igołomia, znana głównie z odkryć archeologicznych, wymieniana jest w dokumentach w 1229 r.dzieliła się na tzw. Mniejszą, należącą do kolegiaty św. Floriana, i Większą Igołomię. Ta ostatnia była na pocz. XIII w. uposażeniem klasztoru tynieckiego. Sprzedana w 1402 r. Jakuszowi z Boturzyna, zmieniała wielokrotnie właścicieli. W 1778 r.należała do Akademii Krakowskiej, na pocz. XIX w. do hrabiów Wodzickich, a później do Skorupków. W 1870 r. wieś kupił Wilhelm Homolacz, a przed II wojną jej właścicielami byli Morsztynowie. Otoczony parkiem pałac wzniesiony został na przeł. XVIII i XIX w. z inicjatywy Franciszka Wodzickiego lub jego córki, z Wodzickich Przerębskiej. Jest on dziełem warszawskiego architekta, Christiana Piotra Aignera. Sztukaterie we wnętrzach zostały wykonane przez Fryderyka Baumanna. Pałac remontowany w latach 1964-69 i 1986-87 użytkowany jest od lat 60. przez Instytut Etnologii i Archeologii PAN. Klasycystyczny, murowany pałac jest od strony zajazdu piętrowy, a od ogrodu, na skutek znacznego spadku terenu, posadowiony na wysokich suterenach. Założony na planie prostokąta, posiada czterokolumnowy portyk od frontu i ryzalit od strony ogrodu. Ryzalit ten, mieszczący salon, na zewnątrz u dołu półkolisty, a powyżej trójboczny, zwieńczony jest attyką z wazonami. Nad wejściem głównym i sąsiednimi oknami znajduje się fryz z motywem fali. Wysokie okna parteru ozdabiają pod parapetami płyciny z meandrem oraz gzymsy nadokienne wsparte na konsolkach. Wejście przez portyk wiedzie do przestronnego hallu z kominkiem, za którym mieści się przechodzący przez dwie kondygnacje, okrągły salon. Po obu jego stronach znajdują się po dwa trakty pokoi. Dekoracja wnętrz zachowała się najlepiej w salonie. Jego ściany zdobi osiem płycin wypełnionych stucco lustro i obiegający go w 2/3 wysokości fryz z antytetycznymi gryfami. Salon nakrywa spłaszczona kopuła zdobiona kasetonami i rozetami. Przy ścianie znajduje się marmurowy kominek z reliefem w zwieńczeniu, przedstawiającym adorację Eskulapa i orła w wieńcu laurowym. W salonie, po stronie południowo-wschodniej, u dołu ściany, umieszczony jest fryz z parami sfinksów i pasem liści. Sztukaterie z motywami roślinnymi znajdują się również w pokoju w narożniku południowo-zachodnim. 8

9

Włodzimierz Tetmajer (1861-1923), malarz i poeta, ukończył filologię klasyczną oraz studiował malarstwo w Krakowie, Wiedniu i Paryżu. Jest autorem obrazów o tematyce rodzajowej oraz pejzaży, a także licznych polichromii kościelnych. Był również zaangażowanym działaczem politycznym i posłem na sejm w Wiedniu. Bronowice Małe, obecnie dzielnica Krakowa leżąca w północno-zachodniej części miasta, to dawna, podkrakowska wieś. Założona w XIII w., należała do uposażenia kościoła Mariackiego. W 1863 r. wybudowano tu dla franciszkanów dworek otoczony sadem (zakonnicy mieli bowiem w Bronowicach swój folwark). W 1892 r. dwór z zabudowaniami sprzedano bronowickim chłopom. 10 lat później kupił je Włodzimierz Tetmajer. Artysta ten mieszkał w Bronowicach od 1890 r., najpierw w dworku zbudowanym obok domu teścia Jacka Mikołajczyka, a od 1903 r. w wyremontowanym dworku pofranciszkańskim. Przeprowadził także remont budynków gospodarczych i wybudował dla siebie murowaną pracownię malarską. W czasie, kiedy zamieszkiwał w dworku wraz ze swoją żoną Anną, miejsce to funkjonowało jako salon artystyczno-literacki Krakowa i gościło wiele ówczesnych znakomitości. Po śmierci Włodzimierza Tetmajera w 1923 r. majątek pozostał w rękach rodziny. W 1971 r. potomkom artysty odebrano północną część założenia z budynkami gospodarczymi i pracownią malarską. 20 lat później odzyskali oni jednak zdewastowane zabudowania i wyremontowali je, przywracając im dawny wygląd. W 1991 r. została założona Fundacja im. Włodzimierza Tetmajera, na czele której stanął prawnuk artysty, Marcin Konstanty. Stojący na stoku wzniesienia, parterowy dworek o bielonych ścianach, nakrywa gontowy dach łamany. Od wschodu, na osi, znajduje się ganek, a od strony północnej przybudówka mieszcząca kuchnię i sień gospodarczą. Dwór zbudowano z drewna w konstrukcji zrębowej, a jego ściany uszczelniono zaprawą z gliny mieszanej ze słomą. Wnętrze dworku jest dwutraktowe, rozplanowane symetrycznie i tradycyjnie. Na osi budynku mieści się sień wejściowa, za nią niewielkie pomieszczenie, a po obu jej stronach po dwie pary pokoi. Głównym pomieszczeniem dworu był znajdujący się w trakcie frontowym salonik z zachowanym do dzisiaj kominkiem. We wnętrzach dworku podziwiać można wiele prac Włodzimierza Tetmajera. Umieszczono tu obrazy olejne (m.in. Portret żony z dziećmi ) i akwarele oraz szereg szkiców wykonanych olejami, akwarelami, ołówkiem, piórkiem i tuszem. Na ścianach powieszono również prace córki Włodzimierza Tetmajera, Jadwigi Naimskiej. KRAKÓW, dworek Włodzimierza Tetmajera 10

11

KRAKÓW, Rydlówka W tym dworku, należącym wówczas do Włodzimierza Tetmajera, odbyło się słynne wesele poety Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, siostrą Anny Tetmajerowej. Weselny, listopadowy wieczór 1900 r. uwiecznił Stanisław Wyspiański w dramacie Wesele. Nieopodal dworku Włodzimierza Tetmajera w Bronowicach Małych położony jest dworek Rydlówka. Otoczony jest ogrodem z drzewami owocowymi oraz ozdobnymi krzewami, który przecina droga prowadząca do kolistego gazonu przed wejściem. Dworek zbudował w 1894 r. Włodzimierz Tetmajer na gruncie wydzielonym z posiadłości jego teścia, Jacka Mikołajczyka. Był to drewniany, parterowy dom kryty strzechą, z sienią na osi i dwoma parami izb po bokach oraz z gankiem wejściowym od wschodu. W 1902 r. Włodzimierz Tetmajer kupił pofranciszkański dworek i po remoncie przeniósł się do niego z rodziną. Swój dotychczasowy dom sprzedał w 1908 r. Lucjanowi Rydlowi, który rozpoczął jego przebudowę. Prace budowlane według projektu Józefa Pokutyńskiego zakończono w 1912 r. Dobudowana została piętrowa, murowana część, mieszcząca świetlicę, bibliotekę i gabinet. Cały dom pokryto dachówką. Po wybuchu I wojny Rydlowie musieli opuścić dworek, gdyż zajęli go oficerowie austriaccy. Powrócili do domu w 1915 r., a trzy lata później zmarł Lucjan Rydel. W 1969 r.helena Rydlowa wraz z córką Anną spisała umowę z PTTK o utworzeniu w dworku Muzeum Młodej Polski Rydlówka. Jego otwarcie nastąpiło 20 listopada 1969 r., w rocznicę wesela Lucjana Rydla. W latach 1985-89 przeprowadzono remont obiektu, pozostającego wciąż własnością rodziny Rydlów. Młodopolskie muzeum mieści się w starszej części dworku i zajmuje cztery izby. Pierwsza z nich, tzw. weselna, została zrekonstruowana według didaskaliów dramatu Wyspiańskiego i jest dokładnym odtworzeniem dekoracji teatralnej do premiery sztuki. W izbie tanecznej, w której tańczono i gdzie odbywały się oczepiny umieszczono pamiątki związane z rodziną Rydlów. Znajduje się tutaj m.in. portret dawnego gospodarza domu i bohatera weselnego dramatu, Lucjana Rydla, malowany pastelem przez Stanisława Wyspiańskiego. W alkierzu prezentowane są pamiątki i zdjęcia uczestników wesela sprzed ponad 100 lat, a w świetlicy urządzono galerię młodopolskiego malarstwa. Pokój ten znajduje się w dobudowanej przez Rydla części i mieścił dawniej jego pracownię oraz bibliotekę. Pokazane tutaj obrazy takich artystów, jak Włodzimierz Tetmajer, Jan Stanisławski, Wincenty Wodzinowski czy Henryk Uziembło, związane są tematycznie z Bronowicami. 12

13

Pałac w Młoszowej wraz z otaczającym go założeniem parkowym należy do najbardziej romantycznych zabytków w Polsce. Pomysłodawcami legendy zaklętej w kamień, mającej uświetnić historię rodu Forkiewiczów i uczynić ją bardziej starożytną, byli zapewne Kajetan Forkiewicz i jego syn, Juliusz. Młoszowa, leżąca w pobliżu Trzebini, była przez stulecia własnością rodziny Młoszowskich, którzy pod koniec XVII w. wznieśli tutaj dwór. Kiedy w 1790 r. ród ten wygasł, wieś dostała się w posiadanie spadkobierców Hieronima Wielopolskiego. Kilka lat później majątek przejął w dzierżawę Kajetan Forkiewicz, a po nim jego syn, Juliusz. W 1896 r.młoszowa przeszła w ręce wnuka Kajetana, Juliusza Potockiego. W 1910 r. pałac sprzedano firmie Sylwana z Katowic, a dwa lata później kupił go na licytacji hrabia Jan Szembek. Przejęte przez państwo po 1945 r. dobra należą obecnie do katowickiej Akademii Ekonomicznej. Na terenie zespołu ma swoją siedzibę Biblioteka Gminna oraz miejscowe stowarzyszenie kulturalne. Latem na scenie w parku organizowane są spektakle operowe. W 1806 r. Kajetan Forkiewicz, senator Rzeczypospolitej Krakowskiej i burmistrz Krakowa, kupił szlachectwo i herb Ozdoba; niedługo potem rozpoczął rozbudowę zakupionego pałacu w Młoszowej. Wówczas to powstała oficyna zegarowa i arsenał, założono także ogród. Po śmierci Kajetana (1839 r.) prace kontynuował Juliusz Ozdoba-Florkiewicz. Za jego czasów pałac przybrał neogotycką formę, zbudowano przy nim kaplicę, taras ogrodowy i kilka baszt. W 1898 r., na zlecenie Juliusza Potockiego, Zygmunt Hendel powiększył pałac o część neorenesansową. Na teren rezydencji wprowadza brama św. Floriana, w pobliżu której znajduje się wspomniany już, neogotycki arsenał. Mostek strzeżony przez lwy prowadzi przed front pałacu oraz stojącą obok, klasycystyczną oficynę zegarową. Pałac jest budowlą niesymetryczną i niejednorodną. W elewacji frontowej dominuje piętrowy ryzalit z ostrołukowymi arkadami zwieńczony schodkowym szczytem z herbem Ozdoba oraz po lewej stronie wieże kaplicy. Od neogotyckiej całości wyraźnie odróżnia się hendlowska dobudowa prawej części pałacu, zdobiona herbem Potockich Pilawą. Za pałacem oraz od jego strony południowej, pośród pagórków i wąwozów, rozciąga się park. Wykorzystujące naturalny, buczynowy drzewostan założenie skomponowane zostało w obecnej postaci w latach 1869-70. Pośród romantycznych zakątków i alejek rozmieszczone są najrozmaitsze posągi: św. Floriana i Matki Bożej, a także Światowida, smoka wawelskiego i czarownicy Kaśki. Większość z nich wykonał Franciszek Wyspiański, ojciec Stanisława. MŁOSZOWA, założenie pałacowo-parkowe 14

15

Przy dworze działa Fundacja Lutnia Staropolska, prowadząca studia nad kulturą i muzyką dawną, poprzez wspólny śpiew, poznawanie XVI-wiecznego repertuaru, notacji i techniki wokalnej. Równocześnie z nią założono Bractwo Lutni z Dworu na Wysokiej, czyli zespół wykonujący wokalną i wokalno-instrumentalną muzykę renesansową. Wieś Wysoka położona jest jak sama nazwa wskazuje wysoko: 580 m n.p.m. Znajduje się ok. 4 km na południe od Jordanowa, a otaczają ją wzgórza Beskidu Żywieckiego. Źródła pisane wspominają o niej w 1581 r., lecz wieś zapewne powstała wcześniej: przed 1581 r. należała do kasztelana krakowskiego Spytka Jordana z Zakliczyna nad Dunajcem, a w tymże roku przeszła na własność jego zięcia, wojewody kaliskiego, Kaspra Zebrzydowskiego. Przed rozbiorami dziedzicem Wysokiej był Józef Sierakowski, następnie Stadniccy, a od 1793 r. Larischowie. W XIX w. należała do Wężyków, a w 1. poł. XX w. do Żeleńskich, od których majątek po II wojnie przejął Skarb Państwa. Dwór zbudowany w XVII w. był zamieszkiwany aż do 1848 r., kiedy to, opuszczony, pełnił rolę spichlerza. Wyremontowany w latach 1910-12, odzyskał funkcję rezydencji mieszkalnej. Jesienią 1939 r. budynek spłonął. W 1942 r. dokonano jego odbudowy i umieszczono w nim szkołę podstawową; później był użytkowany jako obiekt wypoczynkowy. W 1988 r. opuszczony i rujnowany budynek kupili Anna i Antoni Pilchowie z Krakowa. Przeprowadzili gruntowną restaurację obiektu, przywracając dawne podziały wnętrz oraz przystosowując go do potrzeb mieszkalnych. Dwór wzniesiono z kamienia łamanego i cegły na planie prostokąta. Naroża budynku wzmocniono szkarpami, a całość otynkowano. Piętrowy, podpiwniczony dwór nakrywa wysoki, czterospadowy dach ceramiczny, z czterema wystawkami w połaciach. Wokół dworu czytelne są ślady tarasowego ogrodu geometrycznego obramionego drzewami oraz późniejszego założenia o charakterze swobodnego parku krajobrazowego. Na parterze układ wnętrz dworu jest jednotraktowy, natomiast na wyższych kondygnacjach wprowadzono wtórne podziały. Głębokie, podzielone filarami piwnice nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami. Na parterze obszerna sień wiedzie do salonu (po lewej stronie) i o kuchni (po prawej). Sień i salon nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, a kuchnię drewniany strop. Z sieni na piętro prowadzą szerokie, drewniane schody. Pomieszczenia piętra nakryte są, podobnie jak kuchnia, stropami drewnianymi,. Otwory wejściowe na parterze zdobią proste, kamienne obramienia wczesnobarokowe. We wnętrzach właściciele zgromadzili interesujące wyposażenie, często o charakterze zabytkowym. WYSOKA, dwór 16

17

W elewacji zachodniej, na osi budynku, znajduje się prostokątny portal zwieńczony fryzem i gzymsem, a po jego obu stronach widoczne są dwa owalne okienka o profilowanych obramieniach. Po stronie zachodniej i południowej dekoracja sgraffitowa imitująca okna. Stryszów znajduje się na południe od Kalwarii Zebrzydowskiej. Dwór położony na stoku opadającym ku rzece Stryszówce mieści się w środkowej części wsi. Został wzniesiony pod koniec XVI w. lub na pocz. XVII stulecia przez ówczesnych właścicieli Stryszowa. Kiedy w 1739 r. renesansowy dwór częściowo spłonął, właściciel wsi, Kazimierz Odrowąż Wilkoński, przeprowadził jego odbudowę. O tym fakcie informuje napis na belce stropowej izby na parterze: Renovatum A.D. 1741. Kolejnym właścicielem dworu i stryszowskich dóbr został Józef Gorczyński, a po nim jego syn, Julian. Oprócz wnętrz, zmienił on zasadniczo otoczenie dworu. Po jego wschodniej stronie wzniesiono oficynę, a od północy urządzono rozległy park w typie angielskim. Ostatnimi przed II wojną dziedzicami Stryszowa była rodzina Łubieńskich. Użytkowany przez PGR i zdewastowany dwór oraz park odzyskały dawną świetność po remoncie w latach 1958-61. Od 1969 r. dwór jest oddziałem Zamku Królewskiego na Wawelu Państwowych Zbiorów Sztuki. Obecny, piętrowy i częściowo podpiwniczony budynek dworu posiada XVIII-wieczną postać, nadaną mu w czasie odbudowy w 1741 r. Wzniesiony z kamienia, cegły i drewna dwór złożony jest z dwóch części: północnej, zbliżonej do kwadratu, oraz południowej, węższej i prostokątnej. Piwnice, parter i część piętra są murowane, a pozostałe partie piętra drewniane. Ściany i naroża budynku wzmocnione zostały kamiennymi, masywnymi szkarpami. Dwór nakrywa czterospadowy dach kryty gontem, z nadwieszonymi, obiegającymi budynek okapami, podbitymi od spodu deskami. Od zachodu, wschodu i południa okapy wsparte są na drewnianych, kandelabrowych słupach ganku. Na parterze i piętrze północnej części mieści się po pięć różnej wielkości pomieszczeń i schody. W części południowej, na parterze, znajdują się dwa pokoje; w jednym z nich, na belce, widnieje wspomniany napis. Piętro podzielono na duży pokój i trzy małe pomieszczenia, z których jedno mogło być dawną kaplicą. W stryszowskim dworze można zwiedzić wnętrza z zachowanymi, XVIII- i XIX-wiecznymi detalami: polichromiami pokrywającymi stropy, drewnianymi portalami oraz meblami ze zbiorów wawelskich. Organizowane są tutaj również wystawy czasowe. STRYSZÓW, dwór 18

19

Dawny pałac Wielopolskich przy pl. Wszystkich Świętych jest od 1864 r. siedzibą władz Miasta Krakowa. Od lat 20. XX w. podtrzymywana jest tradycja umieszczania w korytarzu, przed gabinetem urzędującego prezydenta, portretów kolejnych prezydentów miasta. Rozległe zabudowania pomiędzy ul. Poselską, klasztorem OO. Franciszkanów oraz placem Wszystkich Świętych, nazywane pałacem Wielopolskich, są od półtora wieku siedzibą władz Miasta Krakowa. Pierwszy wzniósł pałac w tym miejscu hetman Jan Tarnowski, w 1. poł. XVI w. Była to okazała, renesansowa siedziba miejska, której część murów zachowała się do dzisiaj we wschodnim skrzydle budynku. W 1561 r. pałac przeszedł w ręce Ostrogskich, a później Zamoyskich. Od poł. XVII do poł. XIX w. właścicielami budynku była rodzina Wielopolskich. Dokonali oni przebudowy pałacu, po której pozostała reprezentacyjna sień, tunelowa klatka schodowa oraz sklepienia i kamienne portale na parterze budynku. Podczas wielkiego pożaru Krakowa w 1850 r. pałac spłonął i został przez Wielopolskich sprzedany. Kolejni właściciele przeprowadzili prace porządkowe i budowlane. Dawna elewacja tylna została przekształcona w fasadę, gdyż wytyczono przed nią nowy plac po zburzonym, średniowiecznym kościele p.w. Wszystkich Świętych. W 1864 r. miasto zakupiło budynek i przeprowadziło tu gruntowny remont. Prace prowadzone były przez budowniczego Pawła Barańskiego, a wnętrza i ich wyposażenie zaprojektował Filip Pokutyński. Reprezentacyjne wejście umieszczono od strony pl. Wszystkich Świętych, na parterze znajdowały się biura magistratu i gabinety prezydenckie, a salę balową na drugim piętrze przekształcono w salę posiedzeń Rady Miasta. Już pod koniec XIX w. zabudowania magistratu stały się zbyt ciasne i podjęto decyzję o jego rozbudowie. Zakupiono teren i wyburzono część zabudowań przy ul. Poselskiej. Na tym miejscu w latach 1906-13 architekt Jan Rzymowski zaprojektował i wzniósł najpierw skrzydło zachodnie, a później południowe i wschodnie magistratu. Eklektyczne i malownicze budynki wzbogacił architekt cytatami z historycznej zabudowy Krakowa. Wewnątrz zaprojektował reprezentacyjny, dwukondygnacyjny hall nakryty pseudokopułą z ażurowych, złoconych liści lauru. Po pożarze w 1926 r. sala posiedzeń otrzymała nowy wystrój w stylu zmodernizowanego klasycyzmu. Jego głównym elementem jest fryz podstropowy autorstwa Jana Bukowskiego z portretami prezydentów oraz łacińskimi nazwami cnót obywatelskich. KRAKÓW, pałac Wielopolskich 20

21

Dwór Zieleniewskich zyskał swój dzisiejszy kształt głównie po rozbudowie dokonanej w 1767 r. W bryłę budynku włączone są starsze, XV-wieczne piwnice o ścianach z kamienia, nakryte sklepieniami kolebkowymi. Wysoka na dwie kondygnacje sień to efekt prac przeprowadzonych w okresie międzywojennym. Trzebinia i jej dzieje zawsze związane były z górnictwem kruszców. Odnotowana w dokumentach w XIV w., należała do włości królewskich. W XV w. jej właścicielem był Mikołaj Kesinger, który uzyskał przywilej lokacyjny dla osady górniczej. Z nim też wiążą się początki dworu trzebińskiego. Miejscowość często zmieniała właścicieli; dłużej należała do Trzebińskich, którzy w XVII i XVIII w. rozbudowali dwór i ufundowali kościół parafialny. W 1817 r. Trzebinia stała się miastem, a na przeł. XIX i XX w. ważnym ośrodkiem przemysłowym. Dwór wraz z przynależnym doń terenem zakupili w 1920 r. Zieleniewscy. Przeprowadzili remont zaniedbanego budynku oraz dokonali jego przebudowy. Po wojnie pozostał on w rękach Zieleniewskich, lecz na parterze dworu rezydowały różne instytucje. W 1983 r.właścicielem dworu stała się Gmina Trzebinia, która przeprowadziła prace renowacyjne. Dwór odzyskał dawną świetność i mieści dzisiaj w piwnicach restaurację i kawiarnię, na piętrach pokoje hotelowe, a w dawnej kaplicy muzeum regionalne. Działa tutaj również powołana w 1996 r.instytucja kultury Dwór Zieleniewskich, organizująca koncerty, wystawy, warsztaty i spotkania ze znanymi osobami. Znajdujący się niedaleko centrum miasta dwór jest piętrowym, częściowo podpiwniczonym, murowanym budynkiem o tynkowanych ścianach, wzniesionym na planie prostokąta. Nakrywa go łamany dach polski; drewniana ścianka rozdzielająca połacie dachu podzielona jest pilastrami na pola wypełnione rombami i prostokątami z półkolami po bokach. Piętro budynku ma charakter mezzanina, czyli pośredniej, niższej kondygnacji pomiędzy wyższymi. Od zajazdu prowadzi do pałacu portyk czterokolumnowy z trójkątnym frontonem. Dwór otaczają pozostałości XIX-wiecznego parku. Przy elewacji południowej, ogrodowej, znajduje się dobudowany w 1919 r., dwukolumnowy, piętrowy ganek z balkonem. Od strony wschodniej do dworu przylega taras. Zdobienia budynku ograniczone są do skromnego gzymsu i uszatych obramień okiennych. Wnętrza, urządzone współcześnie, w układzie dwutraktowym w części wschodniej i trzytraktowym w zachodniej, nakrywają stropy belkowe i sufity. W zachodniej części dworu znajduje się pomieszczenie być może dawna kuchnia nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. TRZEBINIA, dwór Zieleniewskich 22

23

Emil Zegadłowicz (1888-1941) był autorem poetyckich utworów opisujących piękno beskidzkiej przyrody, kontrowersyjnych powieści i dramatów, a także tłumaczem literatury. Kolekcjonował również dzieła znanych artystów i miejscowego rzeźbiarza ludowego, Jędrzeja Wowro. Wieś Gorzeń Górny leży na przedgórzu Beskidu Małego, kilka kilometrów na południe od Wadowic. Założona na prawie niemieckim po 1333 r., należała w 2. poł. XV w. do rodu Gorzeńskich. Później wieś dzielono kilkakrotnie i zmieniała ona właścicieli; po 1725 r. należała do rodziny Skorupków-Padlewskich, z którą należy wiązać budowę obecnego dworu. W 1873 r. część Gorzenia Górnego z dworem rozparcelowano. Wtedy to 17-hektarową posiadłość z parkiem i dworem zakupił Tytus Zegadłowicz. W 1908 r. majątek stał się własnością poety i pisarza Emila Zegadłowicza. Gorzeniecki dwór stoi u stóp wzgórza Grodzisko, w parku, gdzie wiele drzew zasadził i pielęgnował Tytus Zegadłowicz. Pierwotnie parterowy dwór rozbudowano na przeł. XVIII i XIX w., a w poł. XIX w. nadano mu charakter klasycystyczny: dobudowano kolumnowy ganek i nadbudowano piętro. Generalny remont mocno zniszczonego budynku, przeprowadzony przez Tytusa Zegadłowicza, nie zmienił jego bryły. Dwór pozostał klasycystycznym, piętrowym budynkiem, założonym na planie prostokąta, z czterokolumnowym gankiem od frontu. Z pierwotnego dworu zachowały się sklepienia w trzech salach na parterze; w jednej z nich znajdowała się zapewne kaplica. W czasach, kiedy mieszkał tu Emil Zegadłowicz, a szczególnie w latach 20. XX w., dwór był ważnym ośrodkiem życia kulturalnego. Spotykali się w nim pisarze i artyści związani i współpracujący z założoną przez Zegadłowicza grupą poetycką Czartak : Edward Kozikowski, Janina Brzostowska, Tadeusz Szantroch, Bolesław Leśmian, Julian Fałat, Wojciech Weiss i wielu innych. W 1946 r. żona poety i jego córka uporządkowały zbiory i otworzyły we dworze muzeum biograficzne Zegadłowicza. Dzięki temu można tu dzisiaj oglądać zgromadzone przez poetę dzieła: kolekcję grafik i obrazów J. Mehoffera, J. Matejki, L. Wyczółkowskiego, V. Hoffmana oraz kilimy J. Hulewicza. We dworze znajdują się też pamiątki po poecie, rękopisy jego utworów, a także Księga Gości i Zdarzeń, czyli kronika dworu w Gorzeniu, prowadzona przez Zegadłowicza od 1932 r. W muzeum obejrzeć można również oryginalne piece z poł. XIX w. oraz dekorację sieni wykonaną w latach 30. XX w. przez Franciszka Suknarowskiego i Wincentego Bałysa, uczniów Xawerego Dunikowskiego. GORZEŃ GÓRNY, dwór Emila Zegadłowicza 24