Zagrożenie pyłami szkodliwymi dla zdrowia w górnictwie węglowym Katowice 2009
Copyright by Wyższy Urząd Górniczy, Katowice 2009 Opracowanie Andrzej Kalus Opracowanie graficzne, skład i łamanie Anna Nowrot Redakcja Jacek Bielawa Druk broszury sfinansowano ze środków Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Wyższy Urząd Górniczy 40-055 Katowice, ul. Poniatowskiego 31 www.wug.gov.pl e-mail: wug@wug.gov.pl
Czym jest pylica płuc? Jedno z najtrudniejszych do wyeliminowania zagrożeń w kopalniach węgla kamiennego jest związane z pyłami szkodliwymi dla zdrowia, które w wyniku długotrwałego narażenia wywołują u pracowników przewlekłą chorobę układu oddechowego pylicę płuc. Objawy towarzyszące pylicy: przewlekłe zapalenie oskrzeli, rozedma płuc, niewydolność układu oddechowego, niewydolność krążenia, nadciśnienie płucne, zespół serca płucnego przerost mięśnia prawej komory serca, duszność, kaszel, bóle w klatce piersiowej i inne. Pylica płuc jest chorobą nieuleczalną i może postępować nawet pomimo ustania kontaktu z czynnikiem ją wywołującym pyłem. Wczesne wykrycie pylicy płuc pozwala znacznie ograniczyć postępy i skutki choroby. Nie zaniedbuj okresowych i profilaktycznych badań lekarskich. 3
Źródła zagrożenia i stosowane środki profilaktyczne Główne źródła zapylenia powietrza kopalnianego: urabianie calizny węglowej w ścianach za pomocą kombajnów, drążenie wyrobisk korytarzowych, rozdrabnianie i transport urobku, przesuwanie sekcji obudów zmechanizowanych. Stosowane środki profilaktyczne: układy zraszające w kombajnach ścianowych i chodnikowych, baterie zraszające na przesypach przenośników odstawy urobku, odpylacze w drążonych kombajnami wyrobiskach korytarzowych, środki ochrony indywidualnej dróg oddechowych. Czy stosowane środki profilaktyczne w sposób zadowalający obniżają zachorowalność na pylicę płuc? Odpowiedzi na to pytanie dostarczają statystyki zachorowalności. W latach 1998 2008 u pracowników górnictwa węgla stwierdzono 4 945 przypadków pylicy płuc. 4
Pylica to poważny problem Zachorowalność na pylicę płuc w górnictwie węglowym już od wielu lat utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie, wielokrotnie wyższym aniżeli w innych sektorach górnictwa. Wśród chorób zawodowych notowanych w górnictwie węgla dominuje od wielu lat pylica płuc. Liczba przypadków tej choroby stwierdzonych w 2008 roku w kopalniach węgla była ponad trzykrotnie większa od liczby wszystkich pozostałych chorób zawodowych razem wziętych. 71 33 2 29 443 Pylice płuc Trwały ubytek słuchu Zespół wibracyjny Przewlekłe zapalenie oskrzeli Inne choroby zawodowe Struktura zachorowalności na choroby zawodowe w górnictwie węgla w roku 2008 według Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi Analiza przeprowadzona przez specjalistów Wyższego Urzędu Górniczego wykazała, że przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) dla pyłów szkodliwych dla zdrowia występowały nie tylko w miejscach pracy od lat uważanych za najbardziej zagrożone, tj. na stanowiskach kombajnistów w ścianach, kombajnistów i pomocników kombajnistów w drążonych za pomocą kombajnów przodkach oraz w wylotowych prądach powietrza ze ścian, lecz również we wlotowych prądach powietrza świeżego do ścian. Sytuacja taka miała miejsce w 82% ścian. 5
Ochrona zbiorowa obniżanie zapylenia to również poprawa komfortu pracy Najważniejszym elementem zwalczania zagrożenia pyłami szkodliwymi dla zdrowia jest obniżanie emisji pyłów poprzez stosowanie odpowiednich środków technicznych (ochrona zbiorowa). Nie wystarczy jednak, aby urządzenia te były zainstalowane, lecz by skutecznie zwalczały zapylenie. Skuteczność odpylaczy Warto przeanalizować skuteczność odpylaczy stosowanych w drążonych kombajnami wyrobiskach korytarzowych tym bardziej, że powietrze z wielu tych przodków jest wyprowadzane do ścian, do wlotowych prądów powietrza świeżego. Ciekawych danych do takiej analizy może dostarczyć porównanie wyników pomiarów stężenia pyłów dokonanych we wlotowych prądach powietrza do przodków, z wynikami pomiarów wykonanych w prądach powietrza po ich przewietrzeniu i odpyleniu powietrza przez odpylacz. Sytuacja, w której na wielu stanowiskach pracy występują przekroczenia NDS dla pyłów szkodliwych dla zdrowia nie powinna być traktowana jako normalna, nie wymagająca żadnych dodatkowych działań. 6
Skuteczność układów zraszających W przypadku układów zraszających kluczowym elementem, decydującym o ich skuteczności, jest zapewnienie wody o odpowiedniej czystości i wymaganych stabilnych parametrach. Poprawę efektywności układów zraszających należałoby więc rozpocząć od analizy zasilania w wodę oddziałów górniczych, filtrowania wody, stanu rurociągów p.poż, możliwości stosowania środków chemicznych zwiększających efektywność zraszania, sprawdzenie prawidłowości nastaw przepływomierzy w układach zraszających kombajnów ścianowych i chodnikowych itp. Istotnym elementem jest również wprowadzanie nowych, bardziej efektywnych rozwiązań technicznych. Skuteczność baterii zraszających Wydajność baterii zraszających na przesypach przenośników odstawy wcale nie musi kojarzyć się z nadmiernym zawodnieniem urobku i w efekcie problemami z jego wydaniem na powierzchnię oraz niedogodnościami na etapie przeróbki mechanicznej węgla. Problem ten pojawia się bowiem głównie wówczas, gdy źle dobrane lub rozwiercone dysze zamiast mgły wodnej wytwarzają strugę wody, która dostaje się do urobku, nadmiernie go nawadniając. Kluczem do rozwiązania tego problemu jest zapewnienie odpowiedniej czystości wody, a przez to uzyskanie większej niezawodności pracy dysz, które wytwarzając mgłę wodną powinny z jednej strony zapewnić skuteczne zwalczanie zapylenia, a z drugiej nie powodować wspomnianych problemów. Innym możliwym rozwiązaniem jest zastosowanie nowoczesnych dysz powietrzno-wodnych, które umożliwiają skuteczne zwalczanie zapylenia z wykorzystaniem mniejszej ilości wody. 7
Środki ochrony indywidualnej dróg oddechowych Środki ochrony indywidualnej dróg oddechowych muszą być stosowane wszędzie tam, gdzie pomimo stosowania środków ochrony zbiorowej nadal występują przekroczenia NDS dla pyłów szkodliwych dla zdrowia. Jak zatem należy stosować środki ochrony indywidualnej dróg oddechowych, aby były bardziej skuteczne? O ich skuteczności decyduje to, czy obniżają szkodliwe oddziaływanie pyłów poniżej dopuszczalnej wartości. Trudność w uzyskaniu wysokiej skuteczności polega na konieczności konsekwentnego spełniania wielu warunków, a o ostatecznym wyniku decyduje najsłabsze ogniwo. Fot. Jerzy Kosiński Pamiętaj, że żadna półmaska, nawet klasy P-3 jednorazowego użytku, nie chroni skutecznie, gdy nie jest dopasowana prawidłowo w części przynosowej. Wówczas większość wdychanego powietrza zamiast przez półmaskę przepływa przez niedomknięte przestrzenie wzdłuż nosa. 8
Istotne są nie tylko właściwości filtracyjne półmasek przeciwpyłowych, lecz również takie elementy jak: prawidłowy dobór klasy ochronnej dla poszczególnych stanowisk pracy, określenie zasad stosowania półmasek podczas zmiany roboczej (w których okresach muszą być bezwzględnie stosowane, aby obniżały szkodliwe oddziaływanie pyłów poniżej dopuszczalnych wartości), faktyczny czas używania półmaski przez pracownika w poszczególnych okresach zmiany roboczej (czy jest zgodny z obowiązującymi ustaleniami), dopasowanie półmaski do kształtu twarzy (czy uzyskano właściwą szczelność), poziom oporów oddychania stosowanej półmaski oraz szybkość ich wzrostu w warunkach dołowych (dyskomfort zniechęca załogę do stosowania półmasek, szczególnie przez dłuższy czas i podczas zwiększonego wysiłku fizycznego), spełnienie wszelkich wymogów określonych w instrukcji użytkowania półmaski (przeszkolenie i egzekwowanie). Na wielu dołowych stanowiskach pracy poziom zapylenia podczas zmiany roboczej ulega wahaniom. Chęć zmniejszenia dyskomfortu związanego ze stosowaniem półmasek przeciwpyłowych, szczególnie w trudnych warunkach mikroklimatu oraz podczas zwiększonego wysiłku fizycznego, powoduje, że pracownicy zazwyczaj stosują półmaski przeciwpyłowe tylko wówczas, gdy w ich ocenie występuje zwiększone zapylenie. Problem polega jednak na tym, że ocena wzrokowa jest zawodna, gdyż każdy człowiek ma indywidualne odczucia, a powietrze, które nie wygląda na mocno zapylone, może zawierać pył w stężeniach przekraczających NDS. Przy ocenie zagrożenia pyłowego nie ufaj swojemu wzrokowi. Niewidoczny dla oka pył powoduje nieuleczalną chorobę płuc. 9
Zalecenia dla pracowników narażonych na działanie pyłów Weź sprawę w swoje ręce, nie musisz podzielić losu chorych na pylicę! Nie przechodź obojętnie obok niesprawnych układów zraszających kombajnów, niesprawnych zraszań w rejonach przesypów przenośników odstawy urobku, niesprawnych odpylaczy itp.; większe zapylenie to większe narażenie. Stosuj maski przeciwpyłowe odpowiedniej klasy ochronnej (P-1, P-2 lub P-3) zgodnie z doborem dla Twojego stanowiska pracy. Dbaj o dobre dopasowanie maski do twarzy, inaczej nieprzefiltrowane zapylone powietrze będzie wypełniało Twoje płuca. Czy zdejmujesz maskę, gdy wydaje ci się że nie ma zapylenia (np. w przerwach w urabianiu kombajnem)? Pamiętaj, że ocena wzrokowa zapylenia nie jest miarodajna i może prowadzić do niedoszacowania zagrożenia. Gdy stwierdzasz brak zapylenia, może ono przekraczać najwyższe dopuszczalne wartości. Domagaj się informacji, w których okresach zmiany roboczej musisz bezwzględnie stosować półmaskę, aby uzyskać skuteczną ochronę. 10
Czy wiesz, że w 2008 roku aż 82% ścian miało przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłów (NDS) już na wlotach świeżego powietrza? Jeśli pracujesz w trudnych warunkach, dokucza ci temperatura i wysoka wilgotność powietrza, wykonujesz ciężką pracę fizyczną, to szczególnie zasługujesz na najlepsze maski, które nie tylko chronią, ale również dają maksymalny komfort pracy w takich warunkach mają niskie opory oddychania i nie zatykają się w krótkim czasie. Poddawaj się szczegółowym lekarskim badaniom kontrolnym, gdyż wczesne wykrycie niepokojących zmian w płucach zwiększa możliwości późniejszego leczenia. Pamiętaj, że pylica może postępować nawet pomimo zaprzestania kontaktu z czynnikiem ją wywołującym pyłem. W 2008 roku w kopalniach węgla kamiennego tylko 18% przypadków pylicy stwierdzono u pracowników czynnych zawodowo i aż 82% u emerytów. POMYŚL O SOBIE ZANIM BĘDZIE ZA PÓŹNO. 11