Jacek Duda ROZDZIAŁ 9 REGIONALNE STRATEGIE INNOWACJI NARZĘDZIEM ZWIĘKSZANIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKICH REGIONÓW Abstrakt Artykuł jest próbą oceny zdolności innowacyjnych regionów polskich oraz roli Regionalnych Strategii Innowacji dokumentów określających sposób tworzenia i wdrażania systemów wspomagania innowacyjności na poziomie regionalnym w osiąganiu celów podstawowych dokumentów krajowych programujących wykorzystanie pomocy unijnej. W części pierwszej dokonano oceny potencjału innowacyjności wszystkich polskich regionów NUTS II (zgodnych terytorialnie z województwami). Początkowo wybrano 19 mierników (cech) innowacyjności. Następnie, na bazie tych mierników, sporządzono rankingi, które obrazują potencjał innowacyjności poszczególnych regionów. W części drugiej przedstawiono genezę Regionalnych Strategii Innowacji, podstawowe cele i sposób ich opracowywania. Wskazano na miejsce strategii w kontekście długofalowego rozwoju kraju, zidentyfikowano ich powiązania z innymi programami operacyjnymi, a także sformułowano wskazania dla szeroko rozumianej polityki proinnowacyjnej. Wprowadzenie Kraje odnoszące obecnie największe sukcesy gospodarcze to kraje o innowacyjnej gospodarce. Innowacje i nowe technologie są kluczem do uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku, która zaowocować musi szybszym wzrostem gospodarczym i poprawą sytuacji ekonomicznej społeczeństwa. Nic dziwnego zatem, że zwiększenie innowacyjności i konkurencyjności w krajach UE stało się czołowym priorytetem wspólnotowej polityki spójności. Uczynienie gospodarki Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjną na świecie do roku 2010 jest ciągle celem Strategii Lizbońskiej (2000), zaś drugim priorytetem polityki spójności według wytycznych Wspólnoty na okres 2007-2013 powinno być wsparcie innowacyjności, przedsiębiorczości i wzrostu gospodarki opartej na wiedzy poprzez zdolności w zakresie badań i innowacyjności, łącznie z nowymi technikami informacyjno-komunikacyjnymi (Polityka spójności..., 2005). W przygotowanym przez Komisję Europejską raporcie dotyczącym innowacyjności w Unii Polska sklasyfikowana jest na 21 pozycji (European Innovation Scoreboard, 2006). Nie dość, że jesteśmy jednym z najmniej innowacyjnych krajów, to jeszcze zaliczamy się do grupy tych, które tracą dystans do liderów (losing ground) z powodu niskiej dynamiki wskaźników innowacyjności. Dobrze, na tle pozostałych krajów, wypadamy jeśli chodzi o poziom edukacji formalnej i zaangażowanie małych i średnich przedsiębiorstw w opracowywanie nowych rozwiązań, słabiej zaś pod względem przekształcania wiedzy w rynkowe zastosowania przynoszące konkretne efekty gospodarcze. Niskie nakłady na badania i rozwój, niskie zatrudnienie w branżach wysokich technologii, brak powiązań sfery naukowo-badawczej z biznesem to główne bolączki polskiej gospodarki. Warto jednak zauważyć, że poziom innowacyjności danego kraju, w tym także Polski, stanowi wypadkową poziomu innowacyjności poszczególnych jego regionów. W takim kon-
100 Jacek Duda tekście istotnym wydaje się zbadanie zagadnień aspektu innowacyjności w ujęciu regionalnym. Rankingi innowacyjności Lista cech i metoda rankingowa Polskie województwa wykazują znaczne zróżnicowanie pod względem poziomu innowacyjności. Różnice występują zarówno jeśli chodzi o wielkości nakładów na badania i rozwój jak i o ilość generowanych innowacyjnych rozwiązań. Przeprowadzona poniżej analiza ma dać odpowiedź na pytanie, które regiony dysponują największym potencjałem innowacyjności, a które są najmniej innowacyjne. Do analizy wybrano możliwie wiele wskaźników (19) za pomocą których można opisać poziom innowacyjności. Są to: Udział przedsiębiorstw przemysłowych, które prowadziły działalność innowacyjną w roku 2003 (%), Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle w roku 2003 (zł), Udział przedsiębiorstw usługowych, które prowadziły działalność innowacyjną w latach 2001-2003 (%), Nakłady na działalność innowacyjną w sektorze usług w roku 2003 (zł), Liczba zgłoszonych wynalazków krajowych w roku 2003 na 100 tys. mieszkańców, Liczba zgłoszonych wzorów użytkowych krajowych na 100 tys. mieszkańców w roku 2003, Liczba jednostek w działalności badawczo-rozwojowej na 100 tys. mieszkańców w roku 2003, Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej na 1 tys. mieszkańców w roku 2003, Nakłady na działalność badawczą i rozwojową w roku 2003 (zł), Nakłady na działalność badawczą i rozwojową w relacji do PKB w roku 2003 (%), Środki zagraniczne przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową w roku 2003 (zł), Liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości na 100 tys. mieszkańców w roku 2003, Nowi absolwenci nauki i inżynierii w roku 2003 (% populacji w wieku 20-29), Ludność z wykształceniem wyższym w roku 2002 (% populacji w wieku 25-64), Udział osób uczących się i dokształcających wśród ogółu ludności w wieku 25-64 w II kwartale roku 2004 (%), Pracujący w średnio i wysoko zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym w roku 2003 (% ogółu pracujących), Pracujący w wysoko zaawansowanej technologicznie działalności usługowej w roku 2003 (% ogółu pracujących), Nakłady na innowacje w sekcji przetwórstwo przemysłowe w roku 2003 (% przychodów z całokształtu działalności w tej sekcji), Sprzedaż nowych i zmodernizowanych wyrobów w sekcji przetwórstwo przemysłowe w roku 2003 (% przychodów z całokształtu działalności w tej sekcji). Lista wskaźników nie jest wyczerpująca. W pewnym stopniu została ograniczona ilością danych dostępnych w ujęciu regionalnym. Większość danych pochodzi z okresu, w którym rozpoczęto opracowywanie strategii innowacyjności, a więc z roku 2003. Nie udało się zachować pełnej zgodności czasowej rozpiętość wynosi 2 lata, co jednak nie obniża znacząco jakości prezentowanych zestawień. Cechy określające wysokość nakładów podano w prze-
Regionalne strategie innowacji narzędziem zwiększania konkurencyjności polskich regionów 101 liczeniu na 1 mieszkańca danego regionu. Rankingi opracowano wykorzystując metodę wzorca. Wszystkie cechy ujęte w opracowaniu zakwalifikowano jako stymulanty innowacyjności. Oznacza to, że wraz ze wzrostem wartości każdej z cech rośnie innowacyjność regionu. Następnie zbudowano macierz danych X ij, złożoną z 16 wierszy (regionów: i= 1,.., 16) i z 19 kolumn (cech: j=1,.., n). Dla każdej cechy wskazano wartość największą (max x ij ). W dalszej kolejności standaryzowano wszystkie wartości w macierzy danych według następującego wzoru: x ijs = xij max x ij 100 gdzie: x ijs wystandaryzowana zmienna x ij, max x ij - maksymalna wartość zmiennej j. Na podstawie standaryzowanych wartości zmiennych określono wskaźnik zbiorczy, który stanowił podstawę do opracowania rankingów. Wskaźnik zbiorczy wyznaczono według wzoru: Wzi n j= = 1 n x ijs gdzie: Wz i wartość wskaźnika zbiorczego dla i-tego regionu, n ilość cech uwzględnionych w danym rankingu. Wskaźnik zbiorczy dla danego regionu może przyjmować wartości z przedziału od 0 do 100. Wartość 100 uzyskałby region wzorcowy (idealny), prezentujący się najlepiej pod względem każdej z cech. Dla danego regionu większa wartość wskaźnika zbiorczego oznacza większe podobieństwo do regionu idealnego i wyższe miejsce w rankingu. Niskie wartości wskaźnika zbiorczego charakteryzują regiony o małym podobieństwie do regionu wzorcowego. Zajmują one odpowiednio niższe miejsca w rankingach. Warianty rankingów Zaproponowano 4 warianty rankingu różniące się między sobą ilością cech branych pod uwagę przy obliczaniu wskaźnika zbiorczego. Ograniczając ilość zmiennych lub odpowiednio dobierając zmienne do rankingu można zidentyfikować te, które mają największy wpływ na pozycję regionu. W zależności od potrzeb może powstać wiele wariantów rankingu uwzględniających różne zmienne. Budowa jednego tylko zestawienia, które w sposób obiektywny miałoby odzwierciedlać innowacyjność w regionach, nastręcza wiele trudności. Uzasadnienia wymagałby wówczas zarówno sposób doboru zmiennych jak i ich wag obrazujących siłę wpływu danej cechy na wartość wskaźnika zbiorczego. Łatwiej skonstruować kilka wariantów rankingu z różną ilością cech i analizować przesunięcia poszczególnych regionów w stosunku do pozycji zajmowanych w rankingu wyjściowym, uwzględniającym wszystkie cechy. Ranking podstawowy Ranking podstawowy zbudowano uwzględniając wszystkie wymienione cechy i przypisując im taką samą wagę. Każda ze zmiennych z jednakową siłą wpływa na wartość wskaź-
102 Jacek Duda nika zbiorczego. W wariancie tym najlepiej wypadło województwo mazowieckie ze wskaźnikiem zbiorczym 87,96 (tabela 1). Dystans od drugiego w kolejności województwa dolnośląskiego (59,61) wynosi aż 28,35 punktów wskaźnika zbiorczego. W ogóle województwo mazowieckie stanowiło wzorzec (otrzymało 100 punktów) pod względem 12 z 19 zmiennych. Na dalszych miejscach uplasowały się województwa: małopolskie (58,81), śląskie (57,05), wielkopolskie (54,34) i pomorskie (53,58). Grupę średniaków tworzą województwa: łódzkie (46,46), podkarpackie (45,82), podlaskie (45,65) i lubelskie (45,39). Ranking zamykają województwa: opolskie (39,74), lubuskie (37,62) i warmińsko-mazurskie (37,36). Ranking finansowy W rankingu finansowym przy wyznaczaniu wskaźnika zbiorczego uwzględniono jedynie 6 cech określających ilość środków finansowych przeznaczonych na innowacyjność. Wśród tych cech znalazły się: Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle, Nakłady na działalność innowacyjną w sektorze usług, Nakłady na działalność badawczą i rozwojową, Nakłady na działalność badawczą i rozwojową w relacji do PKB, Środki zagraniczne przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową, Nakłady na innowacje w sekcji przetwórstwo przemysłowe. W tym zestawieniu wszystkie województwa, za wyjątkiem województwa mazowieckiego, odnotowały spadek wskaźnika zbiorczego w porównaniu do wariantu podstawowego. Świadczy to o niekorzystnym (w odniesieniu do województwa stołecznego) obciążeniu pozycji regionów uwzględnionymi cechami. Największy spadek (tabela 2), zarówno pod względem pozycji (-5) jak i wskaźnika zbiorczego (-30,24), zanotowało województwo zachodniopomorskie. Znaczne spadki stały się także udziałem województw: pomorskiego (-4 pozycje w rankingu i -29,55 jeśli idzie o wskaźnik zbiorczy), lubelskiego odpowiednio (-3 i -27,29) i dolnośląskiego (-3 i -26,75). Największy awans pod względem pozycji w rankingu zanotowały województwa: świętokrzyskie z miejsca 12 -go na 6 -te (+6), lubuskie z 15 -go na 11 -te (+4) i wielkopolskie z 5 -go na 2 gie (+3). O ile w rankingu podstawowym rozbieżność między regionem pierwszym i ostatnim wynosiła 50,6 punktów wskaźnika zbiorczego, to w rankingu finansowym wzrosła do 78,32 punktów. Województwo stołeczne ucieka zatem pozostałym regionom ustalając coraz trudniej osiągalny wzorzec. Gdyby badać rozpiętość wartości wskaźnika między drugim w kolejności województwem wielkopolskim a ostatnim województwem zachodniopomorskim to wynosiłaby ona już tylko 29,67 punktów. Miejsce 3 -e w rankingu zajęło województwo małopolskie (40,76), a 4 -te województwo śląskie (34,14). Wysokie miejsca (5 te i 6 te) zajmują odpowiednio województwa dolnośląskie i świętokrzyskie, zaś najsłabiej, oprócz zachodniopomorskiego, prezentują się województwa lubelskie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie. Ranking zasoby ludzkie W rankingu zasoby ludzkie do wyznaczenia wskaźnika zbiorczego użyto następujących zmiennych: Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej, Nowi absolwenci nauki i inżynierii, Ludność z wykształceniem wyższym, Udział osób uczących się i dokształcających, Pracujący w średnio i wysoko zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym, Pracujący w wysoko zaawansowanej technologicznie działalności usługowej.
Regionalne strategie innowacji narzędziem zwiększania konkurencyjności polskich regionów 103 W rankingu zasoby ludzkie rozpiętość między pierwszym województwem mazowieckim (84,16) a ostatnim województwem świętokrzyskim (46,56) wynosi 37,6 punktów. W przypadku wszystkich województw, oprócz stołecznego, wskaźniki zbiorcze uległy zwiększeniu. Oznacza to, że cechy związane z czynnikiem ludzkim w innowacyjności poprawiają pozycje regionów względem wzorca. Największy awans, z miejsca 11 go na 5 te, stał się udziałem województwa zachodniopomorskiego (63,49) i województwa lubelskiego (60,63) - z miejsca 10 go na 6 te. Oprócz województwa pomorskiego (63,93) awans o 2 pozycje, regiony awansowały najwyżej o jedno miejsce. Największe spadki zanotowały natomiast województwa: świętokrzyskie (-4 lokaty) przy wzroście wskaźnika zbiorczego jedynie o 3,73 punkty, śląskie (-3 pozycje) przy wzroście wskaźnika o 1,81 oraz wielkopolskie (-3 lokaty) przy wzroście wskaźnika o 4,35 punktów względem rankingu podstawowego. Województwo zachodniopomorskie ma najwięcej absolwentów nauki i inżynierii, województwo lubelskie najwyższy odsetek ludzi dokształcających się, zaś województwo podkarpackie procentowo najwięcej ludzi pracujących w zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym. Tabela 1. Rankingi innowacyjności w regionach. podstawowy finansowy zasoby ludzkie strukturalny Województwo Wz Lokata Wz Lokata Wz Lokata Wz Lokata Łódzkie 46,46 7 25,32 8 57,97 9 54,70 9 Mazowieckie 87,96 1 92,02 1 84,16 1 87,74 1 Małopolskie 58,81 3 40,76 3 70,82 2 63,99 5 Śląskie 57,05 4 34,14 4 58,87 7 75,13 2 Lubelskie 45,39 10 18,10 13 60,63 6 55,73 8 Podkarpackie 45,82 8 25,58 7 56,25 10 54,23 10 Świętokrzyskie 42,83 12 30,65 6 46,56 16 50,08 13 Podlaskie 45,65 9 24,93 9 54,30 11 56,01 7 Wielkopolskie 54,34 5 43,36 2 58,69 8 60,02 6 Zachodniopomorskie 43,93 11 13,69 16 63,49 5 53,09 11 Lubuskie 37,62 15 23,51 11 48,01 14 40,80 16 Dolnośląskie 59,61 2 32,86 5 69,93 3 73,70 3 Opolskie 39,74 14 22,17 12 50,97 13 45,17 15 Kujawsko-Pomorskie 41,52 13 16,77 14 53,63 12 52,36 12 Warm.-Mazurskie 37,36 16 14,00 15 47,64 15 48,58 14 Pomorskie 53,58 6 24,04 10 63,93 4 70,038 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Sieci Regionalnych Strategii Innowacji w Polsce, www.integris.net.pl oraz projektu Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005-2013, (2004), Rzeszów, s. 17. Ranking strukturalny Ranking strukturalny zbudowano w oparciu o wszystkie zmienne, które nie były wykorzystane przy budowie dwóch poprzednich zestawień. Są to: Udział przedsiębiorstw przemysłowych, które prowadziły działalność innowacyjną, Udział przedsiębiorstw usługowych, które prowadziły działalność innowacyjną w latach 2001-2003,
104 Jacek Duda Liczba zgłoszonych wynalazków krajowych, Liczba zgłoszonych wzorów użytkowych krajowych, Liczba jednostek w działalności badawczo-rozwojowej, Liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, Sprzedaż nowych i zmodernizowanych wyrobów w sekcji przetwórstwo przemysłowe. W przypadku tego rankingu rozpiętość wskaźnika bazowego jest większa w porównaniu do wariantu zasoby ludzkie i wynosi 46,95 punktów. Wszystkie regiony, z wyjątkiem mazowieckiego, odnotowały wzrost wskaźnika zbiorczego. Najkorzystniej w rankingu wypadły województwa: mazowieckie (87,74), śląskie (75,12), dolnośląskie (73,69) oraz pomorskie (70,03), najsłabiej świętokrzyskie (50,07), warmińsko-mazurskie (48,57), opolskie (45,17) i lubuskie (40,79). W stosunku do rankingu podstawowego zmiana miejsc nie była większa niż 2 pozycje. Najwięcej, jeśli chodzi o wskaźnik zbiorczy, zyskały województwa: śląskie (+18,8), pomorskie (+6,45) i dolnośląskie (+14,09), choć w przypadku tego ostatniego łączyło się to ze spadkiem o 1 pozycję. Najmniejsze przyrosty wskaźnika zbiorczego odnotowały województwa: lubuskie (+3,18, spadek o 1 miejsce), małopolskie (+5,18, spadek o 2 pozycje), opolskie (+5,43, spadek o 1 miejsce) oraz wielkopolskie (+5,68, spadek o jedno miejsce). Tabela 2. Zmiany lokat i wartości wskaźnika zbiorczego województw w stosunku do rankingu podstawowego. finansowy zasoby ludzkie strukturalny Województwo Wartości Lokat Wartości Lokat Wartości Lokat Łódzkie -21,14-1 11,52-2 8,25-2 Mazowieckie 4,06 0-3,80 0-0,22 0 Małopolskie -18,05 0 12,00 1 5,18-2 Śląskie -22,91 0 1,81-3 18,08 2 Lubelskie -27,29-3 15,24 4 10,34 2 Podkarpackie -20,24 1 10,43-2 8,41-2 Świętokrzyskie -12,18 6 3,73-4 7,24-1 Podlaskie -20,72 0 8,64-2 10,35 2 Wielkopolskie -10,98 3 4,35-3 5,68-1 Zachodniopomorskie -30,24-5 19,55 6 9,16 0 Lubuskie -14,10 4 10,39 1 3,18-1 Dolnośląskie -26,75-3 10,32-1 14,09-1 Opolskie -17,57 2 11,23 1 5,43-1 Kujawsko-Pomorskie -24,75-1 12,11 1 10,84 1 Warm.-Mazurskie -23,36 1 10,28 1 11,22 2 Pomorskie -29,55-4 10,35 2 16,45 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Sieci Regionalnych..., op. cit. Ranking RIS Poniżej (tabela 3) przedstawiono ranking RIS. W zestawieniu uwzględniono te same wskaźniki ( z wyjątkiem jednego 1 ), które stały się podstawą konstrukcji pierwszego rankingu innowacyjności regionów (Regional Innovation Scoreboard) opracowanego w roku 2003. Koncepcja rankingu regionalnego pojawiła się w roku 2002 jako naturalne rozszerzenie badań 1 udziału nakładów na innowacje w usługach jako procentu produkcji sprzedanej.
Regionalne strategie innowacji narzędziem zwiększania konkurencyjności polskich regionów 105 innowacyjności w Unii Europejskiej na poziomie krajów (European Trend Chart..., 2003). Do opracowania zestawienia użyto następujących wskaźników: Udział przedsiębiorstw przemysłowych, które prowadziły działalność innowacyjną w roku 2003 (%), Udział przedsiębiorstw usługowych, które prowadziły działalność innowacyjną w latach 2001-2003 (%), Ludność z wykształceniem wyższym w roku 2002 (% populacji w wieku 25-64), Udział osób uczących się i dokształcających wśród ogółu ludzi w wieku 25-64) w II kwartale roku 2004 (%), Pracujący w średnio i wysoko zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym w roku 2003 (% ogółu pracujących), Pracujący w wysoko zaawansowanej technologicznie działalności usługowej w roku 2003 (% ogółu pracujących), Wydatki publiczne na B+R roku 2002 (% PKB), Wydatki przedsiębiorstw na B+R w roku 2002 (%PKB), Liczba zgłoszeń patentowych do EPO 2 w roku 2002, Liczba zgłoszeń patentowych zaawansowanych technologicznie do EPO w roku 2002, Sprzedaż nowych i zmodernizowanych wyrobów w sekcji przetwórstwo przemysłowe w roku 2003 (% przychodów z całokształtu działalności w tej sekcji), Udział nakładów na innowacje w przemyśle jako procent produkcji sprzedanej w 2003. Wszystkim zmiennym przypisano tę samą wagę, a wartość wskaźnika zbiorczego wyznaczono zgodnie z podaną wcześniej formułą. Tabela 3. Ranking innowacyjności RIS. Województwo Wz Lokata Województwo Wz Lokata Mazowieckie 79,24 1 Kujawsko-Pomorskie 46,66 9 Dolnośląskie 66,78 2 Lubuskie 45,60 10 Małopolskie 60,90 3 Zachodniopomorskie 45,26 11 Pomorskie 60,12 4 Łódzkie 44,94 12 Śląskie 53,46 5 Podlaskie 44,42 13 Wielkopolskie 53,00 6 Opolskie 44,28 14 Podkarpackie 52,71 7 Świętokrzyskie 43,75 15 Lubelskie 49,80 8 Warm.-Mazurskie 40,87 16 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Sieci Regionalnych..., op. cit. oraz Eurostatu. W rankingu RIS kolejność pierwszych trzech województw jest taka sama jak w rankingu podstawowym. Województwo mazowieckie ma najkorzystniejsze wartości 6 z 12 cech, województwo dolnośląskie ma najwięcej zaawansowanych technologicznie zgłoszeń patentowych oraz największą sprzedaż nowych i zmodernizowanych wyrobów w sekcji przetwórstwo przemysłowe, zaś województwo małopolskie - duży odsetek innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych oraz wysokie wskaźniki nakładów przedsiębiorstw i publicznych na B+R. Tuż za województwem małopolskim uplasowało się województwo pomorskie z wysokimi wskaźnikami pracujących w zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym, ludności z wykształceniem wyższym oraz sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów 2 European Patent Office (Europejski Urząd Patentowy).
106 Jacek Duda w sekcji przetwórstwo przemysłowe. Zaskoczeniem jest dopiero 12 pozycja województwa łódzkiego, które miało najmniej innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych oraz niski udział nakładów na innowacje w stosunku do produkcji sprzedanej. Najmniej innowacyjne są województwa: opolskie (niski odsetek ludzi z wykształceniem wyższym, niskie wydatki przedsiębiorstw na B+R oraz mała sprzedaż nowych produktów), świętokrzyskie (niski odsetek dokształcających się, pracujących w zaawansowanym technologicznie przetwórstwie przemysłowym i usługach oraz niskie nakłady przedsiębiorstw i publiczne na B+R) i województwo warmińsko-mazurskie (niski odsetek dokształcających się, pracujących w zaawansowanych technologiach oraz niski udział nakładów na innowacje w stosunku do wartości sprzedaży). Rola Regionalnych Strategii Innowacji (RIS 3 ) w planowaniu rozwoju kraju. Według Komisji Europejskiej Regionalne Strategie Innowacji są endogenicznym, bottom up procesem zorientowanym w kierunku środowiska biznesu. Są to działania nakierowane na długofalowe planowanie i aby zakończyły się sukcesem, powinny uzewnętrzniać powiązania pomiędzy aktorami w dziedzinie innowacji w regionie (Regional Innovation Strategy Guide Book, 1994). Chodzi więc o budowanie spójnego systemu wspierania innowacyjności na poziomie regionalnym. Najpierw - poprzez budzenie świadomości proinnowacyjnej wśród władz regionalnych i lokalnych, naukowców i przedsiębiorców, potem poprzez określenie najważniejszych celów i kierunków polityki innowacyjnej, wreszcie poprzez skuteczne wdrażanie i kontrolę przyjętych rozwiązań. Wszystkie etapy mają być realizowane z poszanowaniem zasady partnerstwa, czyli współuczestnictwa wszystkich teoretycznie zainteresowanych stron celem wypracowania możliwie szerokiego kompromisu. Tematyka innowacyjności na poziomie regionalnym na trwałe znalazła się w kręgu zainteresowań Komisji Europejskiej z początkiem lat 90 tych, kiedy to powstały tzw. Regionalne Plany Technologiczne (RTP) projekty, które poprzez integrację różnych złożonych obszarów w ramach jednej polityki, miały zachęcić regiony do rozwoju strategii innowacji oraz dostarczyć wskazówek dla regionów, władz krajowych i Komisji Europejskiej, co do kierunków przyszłej polityki wspierania badań i rozwoju technologicznego. RTP stały się następnie podstawą stworzenia Regionalnych Strategii Innowacji i Transferu Technologii (RITTS), w których akcent położono właśnie na transfer technologii. W latach 1996-2000 realizowano 86 projektów RITTS. Regionalne Strategie Innowacji wreszcie, są ideą systemowego podejścia, uwzględniającego kluczową rolę wielu instytucji regionalnych w procesie zwiększania innowacyjności w regionie (Integris, 2006). Cele RIS to w szczególności: wspomaganie władz we wdrażaniu efektywnego systemu stymulowania innowacyjności w regionie, tworzenie podstaw trwałego i zrównoważonego rozwoju, wzrost konkurencyjności regionu, wzrost poziomu innowacyjności i konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, nawiązanie współpracy z krajowymi i zagranicznymi innowacyjnymi regionami, efektywna absorpcja Funduszy Strukturalnych oraz innych źródeł finansowych, krajowych i zagranicznych. Warto zwrócić uwagę, że cele polskich RIS są w znacznej części zbieżne z celami Narodowego Planu Rozwoju i innych dokumentów programowych związanych z wykorzystaniem pomocy unijnej. Celem głównym NPR 2004-2006 jest rozwijanie konkurencyjnej gospodarki, opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego rozwoju (...), za- 3 ang. Regional Innovation Strategy
Regionalne strategie innowacji narzędziem zwiększania konkurencyjności polskich regionów 107 pewniającej poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej (...) (Narodowy Plan Rozwoju, 2003). Jeśli innowacje i postęp techniczny są dziś głównym motorem wzrostu PKB (Marciniak, 1997, Gomułka, 1998), to pobudzanie innowacyjności w regionach doskonale wpisuje się w ten cel. We wdrażanych obecnie 5 programach sektorowych i 1 regionalnym można odnaleźć kilka bezpośrednich nawiązań do obszarów oddziaływania RIS. I tak na przykład w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego w priorytecie 2 Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach, działanie 2.6. to Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy. Działanie, oprócz opracowywania i rozwoju RIS, finansować ma tworzenie sieci współpracy między sferą naukowo-badawczą, przedsiębiorstwami i władzami lokalnymi oraz rozwój komunikacji i wymiany informacji w dziedzinie innowacji. Spójne tematycznie są też dwa działania z SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw - 1.3. Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju przedsiębiorstw oraz 1.4. Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką. W SPO Rozwój Zasobów Ludzkich z kolei, działanie 2.3. Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki, poprawiać ma konkurencyjność przedsiębiorstw poprzez inwestycje w kapitał ludzki, na przykład staże w instytucjach naukowo-badawczych. W dokumencie Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 większy akcent, w porównaniu z bieżącym okresem programowania, położono na rozwój konkurencyjności w regionach. Spośród sześciu celów horyzontalnych dwa wprost mówią o zwiększaniu konkurencyjności w regionach, zaś kolejne dwa - podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstw oraz rozwój kapitału ludzkiego i społecznego (NSRO, 2006) mieszczą się w orbicie zainteresowań RIS. Na dwa ostatnie obszary, w ujęciu sektorowym, przeznacza się aż 15,1 mld euro więcej niż łączna pomoc Unii w bieżącym okresie co stanowi 25,4% alokacji funduszy strukturalnych. Dodatkowo, wśród priorytetów 16 Regionalnych Programów Operacyjnych absorbujących aż 16 mld euro, na pierwszych miejscach znajdują się te bezpośrednio związane z innowacyjnością badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość oraz społeczeństwo informacyjne (NSRO, 2006). Zwiększenie potencjału innowacyjnego na poziomie regionalnym prowadzi do zwiększenia konkurencyjności regionu, przyciąga inwestorów, przyspiesza rozwój gospodarczy i polepsza warunki życia. Potwierdzeniem tej konstatacji jest tendencja zwiększania wsparcia dla promocji innowacyjności w programach finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Obecnie, coraz większa część programów proinnowacyjnych wdrażana jest przez władze samorządowe, które posiadają wszelkie atuty, by robić to skuteczniej niż władze centralne. O potrzebie delegowania w dół kompetencji decyzyjnych mówią zasady partnerstwa i pomocniczości polityki strukturalnej. Konieczność taką uzasadnia także charakter obszaru wsparcia. Nie można bowiem budować spójnej polityki proinnowacyjnej bez dużego zaangażowania samorządu i innych podmiotów lokalnych. Ponieważ coraz więcej innowacyjnych przedsiębiorstw skupia się w klastery, współpracując z publicznymi instytutami badawczymi i uczelniami wyższymi, działania powinny zostać ukierunkowane na wspieranie tych lokalnych ośrodków innowacji. Ważne jest tu zidentyfikowanie najbardziej innowacyjnych regionów, które mogłyby stanowić siłę napędową całej gospodarki, jak i regionów z mniejszym potencjałem innowacyjnym, mogących wdrażać innowacje na zasadzie dyfuzji. Specyfika jednych jak i drugich wymaga odmiennych rozwiązań w polityce proinnowacyjnej. W Polsce występuje duże zróżnicowanie jeśli chodzi o potencjał innowacyjny regionów. Województwa różnią się pod względem nakładów na badania, poziomu i struktury wykształcenia, ilości instytucji wspierania innowacyjności jak i liczby nowatorskich rozwiązań. Do tej pory wszystkie regiony, z wyjątkiem mazowieckiego, opracowały własne strategie innowacji (Raport z inwentaryzacji..., 2005). W każdej strategii znajdują się działania podejmowane we wszystkich regionach, jak i rozwiązania wynikające ze specyficznych cech regionu. Rodzi się jednak pytanie. Czy fakt opracowania strategii stanowi wyraz rosnącej świa-
108 Jacek Duda domości proinnowacyjnej szczebla samorządowego, czy też jest bardziej odpowiedzią na presję Unii i władz centralnych, spełnieniem wymogu formalnego? Sprawą otwartą pozostaje też kwestia wpływu samych RIS na wzrost konkurencyjności regionów. Jeśliby przyjąć, że wszystkie regiony sformułowały dokumenty jednakowej wartości merytorycznej, oraz że ich implementacja przebiegać będzie z takim samym powodzeniem, to różnice międzyregionalne nie zmniejszą się. Owszem, bardziej prawdopodobne wydaje się szybsze zwiększanie konkurencyjności regionów silnych ze względu na większy potencjał innowacyjny, co poskutkuje poszerzeniem luki technologicznej i rozwojowej między regionami. Dlatego sukcesem RIS, jak i innych programów skierowanych do regionów, nie musi być odczuwalne ograniczenie różnic międzyregionalnych. Za sukces można byłoby uznać brak zwiększania zróżnicowań, a nawet spowolnienie ich narastania. Odpowiedzią na zagrożenie powiększania różnic międzyregionalnych jest Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej dla 5 województw (warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego) z wkładem unijnym wysokości 2,2 mld euro; w tym około 880 mln euro specjalnych środków dla regionów najbiedniejszych w Unii (PO RPW, 2006). Pierwszy priorytet programu Nowoczesna gospodarka ma być realizowany przez cztery działania zbliżone znaczeniowo do celów RIS. Są to: infrastruktura uczelni wyższych, infrastruktura społeczeństwa informacyjnego, wspieranie innowacji oraz promocja i współpraca. Nie wiadomo jednak czy realizacja tych działań przyniesie spodziewane efekty i czy nie można było, zamiast tworzyć kolejny program operacyjny, wzmocnić merytorycznie i finansowo regionalne programy operacyjne województw wschodnich. Uniknięto by w ten sposób niebezpieczeństwa nakładania się działań i groźby pojawienia się trudności koordynacyjnych między programami. Wnioski Polskie województwa wykazują znaczne zróżnicowanie pod względem poziomu innowacyjności. Różnice występują zarówno jeśli chodzi o wielkości nakładów na badania i rozwój jak i o ilość generowanych innowacji. W rankingach najlepiej wypadają województwa z silnymi ośrodkami miejskimi mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie, pomorskie, najsłabiej - regiony ściany wschodniej. Duże zróżnicowania wymuszają konieczność formułowania takich rozwiązań proinnowacyjnych, które uwzględnią specyfikę lokalną. Ze względu na rosnącą, w przyszłym okresie programowania, pulę środków przeznaczonych na innowacyjność występuje konieczność intensyfikacji wysiłków w celu sprawnego ich wykorzystania, między innymi poprzez ciągle ulepszanie RIS i wprowadzenie przejrzystych procedur koordynujących wdrażanie poszczególnych programów operacyjnych. Samorządy powinny odgrywać pierwszoplanową rolę w polityce innowacyjnej (bottom up). Tylko te zadania, których ciężar przerasta lokalne możliwości, mogą być oddelegowane na szczebel wyższy. Przeznaczenie dodatkowych środków dla 5 najbiedniejszych regionów nie zwiększy ich konkurencyjności bez silnej świadomości potrzeby innowacji wśród środowisk lokalnych. Budzenie tej świadomości jest jednym z podstawowych zadań RIS. Regionalne Strategie Innowacji pozostają zawsze tylko dokumentami, których wartość wyniknie dopiero ze stopnia w jakim zostaną zrealizowane. Niemniej, ze względu na znaczną zbieżność celów i priorytetów z dokumentami programowymi NPR 2004-2006 i NSRO 2007-2013, stanowią ważne narzędzie wspomagające ich osiąganie.
Regionalne strategie innowacji narzędziem zwiększania konkurencyjności polskich regionów 109 BIBLIOGRAFIA: 1. European Innovation Scoreboard, http://trendchart.cordis.lu. 2. European Trend Chart on Innovation 2003 European Innovation Scoreboard: Technical Paper No 3 Regional innovation performances, (2003), European Commission, http://www.194.78.229.48/extranetpublic/scoreboards/ scoreboard2003/pdf/eis_2003_tp3_regional_innovation.pdf. 3. Gomułka S., (1998), Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa. 4. Integris - Sieć Regionalnych Strategii Innowacji w Polsce, www.integris.net.pl. 5. Klamut M. red., (1999), Konkurencyjność regionów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. 6. Klepka M., (2005), Efekty regionalnych strategii innowacji w Polsce. Rekomendacje do analizy szczegółowej, Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE, Warszawa, www.pi.gov.pl. 7. Klepka M., (2005), Raport z inwentaryzacji Regionalnych Strategii Innowacji (RIS) w Polsce, Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE, Warszawa, www.pi.gov.pl. 8. Marciniak S., (1997), Innowacje i rozwój gospodarczy, Ośrodek Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 9. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Wstępny projekt, (2006), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 10. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006, (2003), Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. 11. Polityka spójności wspierająca wzrost gospodarczy i zatrudnienie: Strategiczne wytyczne wspólnotowe 2007-2013, (2005), Bruksela. 12. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013. Wstępny projekt, (2006), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 13. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005-2013. Projekt, (2004), Rzeszów. 14. Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004. 15. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. Uzupełnienie programu, (2004), Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.