Ruch Oporu Armii Krajowej na Północnym Mazowszu 1945 1954

INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski, Jacek Pawłowicz Ruch Oporu Armii Krajowej na Północnym Mazowszu 1945 1954

Czas inicjatyw lokalnych Józef Rybicki, były dowódca Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej w jednej ze swych wypowiedzi stwierdzał m.in.: Rozkaz, który rozwiązuje AK, zwalnia nas z przysięgi. Mówi, że każdy dla siebie musi być dowódcą, [ ] po tym rozkazie Okulickiego powstaje olbrzymi bezład w całym kraju. Co się dzieje? Trudno w to uwierzyć, ale po rozwiązaniu AK powstało 1298 małych organizacji w Kraju. [ ] Powstają różne organizacje, które powołują się na nasze rozkazy, od góry. Dekompozycja centrum dowódczego AK będąca wynikiem upadku powstania warszawskiego, a następnie brak spójności i czytelności w działaniach jego następców próbujących dostosować funkcjonowanie wojskowej konspiracji niepodległościowej do warunków nowej okupacji sowieckiej, spowodowały powstanie w 1945 r. trzeciego (obok poakowskiego i narodowego) nurtu w powojennym podziemiu zbrojnym tzw. nurtu inicjatyw lokalnych. W historii polskiego podziemia niepodległościowego lat wojny nie był on zjawiskiem nowym, stanowił jednak jak to trafnie zauważył ppłk Józef Rybicki ostateczne zaprzepaszczenie kilkuletniego wysiłku scalania organizacji konspiracyjnych w jedną, podziemną armię polska w kraju. Co więcej, w wielu przypadkach proces ten miał charakter nieodwracalny. Wyrastał bowiem nie tylko z poczucia odpowiedzialności za los podkomendnych, ale także z postawy kontestacji twórców tych nowych inicjatyw wobec zachowań ich dotychczasowych dowódców, a zwłaszcza z zasadniczego rozmijania się oczekiwań znacznej części szeregowych członków organizacji z wizjami decydentów. Przygotowywane już od 1943 r. przez Komendę Główną AK plany powołania na czas nowej okupacji sowieckiej nowej organizacji Nie (o wymiarze kadrowym), w zderzeniu z masowymi represjami wobec kilkusettysięcznej zbiorowości konspiratorów, okazały się natychmiast kompletnie nieadekwatne do potrzeb. Kolejna z ofert głównego nurtu poakowskiego powołana w kwietniu 1945 r. Delegatura Sił Zbrojnych miała za zadanie raczej planowe zdemontowanie, nie zaś rozbudowę istniejących jeszcze struktur terenowych, a zwłaszcza demobilizację istniejących oddziałów leśnych będących wówczas paradoksalnie głównymi miejscami ratunku dla ściganych żołnierzy konspiracji niepodległościowej. Nie mogła też stanowić i nie stanowiła dla owych żołnierzy propozycji godnej przyjęcia. Podobnie jak niezrozumiały i nieakceptowany przez wielu był model 2

cywilnej konspiracji obywatelsko-społecznej lansowanej przez twórców Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Dla sporej grupy byłych żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego (zwłaszcza w okresie styczeń kwiecień 1945 r.) stało się jasne, iż mając pełne prawo do obrony swojego życia i swoich rodzin, nie pozostaje im nic innego, jak samoorganizacja w postaci lokalnych oddziałów samoobrony lub też struktur o mniej lub bardziej ograniczonym zasięgu. Wiodąca rola w podejmowaniu takich inicjatyw przypadała zwykle miejscowym dowódcom różnego szczebla, cieszącym się dzięki dokonaniom z czasów okupacji niemieckiej znaczącym autorytetem tak wśród członków organizacji, jak i miejscowych społeczności niezorganizowanych. Mechanizm ten dotyczył zwłaszcza większych inicjatyw, takich jak: Armia Krajowa Obywateli, Konspiracyjne Wojsko Polskie, Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza Warta, czy też jednostki zdecentralizowanego Ruchu Oporu Armii Krajowej, które zdołały przejąć na czas istniejące jeszcze aktywa poakowskie przed ich ostatecznym rozpadem. Przechodzenie z jednej do drugiej fazy organizacyjnej miało w tym przypadku charakter płynny często wręcz niedostrzegalny dla szeregowych żołnierzy, którzy z racji nawiązywania nowych organizacji wprost do tradycji akowskiej traktowali swoją służbę jako przedłużenie walki rozpoczętej jeszcze na początku II wojny światowej. Inicjatywy te charakteryzowały się zwykle większą trwałością, dbałością o zachowanie standardów wojskowych oraz odwoływaniem się do zasady legalizmu wyznaczanego przez dochowanie wierności Prezydentowi i rządowi RP na uchodźstwie. Dość typowym zjawiskiem, dobrze ilustrującym powyższą tezę jest powstawanie nowych struktur konspiracyjnych wywodzących się wprost z AK i występujących pod nazwą ROAK. Pomimo wydanych wcześniej rozkazów nakazujących w sytuacji konfrontacyjnej z wkraczającymi wojskami sowieckimi uchylanie się od rozbrajania, dążenie do zachowania broni i ponowne przejście do konspiracji, ośrodki kierownicze Podokręgu Północnego Obszaru Warszawskiego AK i część podległych im struktur terenowych nie ostały się w momencie próby. Trzy dni przed ogłoszeniem rozkazu gen. Leopolda Okulickiego Niedźwiadka z 19 stycznia 1945 r., mówiącego o rozwiązaniu AK, komendant podokręgu zwolnił swych podwładnych z przysięgi, wydał rozkaz o rozwiązaniu podległych sobie struktur i zakończeniu działalności. Posunął się tak daleko, że pozwolił swym podkomendnym na wstępowanie do armii Berlinga i podejmowanie zatrudnienia w instytucjach reżimowych. Wszystko to działo się w sytuacji, w której po upadku powstania warszawskiego Komendy Obszaru Warszawskiego i Okręgu Warszawa nie wznowiły działalności. W podokręgach Zachodnim i Północnym istniejące dotychczas ośrodki dowódcze uległy samorozwiązaniu, a oficerowie w znacznej części zniknęli z powierzonego 3

sobie ongiś terenu (Komenda Podokręgu Wschodniego kontynuowała działalność, ale już jesienią 1944 r. została rozbita przez NKWD). Struktury organizacyjne albo rozpadły się, albo trwały niejako siłą bezwładu. Mazowiecką organizację AK czy też raczej w tym czasie już poakowską ogarnął głęboki proces rozpadu. W efekcie opisanych powyżej zdarzeń Obszar Warszawski AK, jedna z najsilniejszych w skali kraju jednostka terenowa podziemia, przestał po prostu istnieć. W zachodniej części proces rozpadu objął szybko najniższe struktury terenowe, w północnej i wschodniej pozostały po nim jednak liczne ośrodki oporu szczebla powiatowego. Na gruzach AK powstało się kilka lokalnych organizacji o charakterze samoobronnym, które początkowo występowały pod nazwą Samoobrony Społecznej. Z tych luźnych, zdecentralizowanych struktur, w drugiej połowie 1945 r. wyłoniła się nowa organizacja występująca początkowo jako Samoobrona Społeczna, potem jako wspomniany już ROAK. Poszczególne ogniwa terenowe mazowieckiego ROAK nie posiadały jednolitego centralnego kierownictwa i funkcjonowały jako jednostki zupełnie samodzielne. Próba włączenia największej z nich, Inspektoratu Mazowieckiego ROAK do Zrzeszenia WiN, zakończyła się w połowie 1946 r. wsypą organizacyjną i aresztowaniem uczestników negocjacji. Strzępy terenowych struktur tej jednostki weszły w skład Zrzeszenia WiN (pow. Pułtusk) lub zgłosiły akces do Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (Przasnysz, Maków Mazowiecki). Z pozostałości siatek terenowych Inspektoratu OW (obwody: Mława, Sierpc, Płock i Działdowo) wyłoniły się dwie jednostki ROAK: batalion terenowy Znicz dowodzony przez kpt. Pawła Nowakowskiego Łysego (w okresie okupacji niemieckiej komendanta Obwodu Działdowo AK) oraz Obwód Mewa, dowodzony przez wachm. Józefa W. Marcinkowskiego Łysego (byłego dowódcę plutonu Kedywu z Obwodu Radzymin AK). Sieć konspiracyjna Znicza objęła swym zasięgiem również wschodni skraj woj. pomorskiego i południowy skraj woj. mazurskiego. Analogiczne lokalne struktury, występujące pod nazwą ROAK, tyle że o znacznie mniejszym zasięgu, powstały w pow. Gostynin i Grójec. Część aktywów AK z północnego Mazowsza została przejęta przez NZW, powstałe na bazie dawnych Narodowych Sił Zbrojnych. Połączenie mazowieckich NSZowców z AK w 1944 r. (stanowili jej część przez pewien czas) sprzyjało przeciągnięciu w szeregi tej nowej formy organizacyjnej nawet tych żołnierzy AK, którzy wcześniej nie byli związani z ruchem narodowym. Akcje zbrojne skierowane przeciw komunistycznemu aparatowi represji i jego agenturom stanowiły w znacznym stopniu oddolną inicjatywę szeregów organizacyjnych 4

ROAK. Jednocześnie istniało zapotrzebowanie społeczne na uruchomienie samoobrony przeciwko zbrodniczej działalności komunistów. Przeprowadzano likwidacje agentury komunistycznej bezpieki, szczególnie szkodliwych funkcjonariuszy aparatu represji oraz zwalczanie pospolitego bandytyzmu. Terenowe jednostki ROAK, kierując się zasadą odpowiedzialności za członków organizacji i ich rodziny, nie stroniły też od akcji o najcięższym ciężarze gatunkowym ataków na grupy operacyjne, placówki terenowe Urzędów Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej oraz więzienia w celu uwolnienia aresztowanych. Jakość działań zbrojnych prowadzonych przez lokalne struktury ROAK, nie podlegające jakiejkolwiek kontroli, zależała częstokroć od osobistych doświadczeń i zdolności ich dowódców, a także przywiązania do zasad wyniesionych jeszcze z czasów służby w AK lub innych organizacjach konspiracyjnych. Owa dowolność stwarzała również niestety potencjalną możliwość występowania zjawisk patologicznych stawiających charakter niepodległościowy niektórych inicjatyw pod znakiem zapytania. Lokalne inicjatywy konspiracyjne były z pewnością najsłabszym liczebnie i organizacyjnie ogniwem polskiej powojennej konspiracji niepodległościowej. Rozproszone, izolowane, pozbawione nie tylko kontaktu z polskimi ośrodkami kierowniczymi na emigracji ale i z dowództwem największych organizacji w kraju (WiN, NZW), były z gruntu skazane na wyniszczenie przez coraz silniejszy komunistyczny aparat represji. Trwały jednak na posterunku w obronie ludności, a także swoich rodzin i bliskich. Te, które tak jak Batalion Znicz, dotrwały bez wsyp i poważniejszych klęsk do tzw. amnestii ogłoszonej przez komunistów w lutym 1947 r., są świadectwem determinacji i najwyższych walorów żołnierskich dowódców oraz podkomendnych. Nie wyrastały z jakichkolwiek kalkulacji politycznych, czy militarnych, ale z potrzeby dawania świadectwa, konieczności obrony przed represjami. Będąc przejawem naturalnego odruchu samoobrony społeczeństwa stanowiły one koronny dowód jego postawy oporu wobec nowej okupacji sowieckiej i reżimu komunistycznego. Stanowiły wreszcie uzupełnienie głównego nurtu poakowskiego będąc jego najbardziej radykalną odmianą. Samoobrona Społeczna Inspektorat Mazowiecki ROAK Na terenie dawnego Inspektoratu BR, obejmującego obwody (powiaty): Płońsk, Przasnysz, Pułtusk i Maków Mazowiecki, oficerem który pierwszy podjął działalność organizacyjną w warunkach nowej, rzeczywistej okupacji komunistycznej, był zastępca inspektora por. Stanisław Rożek Przebój, Zych. Oficer ten zdecydowanie opowiedział się 5

za kontynuowaniem zorganizowanej działalności niepodległościowej, przy jedynie chwilowym jej uśpieniu podjętym tylko po to, by uniknąć zbędnych represji i móc dokonać reorganizacji własnych struktur. Dodajmy, że por. Rożek działał w uzgodnieniu z jedynym bodaj oficerem Komendy Podokręgu Północnego, który wykazał troskę o zachowanie ciągłości konspiracji na powierzonym sobie terenie kpt. Stanisławem Szmekfeferem Andrzejem, szefem wywiadu tej jednostki organizacyjnej. Wydaje się jednak, iż kpt. Szmekfefer, choć występował jako przedstawiciel Dyrektora (pseudonim komendanta podokręgu), nie reprezentował żadnego centrum kierowniczego jedynie własne poglądy na sprawę walki o niepodległość. Polecił on mianowicie por. Przebojowi objąć funkcję inspektora i nie dopuścić do ujawnienia całej organizacji, budowanej z takim wysiłkiem przez okres okupacji niemieckiej (miało to miejsce w maju 1945 r.). Według zaleceń nowego inspektora ujawnić się i zakończyć działalność powinni jedynie ludzie całkowicie zdekonspirowani w miejscach swego zamieszkania. Natomiast pozostali powinni przejść w stan uśpienia, jeszcze głębiej zakonspirować się i nie podejmować działań pozostając swego rodzaju rezerwą do czasu otrzymania nowych wytycznych. Wszystko to wymagało jednak zachowania struktur i ciągłości pracy. Podczas kolejnego spotkania wiosną 1945 r. kpt. Andrzej polecił inspektorowi Przebojowi przeorganizowanie pozostałości struktur Inspektoratu BR w nową formę organizacyjną, nastawioną na działalność o charakterze długofalowym, określoną początkowo jako Samoobrona Społeczna, a później ROAK. Uzasadnienie podjęcia ponownej działalności konspiracyjnej zawierał dokument z 10 września 1945 r., w którym inspektor dokonywał swego rodzaju analizy dotychczasowych działań AK (jest to zasadniczy dokument określający ideowe podstawy powołania ROAK). Stwierdzał w nim, że po rozwiązaniu struktur AK zaczął narastać spontaniczny, oddolny opór przeciw Sowietom i kolaboranckim władzom komunistycznym. We wrześniu 1945 r. pisał m.in.: Zespolone siły społeczeństwa polskiego, w szeregach Armii Krajowej, zdecydowane były zawsze do podjęcia powszechnej akcji powstańczej w odpowiednim momencie minionej wojny. Walka z okupantem to cel, dla którego walczyliśmy i trwaliśmy. Przesuwanie się wschodniego frontu przybliżyło ten moment. Echa, jakie docierały do nas ze wschodnich terenów, zajętych przez wojska sowieckie, a następnie tragedia warszawska, powstała w wyniku stanowiska sowieckiego, mocno jednak otrzeźwiły pogląd nasz na pełną, zdecydowaną walkę. Stosunek sowietów do członków AK zmusi nas do pozostania w rezerwie i oczekiwanie na bezpośrednie poznanie praktyk wschodniego sojusznika. Ograniczyliśmy się w momencie przyfrontowym do walk partyzanckich z Niemcami, 6

pozostając w dalszej konspiracji w stosunku do»czerwonych«. Nie było złudy, po przejściu frontu przeszły też masy wojsk sowieckich, a w ślad za niemi nadeszło przede wszystkiem NKWD. Wojska sowieckie»zarekwirowały«wszystko to, co pozostawili Niemcy, a nawet resztki naszego mienia, bo ostatnie krowy i konie. Tych, którzy ukryli się przed aresztowaniami Gestapo, tych którzy powrócili z obozów Działdowa, Stuttchofu [sic!] i innych, NKWD wywiozło w niewiadomym kierunku. Branki kompletowano ze spokojnych obywateli metodą: kto wpadł pod rękę. Wielu aresztowanych w pierwszych dniach stycznia przez NKWD nie powróciło do dnia dzisiejszego. Kilku daje luźne wiadomości okrężną drogą z Syberii, a wielu zgłasza o swym pobycie w obozach koncentracyjnych w Rembertowie, Białymstoku i innych. A potem zaczął się drugi etap akcji NKWD [prowadzonej] przy pomocy zorganizowanych już»polskich«urzędów Bezpieczeństwa. Zaczęła się istna nagonka na szeregi AK. Aresztowania w powiecie przasnyskim i makowskim sięgają łącznie liczby przeszło dwustu ludzi. Aresztowania w różnej skali, zależnie od skali akcji partyzanckiej AK, objęły cały rejon mazowiecki i były dalszym ciągiem tej samej akcji w ostrołęckiem, łomżyńskiem itd. Najlepszy element społeczny, jego szczątki pozostałe po masakrach niemieckich, są dziś w dalszym ciągu przez UBP i NKWD tępione. [...] Cała uświadomiona, intelektualna część społeczeństwa jako zwolennicy rządu londyńskiego, jako faszyści, jako malkontenci i wrogowie demokracji jest pod ścisłą kontrolą NKWD. Wszystkie przejawy życia są pod ich kontrolą. Ten krótki rys stanu rzeczy w obecnej sytuacji stwierdza, że nie ma mowy o jakiejkolwiek akcji opozycyjnej, politycznej otwartej. Nie chodzi tu już o walkę polityczną w pełnem tego słowa znaczeniu, ale chodzi o zdrową krytykę systemu gospodarczego i społecznego. Sytuacja wytworzona wewnątrz Kraju poprzednio przez tzw. rząd lubelski, a obecnie przez Rząd Jedności Narodowej, przy udziale NKWD i wojsk sowieckich, zrodziła wśród społeczeństwa samorzutną, odruchową nienawiść do obecnego»systemu«i»opiekunów«, nienawiść za ich nieprawości, grabieże i terror. Nawet najbardziej»czerwono«nastawiony robotnik, czy wyrobnik dzisiaj zdecydowanie stoi w opozycji do obecnego rządu. Garstka szowinistów, kryminalistów, wyrzutków społeczeństwa jest dziś aktywną i bierze udział w obecnym»systemie«rządowym. Zgodnie z rozkazami rozwiązane zostały w terenie komórki Ruchu Oporu. Społeczeństwo jednak, uderzone w pierwszej fali terrorem i akcją grabieży»czerwonych«i Rosjan, otrząsnęło się i samorzutnie stworzyło konieczną obronę. Powstały lokalne komórki Ruchu Oporu. [...] Byłoby zbrodnią narodowo-społeczną pozostawić te odruchy oporu samym 7

sobie, by bądź to z braku orientacji zginęły, lub załamały się, z czego skwapliwie skorzystałyby agentury sowieckie. Społeczeństwo polskie woła o zorganizowany Ruch Oporu, właśnie w tym momencie, kiedy nie jest możliwym w formie legalnej opozycji, lecz na drodze dobrze zbudowanej konspiracji. Odruch ten nie jest bez precedensu. Naród pragnie bronić swych idei i bytu. [...] /-/»Przebój«Silny nacisk położono na tworzenie komórek informacyjno-wywiadowczych. Komendant Rożek Przebój określił też strukturalne ramy pracy ROAK, która w ramach Inspektoratu Mazowieckiego miała być prowadzona w obwodach odpowiadających powiatom, składających się z placówek budowanych w poszczególnych gminach. Pracą obwodów miały kierować niewielkie zespoły dowódcze, znacznie pomniejszone w stosunku do składu komend z czasów okupacji niemieckiej (w składzie od 3 do 5 funkcyjnych). W skład takiej komórki kierowniczej obwodu, w wariancie minimalistycznym, miał wchodzić komendant, szef wywiadu (i kontrwywiadu) oraz szef propagandy. Zadania tego ostatniego sprowadzały się do organizowania akcji informacyjnej nie tylko dla członków ROAK, ale i dla społeczeństwa niezorganizowanego (w formie gazetek, ulotek itp., a zwłaszcza zalecanej propagandy ustnej). W zaleceniach określających zadania ROAK kpt. Andrzej kładł nacisk na zachowanie aktywów organizacyjnych przy jednoczesnym wyciszeniu ich działalności oraz na wykonywanie zadań wywiadowczych, związanych z gromadzeniem informacji na temat okupacyjnych sił sowieckich, rodzimych instytucji komunistycznych oraz aktualnych stosunków społeczno-politycznych. Zalecał wprowadzenie wtyczek do instytucji reżimowych, z UB i MO włącznie. Na rozkaz inspektora Przeboja wydawano Mazowiecki Biuletyn Informacyjny oraz druki okolicznościowe, adresowane do ludności oraz członków formacji reżimowych. Pomimo znacznego zredukowania działalności, dopuszczana była możliwość podejmowania najbardziej niezbędnych akcji z zakresu samoobrony oraz zdobywania środków finansowych i zaopatrzenia potrzebnego do pracy struktur konspiracyjnych i organizowania pomocy społecznej dla swoich ludzi. Do połowy 1945 r. inspektor Rożek rozpoczął prace organizacyjne we wszystkich strukturach obwodowych dawnego inspektoratu AK BR. W efekcie utworzony Inspektorat Mazowiecki ROAK składał się z następujących jednostek organizacyjnych: Obwód Przasnysz (krypt. Las ) dowodzony przez Zacheusza Nowowiejskiego Jeża. 8

Obwód Maków Mazowiecki (krypt. ZOO ) dowodzony przez Stefana Kołodziejskiego Pumę (w październiku 1945 r. oficer ten ujawnił się, destabilizując prace swojego obwodu, którego aktywa organizacyjne rozpadły się lub przeszły do XVI Okręgu NZW). Obwód Pułtusk (krypt. Maciejka ) dowodzony przez Wiktora Karłowicza Kruka, Łatę (do września 1945 r.), Konstantego Kociszewskiego Plona, Górkę (do lutego 1946 r.) i Mieczysława Żebrowskiego Kordiana (do lipca 1946 r.). Prace organizacyjne zostały podjęte w pierwszej połowie 1945 r. przez kadrę podległą Przebojowi także na terenie pow. Płońsk, Ciechanów i Mława (w dwóch ostatnich przypadkach poza granicami dawnego Inspektoratu AK BR ). Poakowskie aktywa organizacyjne przejęte przez Przeboja w pow. Płońsk, Mława i Ciechanów dość szybko w drugiej połowie 1945 r. przekazane zostały jednak do struktur ROAK Batalionu Znicz i Obwodu Mewa. Jedynie wschodnią cześć pow. Mława przejął Obwód ROAK Las (ostatni komendant tej jednostki organizacyjnej ROAK wywodził się z Obwodu Mława AK; w latach 1943 1944 służył w oddziale partyzanckim por. Rudzińskiego Wiktora ). Liczebność Inspektoratu Mazowieckiego ROAK jest trudna do ustalenia. Z pewnością do drugiej konspiracji weszła tylko część dawnych akowców z tego terenu, liczebność organizacji musiała więc być mniejsza niż za czasów okupacji niemieckiej. Sam inspektor Poraj, podczas rozmów z przedstawicielami Obszaru Centralnego i Okręgu Warszawskiego Zrzeszenia WiN w drugiej połowie czerwca 1946 r., oceniał, iż w każdym z podległych obwodów miał do dyspozycji około 100 150 czynnych żołnierzy oraz pozostających w uśpieniu około 1800 2000 członków organizacji. Wydaje się, że na terenie pow. Pułtusk liczba czynnych żołnierzy organizacji była jednak większa (kilkuset ludzi?), zaś dane dotyczące kategorii drugiej, tj. pozostających w swego rodzaju rezerwie nieco niższa. Jakkolwiek by nie było, w sferze organizacyjnego oddziaływania Inspektoratu Mazowieckiego ROAK pozostawało nadal kilka tysięcy dawnych akowców, z których co najmniej 500 brało czynny udział w pracach organizacyjnych i działaniach samoobronnych przeciw komunistom. Jakość pracy Inspektoratu Mazowieckiego ROAK oceniana była dość wysoko przez komunistycznych przeciwników przy czym zdaniem resortowych analityków najbardziej zorganizowana działalność prowadzona była w Obwodzie Pułtusk, zaś najbardziej dynamiczna akcja samoobronna w Obwodzie Przasnysz. Dość sprawnie działał, przynajmniej do pewnego momentu, wywiad mazowieckiego 9

ROAK. Dopływ informacji o zamierzeniach strony komunistycznej zapewniało wywiadowi inspektoratu m.in. pięć wtyczek w PUBP w Pułtusku i dziewięciu współpracujących z ROAK funkcjonariuszy MO. Był wśród nich zastępca szefa PUBP Antoni Skura (żołnierz AK ps. Szczapa ), kierownik ewidencji operacyjnej Zygmunt Dąbrowski (żołnierz AK ps. Konwalia ) który przekazał organizacji kartotekę agentów PUBP, oraz Stanisław Wultański Orzeł i jego brat Franciszek Wultański (także akowcy z lat okupacji niemieckiej). Jeden z informatorów dwójki pułtuskiego ROAK, zwerbowany w lipcu 1945 r. funkcjonariusz PUBP Mieczysław Kamiński, był o dziwo członkiem AL z lat okupacji niemieckiej. Pierwszy komendant Komendy Powiatowej MO w Pułtusku, Aleksander Rózga, utrzymywał kontakty z funkcyjnymi członkami ROAK i przekazywał im informacje (zwolniono go w sierpniu 1945 r.). Referent gospodarczy KP MO Henryk Gnas pełnił funkcję kwatermistrza Obwodu Maciejka, funkcjonariusz Ludwik Purgacz przekazał organizacji 4 karabiny maszynowe. Dla ROAK pracował też komendant posterunku MO w Zatorach Józef Waśkiewicz. W Obwodzie Maków Mazowiecki jedną z wtyczek ROAK był milicjant z Krasnego, Aleksander Szarłak. Ponieważ punktem wyjścia samoorganizacji mazowieckich akowców w nowych strukturach była samoobrona, lokalne dowództwo ROAK zdecydowane było prowadzić akcję zbrojną przeciwko reżimowi komunistycznemu. We wszystkich obwodach Inspektoratu Mazowieckiego ROAK istniały grupy dyspozycyjne, a nawet stałe oddziały partyzanckie. Ich zadaniem było zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa w terenie. Prowadziły samoobronę przed działaniami bezpieki i NKWD, uwalniały aresztowanych, likwidowały agenturę UB. Zwalczały także przestępczość pospolitą. Kilkuosobowe patrole zapewniały porządek w terenie, tropiły złodziei, amatorów kontrybucji i rabunków, niszczyły bimbrownie. Działania te były o tyle istotne, że także i na Mazowszu dość szeroko występowało zjawisko pospolitego bandytyzmu, uprawianego przez ludzi zdemoralizowanych okresem wojny i nie mających nic wspólnego z ruchem niepodległościowym. Dość powiedzieć, że nawet w sprawozdawczości bezpieki działalność podziemia była wyraźnie odróżniana od aktywności zwykłych band rabunkowych. W Obwodzie Przasnysz działały oddziały Zacheusza Wiktora Nowowiejskiego Jeża, Izydora Bukowskiego Burzy, Kazimierza Artyfikiewicza Trzynastki (złożony głównie z partyzantów z czasów okupacji niemieckiej, bazował głównie w gm. Krasne, Karwacz i Jednorożec) oraz Edwarda Dobrzyńskiego Orzyca (ten ostatni był dość luźno związany z miejscową organizacją). W Obwodzie Pułtusk nawet niektóre placówki terenowe dysponowały własnymi patrolami dywersyjnymi. Patrolem placówki Kozłowo dowodził 10

Zygmunt Godlewski Skowronek, kolejny patrol zorganizowany został przez Bolesława Borczyńskiego Kruka. Patrolem placówki Obryte dowodził Józef Kalinowski Kukułka, a patrolem placówki Zatory Feliks Kalinowski Huragan. W Obwodzie Maków Mazowiecki działało w 1945 r. wiele terenowych patroli samoobrony, m.in. grupa dowodzona przez Ireneusza Rybarczyka Wulkana z terenu gm. Płoniawy (w sile blisko 20 żołnierzy). Jedną z pierwszych spektakularnych operacji wykonanych przez mazowieckich akowców przeciw siłom reżimowym było rozbicie 3 czerwca 1945 r. PUBP w Mławie i uwolnienie kilkudziesięciu więźniów politycznych. Akcja, będąca dziełem oddziału dowodzonego przez Jana Nowakowskiego Arymana i Zacheusza W. Nowowiejskiego Jeża, została spowodowana terrorem masowo stosowanym przez komunistów wobec żołnierzy antyniemieckiego podziemia niepodległościowego (doszło do niej po spacyfikowaniu przez bezpiekę jednego z gospodarstw w Ślubowie). Partyzanci weszli do Mławy, opanowali siedzibę UB (zabito dwóch funkcjonariuszy bezpieki i jednego NKWD) i wyprowadzili więźniów z miasta. Odparli przy tym pościg UB i NKWD. W grudniu 1945 r. oddział Jeża rozbił posterunek MO w Chorzelach i uwolnił kilkunastu więźniów z milicyjnego aresztu. Ten sam oddział dwukrotnie rozbijał grupy operacyjne PUBP z Przasnysza penetrujące teren (jeńców w obu przypadkach puszczono wolno). W maju 1946 r. patrol oddziału Jeża odbił z rąk bezpieki Edmunda Morawskiego Jarzębinę. Patrole przasnyskiego ROAK wyprawiały się też na tereny byłych Prus Wschodnich m.in. w nocy z 1na 2 kwietnia 1946 r. rozbroiły posterunki MO w Jedwabnie (pow. Szczytno) i Wałach (pow. Nidzica). Wiosna i latem 1945 r. znaczną aktywność przejawiał oddział Artyfikiewicza Trzynastki, który m.in. 10 lipca 1945 r. opanował osadę Krasne, gdzie rozbroił posterunek MO i ukarał wiele osób zachowujących się niegodnie. Zniszczył także dokumentację w gm. Chojnów i Karwacz. Oddziały z terenu pow. Maków Mazowiecki wykonały wiele akcji przeciw UB i MO. M.in. latem 1945 r. grupa Wulkana rozbiła placówki UB w Dąbrówce i Płoniawach. Tak wyglądała jedna z akcji oddziału samoobrony Obwodu ROAK Maków Mazowiecki w raporcie złożonym przez jego dowódcę: Robota wykonana w dn. 10 b.m. [1945 r.] w nocy na pla[cówce]»szkółka«, wieś Krasne. I. Rozbiliśmy post[erunek] MO. Zostały skonfiskowane 2 kb, 1 automat MP-38, 1 pistolet typu Parabellum, 2 mundury policyjne, czapka rogatywka, 2 pary butów i para kamaszy. II. Zabraliśmy i zlikwidowaliśmy Cichockiego Józefa na podstawie [wy]danego wyroku. 11

III. Malinowski Henryk, szpieg resortu, otrzymał baty. IV. Kacprzak Mieczysław, szpieg resortu, otrzymał baty. V. Kaczorowski Józef, szpieg resortu, otrzymał baty. VI. Bobiński Marian za złe odnoszenie się do ludności polskiej za czasów okupacji niemieckiej otrzymał baty. VII. Kropińska (badaczka mięsa) za łajdaczenie się z komisarzem niemieckim i oskarżanie ludności polskiej otrzymała baty i ostrzyżenie włosów. VIII. Zaradkiewicz (sklepikarz) za wysyłanie ludności polskiej do Prus ze stanowiska sołtysa, otrzymał baty. Jego żona za łajdaczenie się z Niemcami otrzymała baty i ostrzyżenie włosów. IX. Rozbiliśmy Urząd Gminny, skąd zabrano 2880 zł i maszynę do pisania. papiery gminne i policyjne zostały spalone.»janosik«oddział samoobrony Obwodu Przasnysz dowodzony przez Artyfikiewicza Trzynastkę został po akcji na Karwacz zlokalizowany przez współpracownika bezpieki podczas postoju we wsi Lipa pod Jednorożcem i całkowicie rozbity 22 lipca 1945 r. przez grupę operacyjną NKWD i UB. W wyniku zaskoczenia na placu boju padła większość partyzantów wraz z dowódcą (7 zabitych). Milicjanci dobili rannych partyzantów. Dowodzony przez Izydora Bukowskiego Burzę oddział partyzancki przasnyskiego ROAK (30 żołnierzy) w okresie od lata 1945 do sierpnia 1946 r. oddział wykonał 17 akcji zbrojnych, w tym 4 na posterunki MO, jedną na grupę operacyjną UB i 9 przeciwko aktywistom komunistycznym. Jedną z bardziej udanych akcji oddziału Burzy była zasadzka wykonana 23 lutego 1946 r. (przy wsparciu terenowej grupy ROAK z Obwodu Przasnysz dowodzonej przez Witolda Ciesielskiego Żbika ) na trzydziestoosobową grupę operacyjną PUBP Przasnysz (poległo 2 funkcjonariuszy, kilku odniosło rany, część grupy rozbrojono). 11 marca 1946 r. oddział Burzy rozbił posterunek MO w Napiwodzie (pow. Nidzica) i wkrótce potem w Wieczfni (pow. Mława). W czerwcu wykonał wypad na teren woj. olsztyńskiego i 11 kwietnia 1946 r. rozbroił posterunek MO w Butrynach (zabrano stamtąd 2 rkm, 1 MP i 2 PPSz). Spośród innych działań grupy Burzy należy wymienić wypad na stację w Muszakach (pow. Nidzica) (zdobyto 142 000 zł). W czerwcu 1946 r. jego oddział przeprowadził nieudaną akcję na więzienie w Mławie. 17 sierpnia 1946 r. Burza wraz z patrolem został zaskoczony przez grupę operacyjną UB we wsi Gwoździe (pow. Mława) i w wyniku starcia poległ. W trzy dni później jego zastępca, Henryk Chmielewski Mucha, 12

rozwiązał oddział. Patrole Obwodu ROAK Pułtusk wykonały wyroki śmierci na kilku szczególnie szkodliwych funkcjonariuszach i agentach UB. Jednak mimo iż komenda obwodu dysponowała kartoteką kilkudziesięciu miejscowych agentów resortu, przekazaną przez Zygmunta Dąbkowskiego, będącego wtyczką ROAK w PUBP, zleciła wykonanie stosunkowo niewielu wyroków śmierci. Każdy z nich musiał być zatwierdzony przez inspektora Przeboja. Spośród ważniejszych akcji wyrokowych wykonanych przez pułtuski ROAK można wymienić np. zastrzelenie nocą z 3 na 4 czerwca 1945 r. funkcjonariuszy PUBP Wacława Deptułę oraz Jana Janocha (członków PPR), zabicie 20 kwietnia 1946 r. funkcjonariusza PUBP Adama Nowaczyńskiego oraz informatora Franciszka Sitka (funkcjonariusza ORMO i członka PPR) czy zlikwidowanie 14 lipca 1946 r. Jana Podgródnego, funkcjonariusza MO, który współdziałając z bezpieką uczestniczył w aresztowaniach żołnierzy podziemia niepodległościowego. Mniej uciążliwych konfidentów i aktywistów komunistycznych upominano, a niekiedy stosowano dotkliwe kary fizyczne. Ze względu na posiadanie wspominanej, podstawowej dokumentacji, margines błędu przy wymierzaniu kar został zredukowany do minimum (uwaga ta nie dotyczy akcji wykonywanych na terenie powiatu przez oddziały innych struktur konspiracyjnych z sąsiednich obwodów). Dopiero we wrześniu 1946 r., po rozbiciu drugiej komendy obwodu, patrole dyspozycyjne wykonały jak gdyby w odwecie zmasowaną serię likwidacji miejscowych konfidentów (zginęło wówczas sześć osób oskarżonych o współpracę z UB). Pomimo akcji amnestyjnej ogłoszonej przez komunistów latem i jesienią 1945 r. mazowieckie struktury ROAK bez poważniejszych strat funkcjonowały przez cały 1945 r. Do pierwszej dużej wsypy doszło w lutym 1946 r. Jej źródłem było penetrowane operacyjnie przez UB środowisko dawnych ludowców, z którymi kontaktowała się Komenda Obwodu Pułtusk ROAK, Bezpośrednim sprawcą był dawny żołnierz pułtuskiego Kedywu Stanisław Rachuba Karlik ze wsi Kacice, ówczesny powiatowy prezes Wici. Zadenuncjowany jako akowiec przez agenta o ps. Wiesław i następnie urobiony przez drugiego sekretarza KP PPR Dobrzyńskiego, w dniu 1 lutego 1946 r. podczas spotkania z szefem PUBP i sowietnikiem NKWD podjął współpracę z bezpieką. Zadenuncjował znane sobie osoby z AK-ROAK i NSZ, a także zwrócił uwagę swych rozmówców na wtyczki podziemia w pułtuskim PUBP. Działając na podstawie jego donosów, grupa operacyjna zorganizowana przez WUBP w Warszawie przystąpiła do aresztowań. Szybkie, brutalne śledztwo przyczyniło się do poszerzenia kręgu wsypy. Między 15 a 28 lutego 1946 r. aresztowano 43 mieszkańców pow. Pułtusk, w tym 25 żołnierzy miejscowego Obwodu ROAK. Był wśród 13

nich komendant m.in. Konstanty Kociszewski Górka i szef wywiadu Edmund Zakrzewski Kora. Rozbita została też sieć wtyczek podziemia w PUBP. Jeden żołnierz podziemia, Stefan Żurawiński Kawka, został zastrzelony przez funkcjonariuszy podczas wydobywania przez grupę operacyjną UB magazynu broni ROAK (później uzasadniano to rzekomą próbą ucieczki). Bezpieka zlokalizowała też cztery magazyny broni Obwodu Maciejka (m.in. w Płocochowie, gm. Kleszewo, w Wielgolasie, gm. Obryte, i w Bartodziejach). Część żołnierzy ROAK aresztowanych w lutym 1946 r. przewieziono do Warszawy (nie powiodła się próba odbicia ich przez zmobilizowane patrole ROAK na szosie warszawskiej w czasie transportu). Finałem wsypy spowodowanej przez współpracownika ps. Jadzia był proces pokazowy, przeprowadzony w maju 1946 r. przez Warszawski Wojskowy Sąd Rejonowy na sesji wyjazdowej w Pułtusku. Proces przed WSR na sesji wyjazdowej w Pułtusku 17 członków obwodu pułtuskiego dywersyjno-terrorystycznej organizacji ROAK. Są oni byłymi członkami AK, którzy nie ujawnili się pomimo wyjścia z podziemia komendanta obwodu Kruka, lecz kontynuowali działalność pod nazwa ROAK. Licząc na zwycięstwo Mikołajczyka w wyborach zajmowali się działalnością dywersyjno-wywiadowczą, rozpowszechnianiem nielegalnych gazetek oraz gromadzeniem i przechowywaniem broni. W procesie jako świadek obrony zeznawał płk»radosław«, przeprowadzający dekonspirację AK w 1945 r. [ ] Wyrokiem sądu zostali skazani: Kamieński, Kociszewski i Zakrzewski na karę śmierci, P. Kalinowski, Ogrodnik, Mitkowski i Suchodolski na kary 10 lat więzienia, Cichowicz, Romański, Grzelak i Wroński na karę 8 lat więzienia, Gnas na karę 6 lat więzienia, Blicharz, St. Kalinowski, Mierzejewski i Nodzykowski na karę 5 lat więzienia Koński na karę 3 lat więzienia [ ]. Wyroki wydane na dowódców pułtuskiego ROAK były zadziwiająco surowe, zwłaszcza że kierowana przez nich struktura nie była nastawiona na bieżącą działalność dywersyjną i nie odnotowała na swym koncie żadnych większych wystąpień zbrojnych. Co więcej, nie udowodniono, by wydawano rozkazy do takich działań. Sąd zupełnie nie wziął pod uwagę zasług skazanych z okresu okupacji niemieckiej, ani też roli, jaką Konstanty Kociszewski odegrał w organizowaniu tajnego nauczania i odbudowie oświaty po zakończeniu wojny. Konstanty Kociszewski i Edmund Zakrzewski zostali rozstrzelani w Warszawie 15 lipca 1946 r. Można domniemywać, że na surowość wyroku wpłynęło to, że Kociszewski w śledztwie wyraźnie osłaniał nierozpracowanych jeszcze przez UB towarzyszy 14

broni, zwłaszcza zaś inspektora Przeboja, składając niezgodne z prawdą zeznania na jego temat. Wydaje się, że proces pułtuski miał odegrać taką samą rolę, jak inne pośpiesznie i niestarannie przygotowywane procesy pokazowe byłych akowców, np. słynny proces w Sokołowie Podlaskim, w trakcie którego skazano na karę śmierci i rozstrzelano ośmiu żołnierzy AK z tego terenu. Chodziło tu wyłącznie o zastraszenie ludności powiatów uznawanych za reakcyjne. Tak wyglądały ostatnie chwile dowódców pułtuskiej konspiracji (fragment relacji Krystyny Miszczak-Opałko, żołnierza AK-WiN, uwięzionej w tym czasie w praskim więzieniu przy ul. 11 Listopada): W lipcu bądź sierpniu (było ciepło, okno było otwarte), miało miejsce następujące zdarzenie: oddział kobiecy znajdował się wówczas w poprzecznej części bocznego skrzydła, od strony koszar. Wieczorem, było już ciemno, usłyszeliśmy tupot nóg pod oknami i przeraźliwy krzyk mężczyzn, słyszeliśmy słowa:»bandyci!«. Potem strzały, krzyk ustał. Była jeszcze jakaś szamotanina. Wyjrzeć nie mogliśmy, bo w celi paliło się światło, a reflektory w wieżach strażniczych obracając się kontrolowały teren. Następnego dnia dowiedzieliśmy się, że tego wieczoru zostali straceni dwaj więźniowie z Pułtuska: Kociszewski (chyba nauczyciel) i drugi, którego nazwiska nie pamiętam (podobno pracownik bankowy). Wyznaczony w marcu 1946 r. nowy komendant Obwodu Pułtusk, por. Mieczysław Żebrowski Kordian, już 3 lipca 1946 r. został aresztowany przez UB. Jego wpadka nie spowodowała jednak, przynajmniej początkowo, poważniejszej dezorganizacji w mazowieckim ROAK; spowodowały ją dopiero wydarzenia rozgrywające się na szczeblu Komendy Inspektoratu. Ich historia zaczęła się nieco wcześniej; otóż w kwietniu 1946 r. z inspektorem Przebojem skontaktował się drogą listowną (przez łącznika) prezes Inspektoratu B Okręgu Białystok WiN mjr Edmund Filochowski San. Można oceniać, iż jego zainteresowanie strukturami ROAK wynikało z informacji, jakie uzyskał w wyniku styczności oddziałów podległego mu Obwodu Ostrów Mazowiecka WiN z pułtuską konspiracją spod znaku ROAK (ostrowska partyzantka uczyniła sobie bowiem ze wschodniej części pow. Pułtusk teren działań operacyjnych). W przesłanej korespondencji mjr San sugerował por. Przebojowi podporządkowanie się Zrzeszeniu WiN. Kontakt z WiN został przez Przeboja podjęty. W maju 1946 r. doszło do osobistego spotkania mjr. Sana i por. Przeboja (na warszawskiej Pradze). Jak zeznał Stanisław Rożek:»Warta«powiedział mi, ze zostanę przejęty przez Okręg Warszawski organizacji WiN, otrzymam odpowiednia instrukcję dla reorganizacji pracy i jej aktywizacji. Okręg Warszawski WiN, rozbity w 15

styczniu 1946 r., wówczas tym czasie już praktycznie nie istniał. Wyznaczony w początkach maja 1946 r. na jego komendanta kpt. August Jaszczuk Groźny musiał przystąpić do odtwarzania go od nowa i gotowa struktura Inspektoratu Mazowieckiego ROAK stawała się dla niego wybornym punktem wyjściowym do tego poważnego przedsięwzięcia organizacyjnego (nowy Okręg Warszawski WiN został oznaczony krypt. Wkra ). Do spotkania komendanta Okręgu Warszawskiego WiN Wkra z dowódcą Inspektoratu Mazowieckiego ROAK doszło w drugiej połowie czerwca 1946 r., w lokalu konspiracyjnym przy ul. Kopernika 15 m. 10. Komendant Przebój przedstawił wówczas możliwości organizacyjne dowodzonego przez siebie inspektoratu. Niestety, kontakty prezesa Okręgu Warszawskiego WiN z inspektorem mazowieckim ROAK, por. Przebojem, znalazły się pod kontrolą operacyjną UB. Przyczyn tego stanu rzeczy można się dopatrywać w działalności agentury ulokowanej w obrębie kierownictwa Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN (można oceniać, że w najbliższym otoczeniu płk Wincentego Kwiecińskiego Lotnego znajdował się co najmniej jeden agent UB). Podczas kolejnego spotkania, w kilka dni później, zastępca prezesa Obszaru Centralnego WiN mjr Stanisław Sędziak Warta i kpt. Jaszczuk Groźny przekazali por. Przebojowi instrukcje organizacyjne, 10 000 zł i zapewnili o dalszej pomocy organizacyjnej. W efekcie przyjętych ustaleń Przebój poinformował kpt. Sana, iż: jego teren działalności został oficjalnie włączony do Okręgu Warszawskiego WiN, co na tym etapie definitywnie zamknęło kontakty mazowieckiej organizacji ROAK z białostockim WiN. Do kolejnego spotkania z prezesem Groźnym, wyznaczonego na 25 lipca 1946 r., już nie doszło. Na spotkanie umówione dwa dni później do lokalu konspiracyjnego przybyła ekipa funkcjonariuszy UB i komendant mazowieckiego ROAK został aresztowany ( Groźny został aresztowany dzień wcześniej). Stanisław Rożek, pomimo zastosowania wobec niego tortur (został na trwałe okaleczony), trzymał się w śledztwie twardo i nie dostarczał żadnego materiału na podległych sobie ludzi. Rozpracowano go jednak poprzez podstawionego agenta celowego, człowieka, do którego miał zaufanie i z którym zbyt szczerze rozmawiał na temat kierowanej przez siebie organizacji. Pierwszym efektem śledztwa stało się zlokalizowanie kwatery inspektora. 6 sierpnia 1946 r. ekipa PUBP z Pułtuska dokonała nalotu na gospodarstwo jego łącznika, Feliksa Stępniewskiego, we wsi Prusinowice (gm. Gołębie), stanowiące jego stały punkt organizacyjny. Znaleziono wówczas archiwum Inspektoratu Mazowieckiego ROAK, powielacz, maszynę do pisania i broń. W toku dalszego rozpracowywania Stanisława Rożka w celi wykryto sposób, w jaki przekazywał grypsy, przejęto je i zatrzomano adresata. Uzyskane w Prusinowicach materiały, m.in. wykazy osób zagrożonych i 16

rozpracowywanych przez UB, dały punkty zaczepienia do rozszerzenia śledztwa. Aresztowania objęły dziesiątki członków ROAK i osób współpracujących z terenu pow. Maków Mazowiecki i Przasnysz, a przede wszystkim Pułtusk. Brutalne śledztwo wobec ujętych łączników placówki Zatory ROAK spowodowało rozszerzenie się wsypy i na tę jednostkę organizacyjną. Do końca sierpnia 1946 r. aresztowano kilkudziesięciu konspiratorów z mazowieckiego ROAK. Wsypa stopniowo rozszerzała się na teren kolejnych gmin. W sierpniu szef WUBP w Warszawie ppłk Paszta stwierdzał m.in.: Sekcja Śledcza PUBP w Pułtusku rozpracowuje łączników ROAK zatrzymanych na gm. Obryte, dotychczas ustalono kontakt łączności na pow[iat] Ostrów Mazowiecka na grupę»mikołaja«, śledztwo operatywne w dalszym ciągu jest prowadzone. Wobec postępującego rozkładu struktur i rozszerzającego się kręgu wsypy wielu żołnierzy ROAK musiało przejść na nielegalną stopę i ukrywać się w terenie, nierzadko z bronią w ręku. Niektórzy z nich dołączyli do oddziałów partyzanckich Obwodu Ostrów Mazowiecka WiN, operujących w zachodniej części Puszczy Białej, inni dołączali do oddziałów NZW. Cały czas sprawnie pracował jednak Obwód Przasnysz ROAK, kierowany przez wybitnego organizatora i dowódcę, Zacheusza W. Nowowiejskiego Jeża. Oficer ten nie tylko utrzymywał podległy sobie teren w dobrym stanie organizacyjnym, ale potrafił podejmować skuteczną samoobronę przed bezpieką. Sytuacja w pow. Przasnysz uległa zmianie dopiero po jego śmierci 6 grudnia 1946 r. Tego dnia zginął w walce z bronią w ręku w zasadzce zorganizowanej przez UB i pododdział ludowego WP w rodzinnym Zembrzusie-Mokrym Gruncie. Losy poszczególnych struktur obwodowych Inspektoratu Mazowieckiego ROAK potoczyły się różnie. Obwód Maków Mazowiecki ZOO, po ujawnieniu się por. Stefana Kołodziejskiego Pumy w październiku 1945 r., uległ znacznej dezorganizacji, a jego najwartościowszy żołnierze przeszli do XVI Okręgu NZW (był wśród nich ostatni komendant tej struktury, żołnierz AK-ROAK chor. Witold Borucki Dąb, Babinicz ). Obwód Przasnysz Las dotrwał w dość dobrej kondycji do końca 1946 r., jednak po śmierci komendanta Jeża w grudniu tr. uległ podobnym procesom jak obwód ZOO. Część ludzi doczekała amnestii z zimy 1947 r., część zaś z Edmundem Dobrzyńskim Żubrem, Orzycem i Stanisławem Kakowskim Kaźmierczukiem na czele przeszła do XVI Okręgu NZW. Obwód Pułtusk Maciejka jesienią 1946 r. wszedł w skład Zrzeszenia WiN, podporządkowując się Okręgowi Białystok tej organizacji. 17

Batalion ROAK Znicz Na styku północno-zachodniego Mazowsza oraz Pomorza i byłych Prus Wschodnich z pozostałości organizacyjnych AK powstała jesienią 1945 r. nowa, silna struktura konspiracji niepodległościowej Pomorski Batalion ROAK krypt. Znicz. Jednostka ta miała jakoby podlegać organizacyjnie tajemniczemu poakowskiemu centrum dowódczemu występującemu jako Pomorska Brygada ROAK, o którym wiemy dziś niewiele (nazwa sugeruje, iż ośrodek dowódczy miałby się wywodzić z rozbitego jeszcze w 1945 r. Okręgu Pomorskiego AK- DSZ). Nie są jednak znani jej dowódcy; jeśli rzeczywiście istnieli, musieli wywodzić się z dalszych szeregów pomorskiej konspiracji. Nie da się zidentyfikować jednoznacznie innych struktur terenowych podlegających owej konspiracyjnej Pomorskiej Brygadzie. Rodzi się zatem wątpliwość, czy nie była ona bytem wirtualnym być może wykreowanym przez komendanta Znicza dla lepszego uwiarygodnienia się w terenie w momencie wznawiania działalności niepodległościowej. Łącznikiem czy też kurierem, za pośrednictwem którego dowództwo Pomorskiej Brygady ROAK nawiązało kontakt z komendantem odradzającej się konspiracji poakowskiej w pow. Działdowo i Mława kpt. Pawłem Nowakowskim, miał być Stanisław Wiśniewski (w latach okupacji niemieckiej żołnierz AK w Obwodzie Mława, w 1945 r. urzędnik kolejowy w Toruniu). Ślad ten wskazuje na Toruń, jako miejsce lokalizacji dowództwa Pomorskiej Brygady ROAK. Swym zasięgiem działania Batalion Znicz obejmował teren trzech województw. Funkcjonował na terenie powiatów: Działdowo i Mława oraz częściowo Ciechanów i Sierpc (woj. warszawskie), Brodnica, Lubawa, Nowe Miasto i Rypin (woj. pomorskie) oraz Nidzica i Ostróda (woj. olsztyńskie). Funkcję dowódcy Batalionu Znicz pełnił kpt. Paweł Nowakowski Leśnik (były peowiak, w czasie okupacji niemieckiej komendant Obwodu Działdowo AK). W latach 1945 1947 używał ps. Kryjak, Tata, Wąs i Łysy (ten ostatni pseudonim był najbardziej znany w terenie). W skład sformowanego przez kpt. Pawła Nowakowskiego niedużego zespołu sztabowego wchodzili także: Bernard Naworski Magister jako zastępca dowódcy (podkomendy Nowakowskiego z AK w latach okupacji niemieckiej), Ignacy Karpiński Wańka, odpowiedzialny za łączność, Bernard Zieliński Sęp, Leon Ziółkowski Lis oraz kierujący akcją czynną ppor. Stanisław Balla Sowa (będący zarazem dowódcą największego oddziału partyzanckiego wchodzącego w skład Batalionu Znicz ). Historia powstania Batalionu Znicz wydaje się w pełni potwierdzać tezę mówiącą, iż to stosunek komunistów do społeczeństwa a zwłaszcza komunistyczny terror zmuszał ludzi do przyjmowania czynnej postawy wobec nowej rzeczywistości. Warunki dyktatury PPR 18

uniemożliwiały uczestnikom działań niepodległościowych z lat okupacji niemieckiej przetrwanie. Tak wspomina początki konspiracji antykomunistycznej na północno-zachodnim Mazowszu twórca Znicza, kpt. Paweł Nowakowski: Po»oswobodzeniu«zamieszkałem w Dłutowie. Zaopiekowałem się matką i małymi dziećmi, osieroconymi przez ojców, zamordowanych w Oświęcimiu. Nie chciałem, jak moi koledzy z innych powiatów, uciekać na dalsze tereny. Uważałem, że nie powinno grozić mi niebezpieczeństwo, gdyż ani przed wojną, ani podczas wojny nie dopuściłem się żadnego przestępstwa i sądziłem, że przez miejscowe społeczeństwo będę broniony. Nic nie robiłem, co mogłoby rzucić na mnie najmniejsze podejrzenie. A jednak w dniu 3 lipca 1945 roku dom rodziny mojej otoczyli funkcjonariusze UB i MO i podobnie jak w lutym 1941 roku uczynili to żandarmi i SS-mani, splądrowali dom, kradnąc zegarki, żywność, pamiątki rodzinne. Na szczęście patrzyłem na to z ukrycia, gdyż w domu nie nocowałem. Z moich towarzyszy [z czasów] okupacji zaraz po wkroczeniu nowych władz, aresztowali i wywieźli do ZSRR: P. Dorszewskiego z Działdowa oraz Czajkowskiego, który przywiózł aby ocalić do Lidzbarka rannych żołnierzy desantu radzieckiego. Taka była nienawiść [komunistów] do nas, że nawet ten czyn nie zrównoważył przynależności do AK. Do września 1945 r. ukrywałem się, nie nawiązując kontaktu z żadną organizacją. Dopiero w tym czasie zgodziłem się na objęcie dowództwa nad oddziałami zbrojnymi, które zorganizowały się samorzutnie, przeważnie przez dezerterów [...]. [ ] podporządkowałem sobie oddziały tzw. dzikie z powiatów: Działdowo, Lubawa, Mława, Przasnysz, Ciechanów, Brodnica i Sierpc. Oddziały które nie podporządkowały się, zostały rozbrojone [...]. Pierwszy rozkaz mój zabraniał wykonywania»wyroków«bez mojego zezwolenia. [...]. (Jerzy Juszkiewicz, Ziemia Mławska w latach 1945 1953. walka o wolność i suwerenność, Mława 2002, s. 101 102). Tezę o przyczynieniu się komunistów do wpędzenia dawnych konspiratorów do lasu potwierdzają oczywiście między wierszami analizy i charakterystyki sporządzane w późniejszych latach przez oficerów UB/SB. W jednej z nich, pochodzącej z 1951 r., funkcjonariusz mławskiej bezpieki pisząc o oddziałach Batalionu Znicz stwierdzał m.in.: [ ] bandy rekrutowały się z b[yłych] członków AK z czasów okupacji, którzy po wyzwoleniu częściowo zaprzestali swojej działalności i przed obawą aresztowania wstąpili do bandy [ ] (z postanowienia o wszczęciu rozpracowania obiektowego wobec środowiska żołnierzy Batalionu ROAK Znicz z 21 kwietnia 1951 r.). Batalion Znicz miał nietypową, w porównaniu z innymi jednostkami konspiracji 19

poakowskiej, strukturę organizacyjną. Jego działalność bojowa i organizacyjna rozciągała się na rozległych terenach, należących jak wspomniano do trzech odrębnych jednostek administracyjnych szczebla wojewódzkiego. Przez pierwszy rok działalności kpt. Nowakowski nie budował w oparciu o nie standardowej sieci organizacyjnej, tj. obwodów (powiaty) i placówek (gminy). Podstawą funkcjonowania Znicza były podporządkowane jego dowództwu oddziały partyzanckie, liczące łącznie około 350 żołnierzy ROAK, występujących jawnie z bronią w ręku, w polskich mundurach wojskowych. Ponieważ aktywa konspiracyjne Znicza rozłożone były nierównomiernie w poszczególnych powiatach, nie zawsze dając podstawę do tworzenia struktur w dawnym, akowskim typie, komendant Leśnik poprzestał początkowo na zorganizowaniu luźnej sieci organizacyjnej, stanowiącej zaplecze dla oddziałów zbrojnych. Liczebność wszystkich jednostek bojowych Znicza, a zwłaszcza wspomnianej luźnej sieci punktów organizacyjnych i kontaktowych, jest bardzo trudna do określenia. Bezpieka oceniała siły podległe kpt. Nowakowskiemu na 500 ludzi, wydaje się jednak, że mogły być one co najmniej dwukrotnie większe (część zaplecza terenowego nie została nigdy rozpracowana przez bezpiekę i w związku z tym nie miała ona pełnego wyobrażenia o faktycznym zasięgu Znicza ). Dopiero pod koniec listopada 1946 r. kpt. Paweł Nowakowski podjął próbę tworzenia w ramach Batalionu ROAK Znicz konspiracyjnych jednostek obwodowych, odpowiadających w grubszym zarysie powiatom. Podporucznik Stanisław Balla mianowany został wówczas komendantem Obwodu Działdowo (obejmującym także północno-zachodnią część pow. Mława), Franciszek Wypych Wilk Obwodu Brodnica, a Marceli Sarnowski Cichy komendantem Obwodu Nowe Miasto (obejmującego też rejon Lubawy). Komendanci otrzymali wówczas stosowne rozkazy i pisemne instrukcje do organizowania terenu. Nieco wcześniej, latem 1946 r., komendant Leśnik przekazał do sąsiedniego Obwodu ROAK Mewa (z którego komendantem Józefem Marcinkowskim Łysym pozostawał w kontakcie i współpracował) większą część pow. Mława i część pow. Sierpc oraz związane z tym terenem trzy patrole partyzanckie. Dowództwo Batalionu Znicz prowadziło akcję informacyjno-propagandową polegającą na wyjaśnianiu własnym szeregom i społeczeństwu niezorganizowanemu celów zbrojnego ruchu niepodległościowego oraz ukazywaniu prawdziwego oblicza dyktatury komunistycznej. Realizowano ją przy pomocy ulotek, odezw i proklamacji wydawanych techniką powielaczową lub po prostu przepisywanych w wielu egzemplarzach na maszynie. Taką zmasowana akcję wykonano m.in. 1 maja 1946 r. Z kolei w grudniu 1945 r. za pośrednictwem ulotek rozwieszanych w miejscach publicznych Nowakowski informował o 20

objęciu przez siebie dowództwa i nakazywał podporządkowanie się wszystkim zbrojnym grupom konspiracyjnym i partyzanckim. Nie zdołano uruchomić wydawania własnej prasy konspiracyjnej. Wiadomo natomiast, że komendant Leśnik otrzymywał z zewnątrz (z Torunia?) wydawnictwa podziemne, rozprowadzane następnie na terenach objętych działalnością oddziałów Znicza. Podstawową formą aktywności sił tworzących Batalion Znicz była jednak działalność zbrojna z zakresu szeroko rozumianej samoobrony. Trzon Batalionu Znicz stanowiła partyzancka kompania kadrowa, dowodzona przez Stanisława Ballę, występującego pod ps. Sokół Leśny i Sowa, której stałym terenem operacyjnym były pow. Działdowo, Brodnica, Lubawa i Nowe Miasto. W jej skład wchodziły dwa plutony stale przebywające w polu, na ich czele stali: Franciszek Wypych Wilk (tzw. pluton uderzeniowy) i Andrzej Różycki Zjawa (pluton dysponujący bronią ciężką) oraz pluton rezerwowy powoływany pod broń na czas wykonywania określonych zadań przeprowadzanych całością sił kompanii. Ponadto komendzie kpt. Pawła Nowakowskiego podlegały samodzielne oddziały partyzanckie i patrole bojowe dowodzone m.in. przez por. Bolesława Czerkasiewicza Skowronka (rozbity przez UB 16 stycznia 1946 r.; później Skowronek zorganizował nowy patrol łącznie efektem jego działalności było 41 akcji, w tym rozbicie 1 placówki UB i 9 posterunków MO), Antoniego Tomczaka Malutkiego, Marcelego Sarnowskiego Cichego, Franciszka Przytułę Pączka i Franciszka Cieślaka Szatana. Po rozbiciu przez KBW patrolu por. Bolesława Czerkasiewicza Skowronka, jego dawni podkomendni kontynuowali walkę w zorganizowanych przez siebie nowych patrolach bojowych. Byli to: por. Zygmunt Rychcik Orzeł, Albin Kocięcki Groźny, Jan Szlom vel Szlum Janusz, Edmund Fijałkowski Kruk. Latem 1946 r., w ramach porozumienia zawartego przez Leśnika z Józefem Marcinkowskim Wybojem, patrole te przeszły do Obwodu ROAK Mewa. Kompania partyzancka ROAK, dowodzona przez Stanisława Ballę Sokoła Leśnego, była jedną z najlepszych jednostek bojowych podziemia antykomunistycznego na Mazowszu. Jej dowódca to żołnierz września 1939 r., uczestnik obrony Warszawy, w latach okupacji niemieckiej żołnierz AK, aresztowany przez UB w sierpniu 1945 r. zdołał uciec i poszedł do lasu, skupiając wokół siebie ludzi znajdujących się w podobnej sytuacji. Kompania Sokoła Leśnego liczyła blisko 130 żołnierzy (oraz 50 osób współpracujących). Była w pełni umundurowana i świetnie uzbrojona; dysponowała 12 rkm, 16 karabinami automatycznymi (G-43, SWT), 70 pistoletami maszynowymi oraz 80 sztukami broni krótkiej. Znaczne ilości broni zostały zabezpieczone w magazynach konspiracyjnych. Żołnierze otrzymywali żołd (początkowo 100, a później 50 zł dziennie). W plutonach bojowych panowała wysoka 21