Mgr inż. Leszek Sobczyński Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Warszawa KONFLIKTY DRZEW Z INFRASTRUKTURĄ TECHNICZNĄ MIASTA: BARIERY, OGRANICZENIA, BŁĘDY I ZANIEDBANIA Wstęp Niniejszy artykuł przedstawia problematykę konfliktów drzew, zieleni z infrastrukturą techniczną miasta. Zagadnienia te były tematem warsztatu, który odbył się w ramach projektu pt. Zrównoważony rozwój terenów zurbanizowanych szczególnie w kontekście adaptacji do zmian klimatycznych w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie, w marcu i maju 2014 r. Przedstawienie problematyki Jednym z głównych elementów warsztatu, było przedstawienie problematyki w formie wykładu/prezentacji. Zieleń miejska a szczególnie drzewa napotykają na liczne bariery/ograniczenia. Szczególnie trudnym miejscem pod tym względem jest ulica wraz z terenami bezpośrednio przyległymi. Jednocześnie ulice to jedne z najważniejszych elementów miasta, w tym powszechnie użytkowane przestrzenie publiczne, w których zieleń powinna znaleźć swoje odpowiednie miejsce. Ze względu na wagę zieleni przyulicznej oraz liczne konflikty z infrastrukturą skupiające się tu jak w soczewce, zieleń ta jest dobrym, reprezentatywnym przykładem sytuacji zieleni miejskiej i dlatego zieleń przyuliczna jest motywem przewodnim warsztatu. Ulice w miastach mamy różne: o charakterze miejskim, czyli ulice będące wielofunkcyjnymi przestrzeniami publicznymi (z ruchem pieszym, rowerowym, komunikacji zbiorowej, samochodowym i miejscami w których można się zatrzymać, posiedzieć oraz z licznymi funkcjami potrzebnymi mieszkańcom do życia jak: sklepy, obiekty usługowe, jadłodajnie, kawiarnie itp.) a także ulice o charakterze komunikacyjnym służące zasadniczo ruchowi samochodowemu. Trzeba uzmysłowić sobie także fakt, że ulice to są właściwie ciągi, które przebiegają nieprzerwanie przez całe miasto tworząc całość, sieć.
Rys. 1. Typowa zieleń przyuliczna, w sytuacji licznych konfliktów z infrastrukturą techniczną miasta. Mimo że warsztat dotyczył głównie konfliktów drzew/zieleni z infrastrukturą techniczną miasta i to w skali szczegółowej, należy znać szerszy kontekst ograniczeń dla zieleni przyulicznej w miastach. Ten szerszy kontekst to z jednej strony szerokie spektrum barier dla zieleni przyulicznej (są to nie tylko bariery przyrodnicze, techniczne czy metodyczne i prawne, ale także organizacyjne, administracyjne i społeczne), a z drugiej kontekst przestrzenny, w skali miasta, fragmentów miasta, konkretnych ulic, kontekst planistyczny i projektowy. Podczas warsztatu omówione zostały następujące zagadnienia (konflikty, bariery, ograniczenia, błędy i zaniedbania): Główne tendencje związane z konfliktami/ograniczaniami dla zieleni przyulicznej; Pełne spektrum barier dla drzew/zieleni przyulicznej, w tym bariery, które będą omawiane szczegółowo w dalszej części warsztatu, czyli bariery techniczne i środowiskowe, na poziomie planowania przestrzennego i projektowania; Brak całościowego systemu zieleni w skali miasta, obejmującego planowanie zieleni począwszy od etapów strategicznych, poprzez planistyczne a skończywszy na etapach projektowych oraz zarządzania zielenią; Poziom ogólności/szczegółowości opracowań planistycznych a zieleń przyuliczna; Problemy związane z powierzchnią biologicznie czynną określaną dla ulic w planie miejscowym; Wąskie ujmowanie zieleni przyulicznej w granicach pasa drogowego/liniach rozgraniczających ulicy w opracowaniach planistycznych i projektowych;
Rozdrobnienie/fragmentacja projektów zieleni przyulicznej w okrojonej i wyrwanej z kontekstu przestrzeni pasa drogowego; Bariery środowiskowe dla zieleni przyulicznej; Bariery techniczne dla zieleni przyulicznej; Niewykorzystanie wszystkich możliwości wprowadzania zieleni przyulicznej, w tym możliwości innowacyjnych; Zagrożenia dla zieleni przyulicznej wynikające z błędów popełnianych na dalszych etapach to jest podczas realizacji i w trakcie utrzymywania zieleni. Główne tendencje związane z konfliktami/ograniczeniami dla zieleni przyulicznej, to przede wszystkim: Istniejące konflikty drzew/zieleni z obiektami budowlanymi, z podziemną i naziemną infrastrukturą techniczną; Tendencja do zmniejszania, ograniczania terenów zieleni przyulicznej głównie przez postęp motoryzacyjny, nową infrastrukturę techniczną, w tym: poszerzanie ulic i intensyfikację ruchu pojazdów, przyuliczne miejsca postojowe, ścieżki rowerowe, przystanki komunikacyjne, inną infrastrukturę związaną z funkcją komunikacyjną drogi np. znaki drogowe, sygnalizację świetlną, oświetlenie, parkomaty, ekrany oraz infrastrukturę techniczną nie związaną z funkcją komunikacyjną drogi np. sieciową infrastrukturę podziemną, reklamy. Rys. 2. Drzewa rosnące na fragmencie terenu Pragi Północ, sklasyfikowane ze względu na wymagane/zalecane minimalne odległości od infrastruktury technicznej (czerwone punkty to drzewa rosnące poniżej wymaganych/zalecanych odległości, zielone punkty to drzewa rosnące w wymaganych/zalecanych odległościach).
Warto też zauważyć, że ograniczenia dla zieleni/zieleni przyulicznej w miastach to całe spektrum różnorodnych barier, w tym są to bariery: techniczne, środowiskowe, społeczne, metodyczne i prawne, organizacyjne, administracyjne. Są to bariery w skali: miasta, fragmentów miasta, konkretnych miejsc/ulic. Są to bariery na poziomie: planowania strategicznego, planowania przestrzennego, projektowania, realizacji, utrzymywania zieleni. Przy czym na warsztacie przedstawiono wybrane bariery tj. bariery techniczne i środowiskowe, na poziomie planowania przestrzennego i projektowania. Jedną z pierwszorzędnych kwestii jest brak całościowego, zintegrowanego systemu kształtowania zieleni w skali miasta, obejmującego planowanie zieleni począwszy od etapów strategicznych, poprzez planistyczne a skończywszy na etapach projektowych oraz zarządzania zielenią. Istnieją na poszczególnych etapach planowania i projektowania zapisy dotycząc zieleni, jednak nie są one częstokroć odpowiednie i odpowiednio powiązane, ze sobą. Planowanie i projektowanie nie obejmuje także całej zieleni miejskiej. To wszystko szczególnie wyraźnie widać na przykładzie zieleni przyulicznej np. Warszawy. Zieleń ta nie jest ujęta w Strategii rozwoju m.st. Warszawy, w Programie ochrony środowiska dla m.st. Warszawy sprowadza się głównie do zadań związanych z jej bieżącym utrzymaniem, w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st Warszawy poza bardzo ogólnikowymi kilkoma zapisami nie jest ujęta. Z kolei zieleń przyuliczna pojawia się częstokroć w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, jednak tu też przeważnie bywa ujęta wąsko i schematyczne, ponadto plany miejscowe pokrywają tylko około 30 % Warszawy. Zieleń przyuliczna w projektach, przeważnie też jest ujęta w sposób ograniczony a projekty są fragmentaryczne. A przecież zieleń przyuliczna wraz z siecią ciągów komunikacyjnych tworzy właściwie jedną całość o dużym znaczeniu dla miasta i tak powinna być postrzegana i ujmowana w systemie kształtowania zieleni miejskiej.
Rys. 3. Rysunki powyższe obrazują przykładowe ciągi komunikacyjne wraz zielenią, w skali miasta, na tle sytuacji rzeczywistej i opracowań planistycznych Warszawy, dając wyobrażenie o braku zintegrowanego systemu kształtowania zieleni w planowaniu. Pierwszy rysunek przedstawia ciągi komunikacyjne przebiegające przez miasto jako niepodzieloną całość w sytuacji rzeczywistej; Drugi rysunek przedstawia te same ciągi komunikacyjne na tle Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st Warszawy obejmującym całe miasto i tym samym całe ciągi komunikacyjne, jednak nie uwzględniającym w wystarczającym stopniu zieleni przyulicznej. Trzeci rysunek przedstawia te same ciągi komunikacyjne na tle miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego (kolor czerwony i fioletowy) i miejsc gdzie nie ma planów miejscowych. Zatem ciągi komunikacyjne są podzielone na fragmenty objęte planami zagospodarowania przestrzennego (w których zieleń przyuliczna bywa ujęta w sposób bardziej skonkretyzowany) oraz na fragmenty bez takich planów (gdzie dla inwestycji wydawane są decyzje administracyjne, w których zieleń nie jest ujęta w wystarczającym stopniu dla właściwego jej planowania). Następnym ważnym zagadnieniem jest poziom ogólności/szczegółowości opracowań planistycznych w relacji do zieleni przyulicznej. Skala opracowań planistycznych, informacje wyjściowe do planowania przestrzennego, zagadnienia planistyczne oraz zapisy i ustalenia opracowań planistycznych są na pewnym poziomie ogólności/szczegółowości. Ten poziom ogólności/szczegółowości opracowań planistycznych jest im przypisany w przyjętym w Polsce typowym porządku planistycznym, który obejmuje ogólne studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz szczegółowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. W materiałach wyjściowych do studium - w opracowaniu ekofizjograficznym, w podkładzie mapowym na którym jest wykonywane studium oraz w samym studium tkwi potencjał umożliwiający ogólne planowanie zieleni przyulicznej. W materiałach wyjściowych do planu miejscowego - w opracowaniu ekofizjograficznym, w mapie zasadniczej na której jest wykonywany plan oraz w samym planie miejscowym tkwi potencjał umożliwiający dość precyzyjne planowanie zieleni przyulicznej. Jednak potencjał ten jest przeważnie w nikłym stopniu wykorzystywany. Rys. 4. Fragmenty rysunków studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego pokazujące orientacyjnie ogólność/szczegółowość tych opracowań planistycznych. Zasadnicze różnice to m.in: skala, podkłady mapowe i zapisy, w tym dla zieleni przyulicznej. Jak widać studium to opracowanie ogólne, w małej skali (w tym przypadku 1:20000), na podkładzie mapy topograficznej, bez zieleni przyulicznej na rysunku; zaś plan miejscowy to opracowanie szczegółowe, w dużej skali (w tym przypadku 1:1000), na precyzyjnym podkładzie mapy zasadniczej (z sytuacją naziemną i infrastrukturą podziemną) oraz z narysowaną planowaną zielenią przyuliczną (drzewami). Kolejnym zagadnieniem są problemy związane z powierzchnią biologicznie czynną określaną dla ulic w planie miejscowym.
W planie miejscowym wymagane jest ustalenie udziału procentowego powierzchni biologicznie czynnej w odniesieniu do powierzchni działki budowlanej. Przy czym powierzchnia ta nie zawsze jest określana, szczególnie w odniesieniu do ulic. Na przykład w planie Praga Centrum na 47 wydzieleń dróg publicznych 6 ma określoną powierzchnię biologicznie czynną. Powierzchnia biologicznie czynna jest określona dla głównych ulic i dla niektórych placów miejskich w ciągach ulic. Brak minimalnej powierzchni biologicznie czynnej dla ulic w planie miejscowym, to tworzenie takiej sytuacji, że może nie być powierzchni biologicznie czynnych przy ulicach lub mogą być dowolnie zminimalizowane wedle potrzeb. Ponadto nawet jeśli powierzchnia biologicznie czynna jest określona, to przy aktualnej jej definicji nie jest to równoznaczne z tym, że będzie na niej zieleń. Szczególnie problematycznym i brzemiennym w skutki dla kompozycji zieleni przyulicznej jest wąskie ujmowanie zieleni przyulicznej w granicach pasa drogowego/liniach rozgraniczających ulicy w opracowaniach planistycznych i projektowych. Zieleń przyuliczna w planowaniu przestrzennym jest ujmowana w węższym zakresie, to jest w granicach pasa drogowego i/lub w liniach rozgraniczających ulicę w planie miejscowym np. w planach miejscowych z terenu Pragi. Podobnie rzecz się ma w projektowaniu, zieleń przyuliczna jest ujmowana w projektach ulic, w granicach pasa drogowego. Nie projektuje się praktycznie zieleni przyulicznej w szerszym ujęciu wnętrza przestrzennego ulicy. Takie wąskie ujmowanie zieleni przyulicznej jest niewłaściwe. Zieleń przyuliczna to coś więcej i obejmuje zieleń w szerszym zakresie, w pewnej całości przestrzennej jaką jest ulica, wnętrze przestrzenne ulicy. Do rzadkości należy opracowywanie projektów koncepcyjnych zieleni przyulicznej/koncepcji krajobrazu, które obejmują większą przestrzeń (nie tylko pas drogowy). Opracowywanie takich projektów/koncepcji nie jest obowiązkowe w procedurze projektowej.
Rys. 5. Powyższy rysunek obrazuje problem wąskiego ujmowania zieleni przyulicznej w graniach pasa drogowego i liniach rozgraniczających, w planach miejscowych i projektach ulic (pas drogowy/ulica w liniach rozgraniczających oznaczony jest na rysunku gęstym szrafem w środku). Jednak ulica stanowi wyraźnie wyodrębniającą się większą całość, wnętrze przestrzenne ulicy i w takiej całości powinna być kształtowana zieleń (wnętrze przestrzenne ulicy to cała zaszrafowana powierzchnia, obejmująca i pas drogowy i przyległe przestrzenie publiczne). Dodatkowym problemem bywa dalsze rozdrobnienie/fragmentacja projektów zieleni przyulicznej w i tak już okrojonej i wyrwanej z kontekstu przestrzeni pasa drogowego. W takiej sytuacji bardzo trudne lub wręcz niemożliwe jest stworzenie całościowej spójnej kompozycji zieleni przyulicznej. Rys. 6. Powyższy rysunek pokazuje przykładowe rozdrobnienie projektów zieleni przyulicznej w jednej przestrzeni ulicy Targowej w Warszawie, i tak mamy: oddzielny projekt zieleni przy linii tramwajowej, oddzielny przy obiektach technicznych Metra oraz oddzielnie kształtowana jest zieleń w pozostałej przestrzeni ulicy. Istotne ograniczenia rozwoju zieleni /drzew przyulicznych stanowią uwarunkowania
środowiskowe. Są to bariery związane z środowiskiem przekształconym przez człowieka, do którego trzeba dostosować zieleń, w tym są to bariery związane z: warunkami gruntowo-wodnymi; warunkami klimatycznymi; warunkami świetlnymi; warunkami związanymi z przestrzenią potrzebną do swobodnego rozwoju i wykształcenia właściwej architektury drzewa ; zieleń jest uwarunkowana także przez inną zieleń w tej samej przestrzeni. W planowaniu przestrzennym na poziomie lokalnym środowisko, wszystkie jego elementy są scharakteryzowane, zdiagnozowane i ocenione w opracowaniach ekofizjograficznych do studium oraz planu miejscowego. Na podstawie tych informacji możliwe jest określanie wielu warunków przyrodniczych dla zieleni przyulicznej. Jednak nie robi się tego lub robi w wąskim zakresie. W planowaniu przestrzennym nie ma takich potrzeb co do znajomości uwarunkowań środowiskowych dla zieleni jak w projektowaniu jednak uwarunkowania środowiskowe powinny być uwzględnione na tyle na ile wymaga tego zaplanowana zieleń. W projektach zieleni przyulicznej warunki środowiskowe dla zieleni brane są pod uwagę przeważnie powierzchownie np. sprowadzają się do bardzo ogólnych informacji o środowisku i inwentaryzacji zieleni. Nie ma obowiązku uwzględniania w projektach, uwarunkowań dla zieleni wynikających ze środowiska przyrodniczego. Wraz z wieloma inwestycjami drogowymi i projektami opracowywany jest raport oddziaływania na środowisko, jednak jest to opracowanie do projektu już wykonanego a nie na etapie projektowania. Nie jest to opracowanie wyprzedzające i typu ekofizjograficznego. Natomiast to na co można liczyć i wymagać w tym zakresie to dobre praktyki projektantów i instytucji projektujących drogi i zieleń przyuliczną, dobre praktyki w których wyprzedzająco określa się uwarunkowania środowiskowe dla zieleni przyulicznej. Poniżej przedstawiono przykładowe ważniejsze bariery środowiskowe dla zieleni przyulicznej.
Rys. 7. Częste jest na terenach przyulicznych silne zagęszczenie, zagruzowanie, fizyczne przekształcenie, gruntów antropogenicznych i w związku z tym częsty tzw. efekt doniczki, czyli niemożność rozrostu korzeni drzew poza przysposobioną do tego ograniczoną przestrzeń (dół w którym sadzi się drzewo). Rys. 8. Często składowany jest w misach i na innych powierzchniach zielonych przy ulicach śnieg oraz zalega błoto pośniegowe z solą po odśnieżaniu ulic. Jest to zabójcze dla drzew ale także niewłaściwe z tego powodu, że zieleń to nie magazyn śniegu.
Rys. 9. Ilustracja pokazująca zabójczy efekt zasolenia dla roślinności w bezpośrednim sąsiedztwie dróg (w tym przypadku aerozolu solnego). Rys. 10. Ograniczeniem dla zieleni przyulicznej bywa częstokroć znacznie ograniczona dostępność wód opadowych i niski poziom wód gruntowych na terenach szczelnie zabudowanych.
Rys. 11. Silne i trwałe zacienienie zieleni w wąskich zabudowanych wysoką zabudową ulicach, to także czynnik ograniczający możliwości jej stosowania. Istotne znaczenie mają również bariery techniczne - silnie wpływające na zieleń na terenach zurbanizowanych, w tym szczególnie przy ulicach. Bariery techniczne dla zieleni przyulicznej, związane są z sytuacją istniejącą, planowaną i projektowaną. Bariery techniczne dla zieleni przyulicznej w planowaniu przestrzennym to bariery wynikające z tego, że zieleń jako element zagospodarowania przestrzennego, jest uwarunkowana przez inne elementy tego zagospodarowania określane w studium i planach miejscowych, w tym szczególnie przez: ulice, ich zasięg, klasy i kategorie dróg, zaplanowane elementy w obrębie dróg np. ścieżki rowerowe, a także czasem przez bardziej szczegółowe rozplanowanie ulic w mpzp, w liniach rozgraniczających; zagospodarowanie przestrzenne terenów bezpośrednio przyległych do ulic; zabytkowe ulice, obiekty i obszary przyuliczne oraz zasad ich ochrony; powierzchnie biologicznie czynne ulic w planach miejscowych; zasady uzbrojenia terenu ulic w planach miejscowych; ograniczenia dla roślinności np. zasłaniającej reklamy - w planach miejscowych bywają określane odległości, drzew od reklam. Mimo, że są możliwe do identyfikacji bariery techniczne dla zieleni przyulicznej w opracowaniach planistycznych, szczególnie w planach miejscowych to zieleń ta jest częstokroć
planowana bez uwzględnienia tych barier lub przy częściowym ich uwzględnieniu. A plan miejscowy jest prawem miejscowym i jego ustalenia muszą być uwzględniane w projektowaniu oraz pośrednio realizacji i utrzymywaniu zieleni, w tym zieleni przyulicznej. Rys. 12. Zaplanowana w planie miejscowym zieleń przy ulicach na tle ustaleń planu i rzeczywistej sytuacji zieleni (intensywna zabudowa istniejąca i planowana, ulice z towarzyszącą infrastrukturą naziemną i podziemną). Bariery techniczne dla zieleni przyulicznej w projektowaniu to bariery wynikające z tego, że zieleń jako element projektowanej przestrzeni, jest uwarunkowana przez inne elementy i wymogi techniczne związane z tą projektowaną przestrzenią, w tym szczególnie przez: elementy techniczne ulicy takie jak: jezdnie, torowiska tramwajowe, miejsca parkingowe, ścieżki rowerowe, chodniki, przystanki, przejścia dla pieszych, skrzyżowania, ronda, pionowe oznaczenie dróg, sygnalizacja świetlna, słupy oświetleniowe i trakcyjne i inne, infrastrukturę podziemną, w tym: sieci elektroenergetyczne, telekomunikacyjne, gazowe, ciepłownicze, kanalizacyjne i wodociągowe, inne obiekty towarzyszące ulicy: budynki, obiekty małej architektury,czy też inne tereny zieleni, czy wreszcie wymogi techniczne w odniesieniu bezpośrednio do człowieka/uczestnika ruchu np. wymóg aby zieleń nie utrudniała ruchu pieszego. Część z ograniczeń dla zieleni przyulicznej jest określona w prawie, cześć np. w nieobligatoryjnych Polskich Normach i innych regulacjach. Poniżej przykładowe zapisy w prawie Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne
i ich usytuowanie, z dnia 2 marca 1999 r. zawiera m.in. następujące przepisy dotyczące odległości drzew i krzewów: 52.2.Zieleń w pasie drogowym nie powinna zagrażać bezpieczeństwu uczestników ruchu, ograniczać wymaganego pola widoczności, skrajni drogi oraz utrudniać utrzymania drogi. 53.3.Odległość pnia drzewa od krawędzi jezdni nie powinna być mniejsza niż 3,0 m, a w wypadku przebudowy albo remontu drogi dopuszcza się mniejszą odległość, jeśli będą spełnione pozostałe warunki określone w rozporządzeniu. 54.1 Nad drogą powinna być zachowana wolna przestrzeń, zwana skrajnią drogi, o wymiarach określonych ( ) Skrajnia zgodnie z rozporządzeniem powinna być określona także dla: chodnika, ścieżki rowerowej oraz torowiska tramwajowego. Należy też dodać, że skrajnie są zróżnicowanych rozmiarów w zależności od klasy drogi. Rys.13. Rysunki powyższe przedstawiają zasady wyznaczania skrajni dla: przykładowej drogi, chodnika i ścieżki rowerowej. W 168-170 do rozporządzenia określono wymagania widoczności i pola widoczności wolne od przeszkód. W polu widoczności nad jezdnią na wysokości 1m, nie powinny znajdować się żadne przeszkody. Nie są przeszkodami np. pnie pojedynczych drzew.
Rys. 14. Ilustracja powyższe przedstawia zasady wyznaczania pola widoczności przy skrzyżowaniach dróg. Zieleń przyuliczna, jej lokalizacja względem obiektów budowlanych/infrastruktury podlega uzgodnieniom branżowym. Przy czym uzgodnienia takie mogą być polem wspólnego wypracowania właściwych rozwiązań, a nie tylko schematycznym ograniczeniem zieleni. Poniżej przedstawiono przykładowe bariery techniczne dla zieleni przyulicznej. Rys. 15. Miejsca parkingowe w kolizji z drzewami, z misami przeznaczonymi dla drzew. Rys. 16. Przejścia dla pieszych, oznaczenie pionowe dróg, sygnalizacja świetlna, nie mogą być zasłonięte przez roślinność.
Rys. 17. Przystanki komunikacji zbiorowej to miejsca mające za zadanie przede wszystkim obsłużyć ruch pasażerów, tak więc wszelka zieleń utrudniająca to nie powinna tam się znajdować. Rys. 18. Duże drzewa na wąskich chodnikach przyulicznych, w sąsiedztwie wysokich budynków nie mają miejsca do rozwoju drzewa nie mogą kolidować z jednej strony z ulicą, jej skrajnią, a z drugiej strony z budynkami, a także ich nadmiernie zacieniać.
Rys. 19. Kolejne liczne konfliktowe sytuacje napotykamy w związku z misami dla drzew przyulicznych. Misy są przeważnie za małe, często są uszkodzone w wyniku ich rozjeżdżania przez samochody, a także w obrębie mis lokalizuje się elementy nie związane z misą i drzewem np. znaki drogowe, pojemniki na psie odchody, parkomaty.
Rys. 20. Bardzo dużą barierą dla drzew przyulicznych są sieci infrastruktury podziemnej: elektroenergetyczna, telekomunikacyjna, wodociągowa, gazowa, ciepłownicza, kanalizacyjna. Drzewa nie mogą rosnąć na tych sieciach, a także powinny być zachowane określone minimalne odległości od tych sieci. Niejednokrotnie jednak drzewa rosną w bezpośredniej kolizji z infrastrukturą podziemną a ich uszkodzenia, zagrożenie dla rozwoju w wyniku np. remontów infrastruktury są nie do uniknięcia. Rys.21. Zaniedbaniem jest niewłaściwy dobór form i gatunków drzew np. wiąż bywa, że sadzi się małe drzewa w miejscach gdzie są bardzo dobre warunki dla drzew dużych, a duże w miejscach gdzie nie ma dla nich warunków. Ponadto szczególnie w przeszłości sadzono nieodpowiednie gatunki dla obsadzeń ulicznych np. kruche, rozłożyste klony srebrzyste, czy topole. Kolejnym zagadnieniem jest niewykorzystanie wszystkich możliwości wprowadzania zieleni przyulicznej, w tym możliwości innowacyjnych, zarówno w planowaniu przestrzennym jak i projektowaniu. Rys. 22. Powyższe ilustracje przedstawiają typowe, często spotykane rozwiązania zieleni przyulicznej w planach miejscowych i projektach. Jak widać są to rozwiązania tradycyjne, nieinnowacyjne. Na ilustracji po lewej stronie widzimy zaplanowane w tradycyjnej konwencji szpalery drzew, a po prawej stronie zaprojektowane trawniki i zaadaptowane drzewa istniejące. Odrębnym zagadnieniem jest zagrożenie dla zieleni przyulicznej wynikające z błędów popełnianych na dalszych etapach - to jest podczas realizacji i w trakcie utrzymywania zieleni
Rys. 23. Fotografia przedstawia źle zabezpieczoną zieleń przyuliczną podczas realizacji inwestycji. Spacer poglądowy Uzupełnieniem części kameralnej warsztatu, był spacer poglądowy, po ulicach Pragi, podczas którego, zostały przedstawione na przykładach, główne konflikty bariery, ograniczenia, błędy i zaniedbania związane z drzewami/ zielenią przyuliczną w miastach. Zadanie warsztatowe Uczestnicy warsztatu oprócz wysłuchania wykładu oraz spaceru poglądowego, mieli do wykonania zadanie warsztatowe. Polegało ono na samodzielnym zidentyfikowaniu konfliktów, barier, błędów związanych z zielenią przyuliczną na konkretnym przypadku, na fragmencie warszawskiej ulicy z zielenią istniejącą, na tle istniejącego zagospodarowania (sytuacji naziemnej i uzbrojenia terenu) oraz na tle sytuacji planistycznej i projektowej. Przed przystąpieniem do wykonywania zadania zapoznano uczestników z materiałami pomocniczymi, które otrzymali i na których pracowali, w tym omówiono: definicje ważniejszych pojęć; mapki terenu zadania wraz z objaśnieniami; przekrój przez teren zadania; fragment rysunku planu miejscowego; informacje o drzewach na terenie zadania; odległości drzew i krzewów od obiektów budowlanych/infrastruktury, skrajnie, pola widoczności i inne. Opis materiałów pomocniczych: definicje ważniejszych pojęć to: bariery i możliwości dla zieleni przyulicznej, zieleń
przyuliczna, teren zieleni, zielona infrastruktura, droga/ulica, obiekty budowlane, obiekty liniowe, wnętrze przestrzenne ulicy, uzbrojenie terenu i infrastruktura techniczna, grunt, gleba; kolejnym materiałem jest mapa zasadnicza w skali 1:300 fragmentu ulicy Targowej na Pradze z zielenią przyuliczną (z drzewami, trawnikami), na silnie zurbanizowanych i zagospodarowanym terenie wraz z infrastrukturą podziemną (uzbrojenie terenu) i sytuacją naziemną (ulice, chodniki, budynki) poglądowa ortofotomapa w skali 1:500; przekrój przez ul. Targową, przedstawiający sytuację naziemną i infrastrukturę podziemną; fragment rysunku planu miejscowego dla terenu zadania i warunki dla zieleni z niego wynikające; informacje o: gatunku, rozmiarach, wieku, stanie drzew na terenie zadania; spis wymaganych i zalecanych odległości drzew od obiektów budowlanych/infrastruktury, a także regulacje dotyczące skrajni i pól widoczności przy drogach obejmujące aktualne regulacje prawne, normatywne i inne. Podsumowanie Warsztat umożliwił uczestnikom zapoznanie się z ważniejszymi konfliktami, barierami ograniczeniami, błędami i zaniedbaniami występującym w relacjach drzew, zieleni z infrastrukturą techniczną miasta. Trzy wzajemnie się dopełniające części warsztatu tj. wykład/prezentacja, spacer poglądowy i na koniec adekwatne zadanie do wykonania przez uczestników znacząco przyczyniły się do efektywnego przyswojenia tej problematyki. Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Uniwersytet Warszawski.