NOTATKA INFORMACYJNA W SPRAWIE SYTUACJI POLITYCZNEJ I SYTUACJI PRAW CZŁOWIEKA W SUDANIE I DARFURZE I. Sytuacja polityczna A. Kontekst Bruksela, listopad 2007 r. Wojny domowe w Sudanie W 1983 r. rozpoczęła się w Sudanie druga wojna domowa, będąca jednak kontynuacją pierwszej sudańskiej wojny domowej z lat 1955-1972. Toczyła się ona w większości w południowym Sudanie i była jedną z najdłuższych i najbardziej krwawych wojen końca XX wieku. Od rozpoczęcia wojny w południowym Sudanie zginęło około 1,9 miliona cywilów, a ponad 4 miliony były w trakcie tej wojny zmuszone do opuszczenia własnych domów. Konflikt oficjalnie zakończył się wraz z podpisaniem porozumienia pokojowego (Comprehensive Peace Agreement CPA) w styczniu 2005 r., ale poważne napięcia utrzymują się do chwili obecnej, a setki tysięcy osób to wciąż wewnętrzni przesiedleńcy. Wojnę tę określa się zazwyczaj jako walkę między północnym, mówiącym w języku arabskim, islamskim rządem w Chartumie a czarnoskórymi rebeliantami z południa, z których większość to chrześcijanie i animiści. Położenie geograficzne Darfuru Region Darfuru na zachodzie Sudanu składa się z trzech stanów: Darfuru Północnego i Darfuru Zachodniego (graniczących z Czadem) oraz Darfuru Południowego (który graniczy z Republiką Środkowoafrykańską). Jest to obszar zbliżony wielkością do terytorium Francji. Od dawna jest to jeden z najuboższych terenów w Sudanie, w którym już od pewnego czasu odczuwa się brak zainteresowania ze strony rządu w Chartumie. Zamieszkała tu ludność wyznaje islam. Większość populacji stanowią czarnoskórzy mieszkańcy, pozostała część ludności jest pochodzenia arabskiego, choć wiele osób jest rasy mieszanej. Przyczyny kryzysu w Darfurze Wśród przyczyn kryzysu w Darfurze można uwzględnić zespół czynników, do których należą: brak zasobów, spotęgowany przez skrajne susze; konflikty plemienne oraz panujące wśród mieszkańców Darfuru poczucie, że są spychani na margines i wykluczeni z zysków z sudańskiej ropy. Rok 2003: wybuch konfliktu DV\696365.doc PE398.380v01-00
Konflikt wybuchł w 2003 r., gdy grupy rebeliantów, którzy poczuli się zepchnięci na margines i wykluczeni w sytuacji, gdy Sudan zaczął odnosić korzyści z zysków z ropy, rozpoczęły atak na obiekty rządowe. Początkowo istniały dwa główne ugrupowania rebeliantów: Armia/Ruch Wyzwolenia Sudanu (z ang. SLA/M) oraz Ruch Sprawiedliwości i Równości (z ang. JEM), przy czym JEM jest w większym stopniu pod wpływem ideologii islamskiej. W odpowiedzi rząd Sudanu rozpoczął w Darfurze działania wojskowe i policyjne oraz mobilizację bojówek samoobrony. W opozycji do SLM/A i JEM powstał ruch w znacznym stopniu arabski, powszechnie znany jako Janjaweed. Rozróżnienie między bojówkami samoobrony a Janjaweed jest niejasne, ale obie strony otrzymują wsparcie wojskowe i logistyczne od władz w Chartumie. Trudno jest precyzyjnie określić charakter powiązań między Janjaweed a rządem sudańskim. Rząd twierdzi, że nie wspiera Janjaweed, chociaż w rzeczywistości istnieją liczne dowody dostarczone przez międzynarodowych obserwatorów, w tym obserwatorów Unii Afrykańskiej (UA), potwierdzające, że lotnictwo rządu sudańskiego zapewnia wsparcie lotnicze dla Janjaweed podczas jego ataków na bazy i wioski rebeliantów oraz że Janjaweed używa takiej samej broni i amunicji jak siły rządowe. Sytuacja w znacznym stopniu przerodziła się w walkę o kontrolę nad niewielkimi zasobami, w szczególności pastwiskami i gruntami ornymi. Komplikuje ją dodatkowo zwykła rywalizacja między na wpół koczowniczymi pasterzami a osiadłymi rolnikami. Napięcia spowodowane chęcią zyskania gruntów w ogromnym stopniu przyczyniły się do nasilenia konfliktu. Wzmożenie działań wojennych doprowadziło do rozprzestrzeniania się broni i zbrojenia bojówek, rebeliantów oraz, coraz częściej, bandytów i zmieniło Darfur w region bezprawia. Ogólne porozumienie pokojowe (CPA) W styczniu 2005 r. rząd Sudanu i rebelianci (SLA/M) podpisali ogólne porozumienie pokojowe mające na celu zakończenie toczącej się od dwóch dziesięcioleci wojny domowej. W ramach porozumienia mającego zakończyć najdłuższą wojnę domową w Afryce obecny prezydent Sudanu, Omar al-bashir, sformował w lipcu 2005 r. rząd jedności narodowej. Na mocy układu pokojowego stworzono na wpół autonomiczne władze na południu, ogólnokrajowy rząd koalicyjny, oddzielne wojska na północy i na południu oraz możliwość podziału korzyści wynikających z bogactwa ropy z możliwością pełnej niepodległości Sudanu Południowego dzięki referendum, które ma być przeprowadzone do 2011 r. Proces wdrażania ogólnego porozumienia pokojowego nadal stoi w obliczu poważnych wyzwań, które wymagają pełnego zaangażowania zarówno ze strony Chartumu, jak i Sudanu Południowego w osiągnięcie porozumienia w sprawie podziału dochodów z ropy oraz przebiegu granicy między północą a południem. Porozumienie pokojowe w sprawie Darfuru (DPA) i podział grup rebeliantów w tym regionie PE398.380v01-00 2/8 DV\696365.doc
W dniu 5 maja 2006 r. rząd Sudanu i frakcja SLA pod przewodnictwem Minni Minnawi podpisały porozumienie pokojowe w sprawie Darfuru, które zostało odrzucone przez dwa pozostałe ugrupowania. Wkrótce po podpisaniu porozumienia pokojowego w sprawie Darfuru działania wojenne zostały wznowione i sytuacja bezpieczeństwa uległa dalszemu pogorszeniu. Podpisanie porozumienia pokojowego w sprawie Darfuru doprowadziło do procesu podziału wśród grup rebeliantów w Darfurze. W lipcu 2007 r. istniało przynajmniej 28 takich grup. To zjawisko powoduje, że coraz trudniejsza staje się realizacja porozumienia pokojowego w sprawie Darfuru, prowadzenie negocjacji pokojowych i dostarczanie pomocy humanitarnej. Jednak w dniu 5 sierpnia 2007 r. większości przywódców grup rebeliantów udało się sformułować wspólne stanowisko dla wysłanników UA-ONZ w Aruszy (Tanzania). Dotyczy ono ponownego osiedlenia wewnętrznych przesiedleńców i uchodźców, pogarszającej się sytuacji wewnętrznych przesiedleńców i uchodźców w obozach oraz indywidualnych odszkodowań i podziału bogactw. Zdaniem rebeliantów odszkodowania indywidualne i zbiorowe powinny być analizowane zgodnie ze standardami międzynarodowymi, podobnie jak podział władzy. B. Operacje pokojowe AMIS (misja Unii Afrykańskiej w Sudanie) Unia Afrykańska wysłała do Darfuru misję monitorującą, która miała obserwować przestrzeganie tymczasowego zawieszenia broni z kwietnia 2004 r. w związku z podpisaniem ogólnego porozumienia pokojowego. W ciągu 2004 r. mandat AMIS został rozszerzony, aby zapewnić ochronę cywilom i operacjom w ramach pomocy humanitarnej, jednakże przedstawiciele Unii Afrykańskiej twierdzili, że środki, jakimi dysponują, są zbyt ograniczone, by osiągnąć powyższe cele. Połączone siły pokojowe Unii Afrykańskiej i ONZ (UNAMID) Po miesiącach intensywnych starań dyplomatycznych społeczność międzynarodowa otrzymała od Sudanu zielone światło na rozlokowanie w Darfurze największej misji pokojowej na świecie, posiadającej mandat do wspierania realizacji porozumienia pokojowego w sprawie Darfuru. Decyzję o zezwoleniu na operację połączonych sił ONZ i UA podjęła Rada Bezpieczeństwa ONZ w dniu 31 lipca 2007 r. Ponieważ rząd sudański był zdecydowanie przeciwny, aby osoby spoza Afryki odgrywały jakąkolwiek ważną rolę w tej misji, w jej skład wejdzie 20.000 żołnierzy sił pokojowych i 6.000 policjantów w cywilu, przy czym będą to w przeważającej mierze Afrykanie. UNAMID rozpocznie działania najpóźniej w grudniu 2007 r. C. Wydarzenia polityczne DV\696365.doc 3/8 PE398.380v01-00
Porozumienie pokojowe w sprawie Darfuru oraz liczne porozumienia w sprawie zawieszenia broni, w tym niedawne porozumienie z Trypolisu w sprawie procesu politycznego w Darfurze z dnia 20 kwietnia 2007 r., nie doprowadziły do pokojowego rozwiązania. Proces dialogu i konsultacji pomiędzy stronami konfliktu w Darfurze (DDDC) Proces dialogu i konsultacji pomiędzy stronami konfliktu w Darfurze (DDDC) jest elementem Deklaracji zasad podpisanej przez rząd Sudanu i poszczególne ruchy w lipcu 2005 r., a także stanowi jeden z głównych przedmiotów wspólnych negocjacji pokojowych i procesu pojednania. Pojednanie - odszkodowania W procesie dialogu i konsultacji pomiędzy stronami konfliktu w Darfurze podkreśla się znaczenie pojednania i odszkodowań dla ofiar oraz prawo wszystkich przesiedleńców do powrotu do miejsc pochodzenia. Wpływ Chin Rola Chin jest kluczowa: to stwierdzenie stało się mantrą zarówno tych, którzy chcą znaleźć rozwiązanie konfliktu w Sudanie, jak i tych, którzy wyraźnie z tym zwlekają. Chiny i Sudan łączą silne więzy polityczne, gospodarcze i wojskowe. W ciągu ostatnich dwóch lat przywóz ropy sudańskiej do Chin sięgnął prawie 50% całkowitej produkcji ropy w Sudanie. Chiny są stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, mogą zatem zawetować każdą rezolucję potępiającą Sudan. Jednak niedawno Chiny zareagowały na międzynarodową krytykę oraz groźbę zbojkotowania igrzysk olimpijskich w 2008 r. i wyznaczyły specjalnego przedstawiciela ds. Darfuru. Amnesty International (AI) ujawniła ostatnio przypadki łamania embarga na dostawę broni do Sudanu, jakich dopuściły się Chiny i Rosja. AI podaje dane z 2005 r., zgodnie z którymi Chiny sprzedały Sudanowi sprzęt wojskowy o wartości 24 mln USD (a Rosja o wartości 21 mln USD). D. Regionalne oddziaływanie kryzysu w Darfurze Destabilizujące skutki kryzysu rozprzestrzeniły się na Czad. Po obu stronach granicy mieszkają te same grupy etniczne, a prezydent Czadu, Idris Deby, należy do grupy etnicznej Zaghawa zamieszkującej także Darfur. Dnia 3 maja 2007 r. Sudan i Czad podpisały porozumienie pokojowe. Zdecydowały się współpracować z UA i ONZ wcelu zakończenia konfliktu w Darfurze i we wschodnim Czadzie. Zobowiązały się także zapobiegać wykorzystywaniu swoich odnośnych terytoriów jako miejsc schronienia, szkolenia albo wspierania opozycyjnych ruchów zbrojnych drugiej strony. Zamieszki rozprzestrzeniły się także na terytorium Republiki Środkowoafrykańskiej, gdzie podobno działają grupy rebeliantów z Darfuru przy poparciu władz sudańskich. II. Kwestie dotyczące praw człowieka i pomocy humanitarnej Przestrzeganie międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka Sudan jest stroną: PE398.380v01-00 4/8 DV\696365.doc
- Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (CERD), - Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (ICCPR), - Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych (CESCR), - Konwencji o prawach dziecka (CRC), - Protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne (CRC-OP-AC), - Protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii (CRC-OP-SC), - Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r. oraz protokołu do tej konwencji z 1967 r., - Konwencji Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) regulującej określone aspekty problemów uchodźców w Afryce. Sudan podpisał niedawno Konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (CAT). Jednak w czwartym roku konfliktu sytuacja praw człowieka w Sudanie stale się pogarsza. Sytuacja w Darfurze jest skrajnie niestabilna, nadal trwa konflikt zbrojny i dochodzi do przypadków znęcania się, w tym porwań, tortur i przemocy seksualnej. Uchodźcy W czerwcu 2007 r. Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej (OCHA) poinformowało, że od stycznia 2007 r. doszło do przesiedlenia kolejnych 160 000 osób, co zwiększyło łączną liczbę przesiedleńców do 2,2 mln, a łączną liczbę osób korzystających z pomocy humanitarnej do 4,2 mln, czyli niemal dwóch trzecich ludności Darfuru. OCHA poinformowało, że wiele z obozów dla przesiedleńców w Darfurze nie jest już w stanie przyjmować nowych osób. W ostatnich miesiącach obozy były celem najazdów sudańskiej policji, wojska i sił bezpieczeństwa; dochodziło w nich również do gwałtownych starć między frakcjami rebeliantów. Dostęp do pomocy humanitarnej w tym regionie jest nadal ograniczony, a dziesiątki pracowników organizacji humanitarnych zostało w tym roku porwanych i pobitych lub zgwałconych. Przemoc i gwałt są zjawiskiem powszechnym. Nadal mają miejsce ataki na wioski i równanie ich z ziemią; mieszkańcy są zabijani lub zmuszani do opuszczenia domów, dochodzi do aresztowań bez procesu, do gwałtów i wykorzystywania pracy dzieci. Obozy dla wewnętrznych przesiedleńców są zatłoczone, a ze względu na sytuację w zakresie bezpieczeństwa osoby te nie mają perspektyw na powrót do swoich wiosek. Rząd Sudanu twierdzi, że popiera powrót wewnętrznych przesiedleńców do ich wiosek, ale nie zapewnia im bezpieczeństwa. Jednocześnie Wysoki Komisarz Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców poinformował, że w ciągu ostatnich dwóch miesięcy 75 000 Arabów z Czadu i Nigru zostało osiedlonych przez rząd sudański w dawnych wioskach DV\696365.doc 5/8 PE398.380v01-00
przesiedlonej ludności niearabskiej oraz otrzymało oficjalne sudańskie dowody tożsamości i obywatelstwo. Przemoc seksualna Gwałt i przemoc seksualna są stosowane jako narzędzie wojny i wykorzystywane w Darfurze na coraz większą skalę. Członkowie bojówek regularnie popełniają przestępstwa przemocy seksualnej wobec kobiet i dziewcząt, które często stają się celem z powodu ich przynależności etnicznej oraz są oskarżane o popieranie frakcji rebeliantów SLA/ Abdul Wahida. Żołnierze sił rządowych oraz inni przedstawiciele państwa także popełniają akty przemocy seksualnej zarówno podczas zbiorowych ataków na całe grupy mieszkańców (np. w Deraibat), jak i pojedynczych ataków na kobiety i dziewczęta w wioskach i obozach oraz poza nimi. Problem przemocy seksualnej pozostaje spowity milczeniem. Stygmatyzacja społeczna powstrzymuje wiele ofiar od poinformowania rodziny, lekarzy czy policji o tym, co je spotkało. Niektórzy przedstawiciele rządu zaprzeczają, że gwałt stanowi poważny problem w Darfurze, a pracownicy organizacji humanitarnych obawiają się, że narażą na niebezpieczeństwo swoją pracę, jeżeli będą mówić głośno na ten temat. Sprawcy rzadko stają przed sądem, a wiele mechanizmów stworzonych przez państwo w celu zwalczania przemocy seksualnej, takich jak krajowe komitety ds. zwalczania przemocy ze względu na płeć, źle funkcjonują i mają niewielkie oddziaływanie. Dzieci - żołnierze W czerwcu 2007 r. Komitet Praw Dziecka wyraził zaniepokojenie w związku z rekrutowaniem dzieci, co nadal ma miejsce w Sudanie, między innymi za obietnicę zapłaty, towarów lub usług, albo w zamian za pieniądze, towary lub usługi. Bezkarność i Międzynarodowy Trybunał Karny Ponieważ łamanie praw i przemoc nadal mają miejsce na tak dużą skalę, panuje klimat bezkarności. Dnia 2 maja 2007 r. Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) wydał nakaz aresztowania Ahmeda Haruna, ministra spraw wewnętrznych w okresie największego nasilenia konfliktu, oraz dowódcy bojówek Janjaweed, Alego Mohameda Ali Abdelrahmana, znanego także jako Ali Kushayb. Dnia 27 lutego 2007 r. główny prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego wymienił nazwiska tych pierwszych dwóch podejrzanych jako oskarżonych o popełnienie zbrodni wojennych w Darfurze. Sudan nie jest stroną statutu rzymskiego, na mocy którego w 2002 r. utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny, i w związku z tym nie uznaje jurysdykcji MTK nad swoimi obywatelami. Jednakże na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ z 2005 r. (1593) sprawa Darfuru kierowana jest do MTK w związku z masowym łamaniem praw człowieka w zachodniej części Sudanu. Wspomniana rezolucja daje prokuratorowi MTK prawo do badania i ścigania poważnych przestępstw popełnionych w Darfurze. PE398.380v01-00 6/8 DV\696365.doc
Samowolne zatrzymania Mechanizmy wymiaru sprawiedliwości i odpowiedzialności dysponują niewystarczającymi zasobami, są polityczne skompromitowane i nieskuteczne. W związku z tym wiele osób pozostaje zatrzymanych bez śledztwa. Sekretariat międzynarodowy Światowej Organizacji Przeciwko Torturom (OMCT) został poinformowany przez Sudańską Organizacją Przeciwko Torturom, że po pokojowej manifestacji przeciwko rządowym planom budowy tamy Kajabar w północnym stanie Sudanu, która odbyła się w dniu 13 czerwca 2007 r., doszło do aresztowań. Nie podano żadnych powodów zatrzymania osób, a ich zwolnienie było przypuszczalnie uzależnione od podpisania dokumentu, w którym zgadzali się przestrzegać pewnych warunków, a mianowicie powstrzymywać się od dalszej działalności politycznej. Prześladowanie dziennikarzy i obrońców praw człowieka W Chartumie, w dniu 8 listopada 2007 r. sudańskie władze dokonały samowolnej ingerencji w działania obrońców praw człowieka, łamiąc konwencje międzynarodowe podpisane przez rząd Sudanu i standardy określone w deklaracji ONZ o obrońcach praw człowieka oraz w tymczasowej konstytucji Sudanu, która gwarantuje wolności, w tym wolność zgromadzeń, zrzeszania się i wolność wypowiedzi. Połączenie samowolnych nakazów stawiennictwa, zatrzymań i przesłuchiwania bez uzasadnionych powodów stanowi prześladowanie osób, których to dotyczy, oraz utrudnia działania organizacji, dla których te osoby pracują, co ma uzasadnienie prawne w takich aktach, jak ustawa o narodowych siłach bezpieczeństwa z 1999 r. W ramach mechanizmów praw człowieka (m.in. specjalny sprawozdawca ONZ ds. Sudanu) wielokrotnie wzywano do zmiany takich przepisów i dostosowania ich do standardów międzynarodowych oraz obowiązków konstytucyjnych sudańskiego rządu. Kara śmierci, tortury Dnia 10 listopada 2007 r. sąd karny w Chartumie skazał 10 osób na karę śmierci za zamordowanie dziennikarza Mohammeda Tahy. Jedna z osób, którym grozi egzekucja, ma 16 lat. Wszyscy oskarżeni w tej sprawie byli podobno torturowani w celu uzyskania zeznań, które zostały następnie użyte w sądzie jako dowód przeciwko nim. Prawo międzynarodowe zakazuje stosowania kary śmierci wobec małoletnich sprawców (którzy w czasie popełnienia przestępstwa mieli poniżej 18 lat): Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych i Konwencja o prawach dziecka zawierają przepisy wykluczające egzekucję osób z tej grupy wiekowej. Stosowanie tortur w celu wydobycia zeznań jest zabronione na mocy prawa międzynarodowego. Funkcjonuje ono jednak w sudańskim wymiarze sprawiedliwości z uwagi na art. 10 pkt (i) ustawy o dowodach z 1993 r., który stanowi, że...dowodu nie można oddalić tylko dlatego, że został uzyskany w drodze niewłaściwego postępowania, jeżeli sąd upewnił się, że jest on niezależny i dopuszczalny. DV\696365.doc 7/8 PE398.380v01-00
Dział Praw Człowieka PE398.380v01-00 8/8 DV\696365.doc