RAPORT OCENA REALIZACJI NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO Opracowanie: Obywatelska Koalicja na Rzecz Zdrowia Psychicznego Pod redakcją: Jerzego Gryglewicza Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG 1
1.WSTĘP Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego został przyjęty przez Radę Ministrów 28 grudnia 2010 r. Stały wzrost liczby osób leczonych w Polsce z powodu zaburzeń psychicznych, oraz prognozy przewidujące utrzymanie się tego wzrostu w przyszłości były podstawą do opracowania koncepcji programu. Jego głównym celem była poprawa efektywności i organizacji obecnego systemu ochrony zdrowia psychicznego, a w szczególności wyrównanie dostępu do różnych form opieki psychiatrycznej i poszerzenie oferty terapeutycznej dla pacjentów, która obecnie jest w większości ograniczona do poradni bądź poradni i oddziału psychiatrycznego, zlokalizowanego najczęściej w szpitalu psychiatrycznym. Innymi aspektami zawartymi w programie były promocja zdrowia psychicznego i profilaktyka zaburzeń psychicznych, zapewnienie chorym dostępu do kompleksowej i zintegrowanej opieki zdrowotnej oraz do innych form pomocy oraz rozwój badań naukowych i tworzenie systemów informacji koniecznych do skutecznej ochrony i zapobiegania zaburzeniom zdrowia psychicznego. 2.KLUCZOWE PROBLEMY ZWIĄZANE Z ORGANIZACJĄ OPIEKI PYCHIATRYCZNEJ W POLSCE BĘDĄCE PODSTAWĄ DO OPRACOWANIA I UTANOWIENIA NPOZP (Za: Jacek Wciórka I Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii Neurologii, Warszawa, Raport RPO) 1. Ochrona zdrowia psychicznego nie jest priorytetem w Polityce Zdrowotnej Państwa Ochrona zdrowia psychicznego, pomimo deklaracji organizatorów ochrony zdrowia np. nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego i zdrowia psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa, nie należy do priorytetowych wartości publicznych i nie jest przedmiotem świadomej i konsekwentnej polityki państwa w tym obszarze (promocja, profilaktyka, system pomocy) i przyszłych pokoleń (badania i rozwój) [por. NIK 2008, 2012; RPO 2012]. 2.Steorotypy, uprzedzenia i niewielka świadomość społeczna dotycząca chorób psychicznych Znikoma świadomość społeczna wiedza i kompetencja w zakresie ochrony zdrowia psychicznego są niedostateczne, nasycone negatywnymi emocjami, uprzedzeniami i stereotypami, a praktyka społeczna nie przygotowuje obywateli do skutecznego radzenia sobie z nieuniknionymi kryzysami życiowymi. Działania promocyjne i profilaktyczne są wysoce niedostateczne wyrywkowe i okazjonalne. Osoby potrzebujące wsparcia, pomocy lub leczenia z powodu zaburzeń zdrowia psychicznego oraz instytucje organizujące tę pomoc niezwykle często podlegają procesom indywidualnej i strukturalnej stygmatyzacji, dyskryminacji i wykluczania. 3.Ograniczona dostępność do psychiatrycznych świadczeń opieki zdrowotnej 2
Od wielu lat obserwuje się stały wzrost częstości potrzeb zdrowotnych, rejestrowanych w placówkach psychiatrycznych a związanych z zaburzeniami psychicznymi [ZZP IPiN, 2011], niestety system lecznictwa psychiatrycznego nie odpowiada skutecznie na te potrzeby jest niesprawny, cechuje się deficytem i nierównym rozmieszczeniem zasobów, dominacją jednostronnej, ubogiej oferty dużych i odległych od miejsca zamieszkania szpitali psychiatrycznych przy znacznym niedoborze opieki środowiskowej. W efekcie nie zapewnia bliskiego i równego dostępu, wymaganej jakości i efektywności leczenia, ani godziwych warunków korzystania. Udzielanie pomocy osobom z zaburzeniami psychicznymi przebiega bardzo często w warunkach naruszających zarówno prawa ludzkie i poczucie godności chorych, jak też sprzyjających utrwalaniu się poczucia frustracji i wypalenia u pracowników. Niedostateczne, nieracjonalne finansowanie, dyskryminujące w stosunku do innych dziedzin opieki zdrowotnej, nie wystarcza na potrzeby bieżące, ani na odtwarzanie zasobów, ani na inwestycje. Jednocześnie jest ono marnotrawne, ponieważ nagradza zarządzających za bierne, konserwatywne i krótkowzroczne zachowania ekonomiczne doraźne oszczędności przy ignorowaniu realnych potrzeb, standardów jakości i bezpieczeństwa opieki a także pełnego bilansu kosztów własnych, oraz kosztów ponoszonych w efekcie przez inne sektory działalności publicznej. Odpowiedzialności za funkcjonowanie całości i elementów systemu jest rozmyta i rozmywana. 4.Brak koordynacji opieki psychiatrycznej Zawodzi koordynacja między dostępnymi formami leczenia, oparcia społecznego i uczestnictwa społeczno-zawodowego, których działanie regulowane jest przez odrębne ustawy, resorty, szczeble administracji oraz różne instytucje i organizacje bez współdziałania i często wzajemnej informacji o sobie. 5.Wykluczenie społeczne osób z zaburzeniami psychicznymi Realna pozycja zdrowia psychicznego i stan systemu jego ochrony w Polsce narusza podstawowe gwarancje ustawowe konserwuje nierówności w dostępie do leczenia i opieki, dyskryminuje chorych psychicznie w stosunku do innych chorych i w stosunku do zdrowych obywateli, narusza zasadę solidaryzmu społecznego, nie przeciwdziała napiętnowaniu i wykluczaniu, rozmywa odpowiedzialność państwa za kreowanie i koordynowanie polityki zdrowotnej i społecznej w odniesieniu do zdrowia psychicznego. Realne i możliwe do zaspokojenia potrzeby zdrowotne pozostają w znacznej mierze niezaspokojone a prawdopodobnie również nieujawnione. 3.CELE NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO Realizację programu przewidziano na lata 2011 2015. W poszczególne zadania włączeni są ministrowie właściwi ze względu na cele programu, a w szczególności minister sprawiedliwości, minister obrony narodowej oraz ministrowie zdrowia, pracy i polityki społecznej, nauki i szkolnictwa wyższego, spraw wewnętrznych, administracji i cyfryzacji, a także Narodowy Fundusz Zdrowa oraz samorządy województw, powiatów i gmin. 3
NPOZP - Cel główny 1: Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym Cele szczegółowe: 1.1. upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu; 1.2. zapobieganie zaburzeniom psychicznym; 1.3. zwiększenie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi; 1.4. organizacja systemu poradnictwa i pomocy w stanach kryzysu psychicznego; NPOZP - Cel główny 2: Zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym Cele szczegółowe: 2.1. upowszechnienie Środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej; 2.2. upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego; 2.3. aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi; 2.4. skoordynowanie różnych form opieki i pomocy; NPOZP - Cel główny 3: Rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego Cele szczegółowe: 3.1. przekrojowe i długoterminowe epidemiologiczne oceny wybranych zbiorowości zagrożonych występowaniem zaburzeń psychicznych; 3.2. promocja i wspieranie badań naukowych podejmujących tematykę zdrowia psychicznego; 3.3. unowocześnienie i poszerzenie zastosowania systemów statystyki medycznej; 3.4. ocena skuteczności realizacji Programu;. 4
4. OCENA REALIZACJI NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO 4.1. Ocena na podstawie sprawozdań MZ za 2011, 2012, 2013 4.1.1. Międzynarodowe kierunki działań w dotyczące poprawy zdrowia psychicznego Według danych WHO szacuje, że ponad 450 milionów ludzi cierpi na różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Ze statystyk wynika, że nawet jedna na cztery rodziny ma w swoim gronie przynajmniej jedną osobę cierpiącą na zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania. Szacuje się, że zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania stanowią 12% globalnego obciążenia chorobami, natomiast budżety większości państw przeznaczają na ten cel mniej niż 1% wszystkich swoich wydatków na ochronę zdrowia. Koszty ekonomiczne zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania są długofalowe i bardzo wysokie. Dotyczą zarówno jednostek, jak i ich rodzin oraz całego społeczeństwa. Część z tych ekonomicznych obciążeń jest oczywista i wymierna, ale część jest praktycznie niemożliwa do oszacowania. Do mierzalnych kosztów należą potrzeby systemu ochrony zdrowia i systemu pomocy społecznej, koszty utraconego zatrudnienia i zmniejszonej produktywności, koszty przestępczości i bezpieczeństwa publicznego oraz negatywnych skutków przedwczesnej śmiertelności. W związku z powagą i rozmiarem problemu oraz faktem, że jest on często marginalizowany - zarówno społecznie, jak i poprzez decyzje polityczne - WHO wydało ogólne rekomendacje dla rządów państw, mające na celu podjęcie przez nie realizacji programów z zakresu zdrowia psychicznego. Zalecenia te dotyczą działania w zakresie: 1) zapewnienia leczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej; 2) zapewnienia dostępu do leków psychotropowych; 3) dostarczenia opieki w ramach społeczności lokalnych; 4) edukowania społeczeństwa i tworzenia kampanii społecznych; 5) włączania w proces podejmowania decyzji oraz tworzenia programów i usług wspólnot lokalnych, rodziny i osób korzystające ze świadczeń; 6) ustanawiania narodowej polityki, programów oraz prawa stanowiących odpowiedź na problemy zdrowia psychicznego; 7) rozwijania zasobów ludzkich; 8) współpracy sektora ochrony zdrowia z innymi sektorami; 9) monitorowania wskaźników zdrowia psychicznego na poziomie lokalnym; 5
10) wspierania badań naukowych. Wytyczne z raportu WHO zostały potwierdzone, jako konieczne do zastosowania, przez Rezolucję Komitetu Wykonawczego WHO z 17 stycznia 2002 r., w dokumencie Umocnienie zdrowia psychicznego. Wzywa ona państwa członkowskie do wypełnienia zaleceń raportu, ustanowienia polityki wobec zdrowia psychicznego, programów oraz prawa, opartych na aktualnej wiedzy naukowej i zawierających odniesienie do problematyki praw człowieka oraz do konsultacji z podmiotami związanymi z tematem zdrowia psychicznego, jak również do zwiększenia inwestycji w zdrowie psychiczne, zarówno we własnych krajach, jak i w ramach współpracy międzynarodowej. Rekomendacje Unii Europejskiej nie odbiegają od wytycznych proponowanych przez WHO. W dokumencie Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej, stwierdzono, że Dla obywateli zdrowie psychiczne jest kapitałem pozwalającym na realizowanie ich intelektualnego i emocjonalnego potencjału oraz znalezienie i odgrywanie swoich ról w życiu społecznym, w szkole i w pracy". W zasięgu tego działania powinno się znaleźć szczególnie: zapobieganie depresji i samobójstwom oraz zaburzeniom spowodowanym spożywaniem substancji psychoaktywnych. Kolejnym międzynarodowym dokumentem zajmującym się problematyką zdrowia psychicznego jest Deklaracja o ochronie zdrowia psychicznego dla Europy z 2005 r. Potwierdza ona rekomendacje zawarte w raporcie WHO Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja. Do priorytetów zawartych w deklaracji należą: zwiększanie świadomości na temat znaczenia dobrostanu psychicznego, wspólne zwalczanie stygmatyzacji, dyskryminacji i nierówności oraz umożliwienie osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne i ich rodzinom, aktywnego włączenia w ten proces, tworzenie i wdrażanie kompleksowych, zintegrowanych i efektywnych systemów promocji, zapobiegania, rehabilitacji i leczenia oraz opieki i odzyskiwania zdrowia przez osoby z problemami zdrowia psychicznego. Większość rekomendacji i wskazówek, niezależnie od podmiotów będących ich autorami, podkreśla znaczenie programów z zakresu promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, zaleca stopniowe przekształcanie dużych szpitali psychiatrycznych na rzecz lokalnych poradni i tworzenia oddziałów psychiatrycznych w szpitalach lokalnych (ogólnych, wielospecjalistycznych), włączanie w programy ochrony zdrowia psychicznego społeczności lokalnych, osób korzystających ze świadczeń oraz organizacji pozarządowych, a także 6
rozwijanie opieki środowiskowej, czyli usług w pobliżu miejsca zamieszkania i poza dużymi szpitalami. 4.1.2. Sytuacja epidemiologiczna zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w Polsce Według danych na rok 2009 w Polsce liczba osób leczących się z powodu problemów zdrowia psychicznego oscyluje w okolicy 1,6 mln. Jednakże należy spodziewać się, iż faktyczna liczba osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania jest znacznie wyższa. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania generują olbrzymie koszty, których wysokość szacuje się na 3% do 4% produktu krajowego brutto. Na zdrowie psychiczne i leczenie uzależnień wydawanych jest zaledwie 3,5 % publicznych wydatków na ochronę zdrowia (GUS, 2010). W ciągu 20 lat, między rokiem 1990 a 2010, wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych wzrósł ponad dwukrotnie: o 124% (z 1629 do 3655 na 100 tys. ludności) w opiece ambulatoryjnej i o 51% (z 362 do 548 na 100 tys. ludności) w opiece stacjonarnej. Najwyższy, ponad siedmiokrotny wzrost opiece ambulatoryjnej, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, prawie dwukrotnie wzrósł wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu (84%), upośledzenie umysłowe wzrosło o 152%. W psychiatrycznej opiece stacjonarnej, we wszystkich analizowanych latach, leczono znacznie więcej pacjentów psychotycznych niż niepsychotycznych, wraz z upływem poddanych zestawieniu lat zwiększa się z roku na rok liczba hospitalizowanych pacjentów z psychozami, przy bardzo zbliżonych liczbach pacjentów z zaburzeniami niepsychotycznym. W roku 1990 leczono trzy razy więcej psychoz niż zaburzeń niepsychotycznych, w roku 2010 cztery razy więcej. W dynamice hospitalizacji występują podobne tendencje, jak w opiece ambulatoryjnej. W przeciągu 20 lat najwyższy wzrost, prawie czterokrotny, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, a zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu wzrosły dwukrotnie. Wskaźnik psychoz zwiększył się o 34%, a zaburzeń niepsychotycznych o 2%. Między rokiem 2005 i 2010 wyraźnie wzrósł jedynie wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu, o 13%, natomiast pozostałe wskaźniki nieco spadły, bądź utrzymały się na podobnym poziomie. Warto zauważyć, że 37% wszystkich hospitalizacji to hospitalizacje pacjentów z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu. 7
4.1.3. Działania Rady Ministrów dotyczące poprawy zdrowia psychicznego ludności W celu wszechstronnego wsparcia i opieki dla osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, wychodząc naprzeciw wyzwaniom stawianym przez problemy współczesnego społeczeństwa. zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 roku w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Działania Programu zostały przewidziane są na lata 2011-2015 Do realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego zostały włączone wszystkie szczeble samorządu terytorialnego, oraz ministrowie właściwi ze względu na cele Programu, tj. Minister Zdrowia, Minister Edukacji Narodowej, Minister Pracy i Polityki Społecznej, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Minister Sprawiedliwości, Minister Spraw Wewnętrznych, Minister Administracji i Cyfryzacji, Minister Obrony Narodowej oraz Narodowy Fundusz Zdrowia. Ochrona zdrowia, a zatem również ochrona zdrowia psychicznego, nie powinna być utożsamiana jedynie z medycyną naprawczą, a skuteczna polityka zdrowotna nie może być prowadzona tylko przez jednostki systemu ochrony zdrowia. Kreowanie i koordynacja polityki zdrowotnej powinna odbywać się na płaszczyźnie wszystkich polityk i działań podejmowanych zarówno w ramach administracji państwowej, jak i samorządowej, tj. z zakresu polityki społecznej, edukacji, zatrudnienia etc. Zapisy Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, stanowią próbę zreformowania i unowocześnienia psychiatrycznej opieki zdrowotnej w Polsce, a w szczególności wprowadzenia rozwiązań mających na celu przywrócenie osób cierpiących na problemy zdrowia psychicznego środowisku lokalnemu, szczególną rolę wśród wskazanych przez Program realizatorów odgrywają jednostki samorządu terytorialnego. Podmioty wskazane w 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, zobowiązane są do zapewniania w swoich budżetach niezbędnych środków na realizację zadań określonych w rozporządzeniu. Aby przyjęta przez Radę Ministrów strategia pozwoliła Polsce zbliżyć się do standardów ochrony zdrowia psychicznego obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, należy ukierunkować działania na rozwój psychiatrycznej opieki środowiskowej. Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2001 r., Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja, podkreśla znaczenie opieki środowiskowej i konieczność jej rozwoju zaleca stopniowe zamykanie dużych szpitali psychiatrycznych, przekształcanie ich w centra aktywnego leczenia i rehabilitacji, a także rozwijanie oddziałów psychiatrycznych w szpitalach Ogólnych. 8
Przekształcanie systemu opieki psychiatrycznej i dopasowanie go do wymogów europejskich będzie możliwe dopiero po zbudowaniu sprawnie funkcjonującego systemu pozaszpitalnych form opieki. Zmniejszenie liczby izolowanych szpitali psychiatrycznych na rzecz oddziałów psychiatrycznych w szpitalach wielospecjalistycznych może nastąpić dopiero w momencie, gdy zostanie uruchomiona sieć ośrodków, mogących przejąć kompleksową opiekę nad osobami z problemami zdrowia psychicznego. Zgodnie z szacunkami Instytutu Psychiatrii i Neurologii docelowo zasoby opieki psychiatrycznej powinny być uzupełnione o 1500 łóżek na oddziałach psychiatrycznych, 1400 łóżek na oddziałach dla osób uzależnionych, 7000 miejsc na oddziałach opieki dziennej, 2000 łóżek na oddziałach opiekuńczo-leczniczych, 1500 miejsc w hostelach, 400 zespołów leczenia środowiskowego oraz 200 poradni. Bardzo ważne jest także dostosowanie zasobów i struktury kadr w zawodach istotnych dla psychiatrycznej opieki środowiskowej. 4.1.4.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 roku Rok 2011 był pierwszym rokiem sprawozdawczym z realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Koordynatorem realizacji programu jest Ministerstwo Zdrowia. Analiza pierwszego roku realizacji programu wskazuje na jego niedostateczną realizację, szczególnie w zakresie znacznie ograniczonych środków finansowych, które powinny być przeznaczone na jego realizację. Znaczna część realizowanych zadań opierała się na opracowywaniu projektów przykładowo Ministerstwo Zdrowia we współpracy z ekspertami z Instytutu Psychiatrii i Neurologii opracowało osobne programy zapobiegania samobójstwom, depresji które jednak w opinii Agencji Oceny Technologii Medycznych nie spełniały kryteriów programu zdrowotnego, stąd też nie zostały uruchomione. Powyższe programy zaplanowano do ponownego opracowania. W pierwszym roku realizacji NPOZP Ministerstwo Zdrowia nie zrealizowało jednego z najważniejszych zadań tj. celu szczegółowego 2.1.: upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej - Zadanie 2.1.1. opracowanie programu zdrowotnego w celu stymulowania restrukturyzacji bazy stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego, w tym finansowania (wysokość środków, zasady alokacji), na podstawie analiz wynikających z regionalnych planów ochrony zdrowia psychicznego w zakresie zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki 9
wyspecjalizowane, zapewniające profilowane usługi zdrowotne (w tym: rehabilitacyjne, sądowo-psychiatryczne oraz opiekuńczo-lecznicze) z jednoczesnym przenoszeniem zadań podstawowej psychiatrycznej opieki stacjonarnej do oddziałów szpitali ogólnych. Większość zadań leżących w kompetencjach Ministerstwa Zdrowia nie została zrealizowana. Ministerstwo Edukacji Narodowej realizowało zadania głównie w ramach posiadanej infrastruktury, zarówno w zakresie edukacji oraz poradnictwa psychologiczno pedagogicznego. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej nie zrealizowało znacznej większości zadań, poza zadaniami które wynikają wprost z dotychczasowych obszarów działalności np. dostępnością do rehabilitacji zawodowej, organizacji poradnictwa zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz przygotowanie programu wspierania jednostek samorządu terytorialnego i innych podmiotów pomocy społecznej w zakresie poszerzania, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, w zakresie pomocy: bytowej, mieszkaniowej, stacjonarnej, samopomocy środowiskowej. Niestety nie rozpoczęto działań w zakresie aktywizacji zawodowej osób z zaburzeniami psychicznymi.. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ustaliło przede wszystkim listę priorytetów promocji zdrowia psychicznego w szkolnictwie wyższym i instytucjach nauki oraz zadanie polegające na uwzględnieniu ochrony zdrowia psychicznego w priorytetach Krajowego Programu Badań. Ministerstwo Sprawiedliwości między innymi ustaliło priorytety promocji zdrowia psychicznego w instytucjach wymiaru sprawiedliwości oraz opracowanie programów promocji zdrowia psychicznego w instytucjach wymiaru sprawiedliwości (np. uwzględniających problematykę zdrowia psychicznego w programach resocjalizacyjnych w więziennictwie oraz w programach skierowanych do funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej). Opracowano również program zapobiegania samobójstwom i depresji. Ministerstwo Sprawiedliwości zrealizowało większość zadań wnikających z NPOZP, co skutkowało między innymi spadkiem liczby zanotowanych samobójstw. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych opracowało i realizowało znaczną część zadań wynikających z NPOZP a głównymi ograniczeniami były niewystarczające finansowanie lub brak wystarczających podstaw prawych do kierowania programu do określonych grup. Jednym z ważniejszych nie zrealizowanych zadań był brak realizacji programu dostosowania działalności psychiatrycznych placówek resortowych do zaleceń środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. 10
Ministerstwo Obrony Narodowej między innymi ustaliło priorytety promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach, opracowało i realizowało programy promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach. Z najważniejszych zadań nie opracowano i nie uruchomiono programu dostosowania działalności psychiatrycznych placówek resortowych do zaleceń środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. Narodowy Fundusz Zdrowia opracował i wdrożył system finansowania świadczeń zdrowotnych uwzględniającego specyfikę środowiskowego modelu opieki i promującego jego rozwój oraz nie przygotował projektu finansowania świadczeń do pilotażowego programu wdrożenia modelu środowiskowej opieki psychiatrycznej w wybranych województwach i powiatach. Jednostki samorządu terytorialnego są reprezentowane w liczbie 2 809 podmiotów. Samorządy Wojewódzkie: Harmonogram Programu nałożył na województwa 20 zadań, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań. Połowa samorządów wojewódzkich zrealizowała od 1-4 zadań, 1 województwo zrealizowało 6 zadań, 3 województwa zrealizowały 7 zadań, 1 województwo zrealizowało 8 zadań, 2 województwa zrealizowały 13 zadań, 1 województwo zrealizowało 16 zadań przewidzianych harmonogramem realizacji Programu. Całkowite nakłady finansowe, na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r., wyniosły: 1) do 10.000 zł - 2 województwa; 2) 84.000-130.440 zł - 3 województwa; 3) 362.606-668.358 zł - 3 województwa; 4) 1.412.054-4.690.436 zł - 6 województw. W 2011 r. 2 województwa nie przeznaczyły żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. Połowa województw przeznaczyła w 2011 r. na ochronę zdrowia psychicznego mniej niż 362.606 zł. W 2011 r. 9 samorządów wojewódzkich nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Koszty w wysokości od 9.000-65.200 zł poniosły 3 województwa, od 554.285 do 1.655.976 zł - 3 województwa, 1 podmiot przeznaczył na realizację zadań wyznaczonych przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 3.713.552 zł. 11
Mniej niż 1/3 samorządów realizowała zadania z upowszechniania środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej, jednak w 2011 r. żadne województwo nie przeznaczyło środków finansowych na upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Liczba zespołów leczenia środowiskowego na terenie województwa: 1) brak zespołu - 1 województwo; 2) 5 zespołów - 2 województwa; 3) 7 zespołów - 1 województwo; 4) 9 zespołów- 1 województwo. Liczba hosteli na terenie województwa: 1) brak hostelu - 2 województwa; 2) 1 hostel - 1 województwo; 3) 2 hostele - 2 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach dziennych dla dzieci i młodzieży: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 2 placówki - 1 województwo; 3) 3 placówki - 1 województwo; 4) 4 placówki-2 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach dziennych dla dorosłych: 1) 5-10 placówek - 3 województwa; 2) 20 placówek- 1 województwo; 3) 27 placówek - 1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży: 1) brak placówek - 2 województwa; 2) 2 placówki - 1 województwo; 3) 4 placówki - 1 województwo; 4) 5 placówek - 1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach psychiatrycznych dla dorosłych: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 2-6 placówek - 3 województwa; 3) 13 placówek-1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach ogólnych dla dzieci 12
i młodzieży: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 1 placówka - 4 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach ogólnych dla dorosłych: 1) 5 placówek - 1 województwo; 2) 9 placówek - 4 województwa. Realizacja programu zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej rozpoczęła się w 2 województwach. Plan przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane, z równoległym przenoszeniem zadań podstawowej psychiatrycznej opieki stacjonarnej do oddziałów ogólnych, został opracowany w styczniu oraz IV kwartale w 2011 r., przez 4 województwa. 11 podmiotów nie przeznaczyło w 2011 r. żadnych środków finansowych na organizację systemu poradnictwa i pomocy w stanach kryzysu psychicznego. Realizacja wojewódzkiego programu poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi nie rozpoczęła się w 2011 r. w żadnym województwie. W 2011 r. podjęto współpracę z pozarządowymi organizacjami samopomocowymi, realizującymi zróżnicowane formy oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, które wymagają działania ciągłego, w 6 województwach. 7 województw nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na upowszechnianie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. Priorytety promocji zdrowia psychicznego zostały ustalone w 11 województwach (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie). Regionalne programy promocji zdrowia zostały opracowane w 4 województwach, kujawsko pomorskim, łódzkim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim. 13 województw nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na realizację zadań z zakresu zwiększenia integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi. 13
Samorządy Powiatowe i Gminne Spośród istniejących w Polsce 314 powiatów, wypełnianie sprawozdania rozpoczęło 289 podmiotów. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 255 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na powiaty 23 zadania, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Liczba zadań zrealizowanych przez powiaty w 2011 r.: 1) 1-5 zadań - 115 powiatów; 2) 6-10 zadań - 45 powiatów; 3) 11-15 zadań - 31 powiatów; 4) 16-20 zadań - 8 powiatów. Całkowite nakłady finansowe, poniesione przez powiaty na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 500-7.500 zł - 19 powiatów; 2) 13.000-100.000 zł - 28 powiatów; 3) 103.420-945.968 zł - 21 powiatów; 4) 1.010.861-7.944.000 zł-21 powiatów; 5) 31.424.376 zł-1 powiat. 165 powiaty, tj. 65% spośród wszystkich podmiotów, nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 70% powiatów przeznaczyło na ten cel mniej niż 5.000 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 198 podmiotów, tj. 79%, nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Spośród istniejących w Polsce 65 miast na prawach powiatu, wypełnianie sprawozdania rozpoczęły 63 podmioty. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 60 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na miasta na prawach powiatu 23 zadania, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań, a 9 miast na prawach powiatów nie zrealizowało żadnego zadania z harmonogramu. Polowa miast zrealizowała w 2011 r. do 3 zadań z harmonogramu. Liczba zadań zrealizowanych przez miasta na prawach powiatu w 2011 r.: 14
1) 1-5 zadań - 30 miast; 2) 6-10 zadań - 15 miast; 3) 11-20 zadań - 9 miast. Całkowite nakłady finansowe, poniesione przez miasta na prawach powiatów na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 8.220-55.000 zł-5 miast; 2) 120.030-920.186 zł-12 miast; 3) 1.050.000-8.296.846 zł - 23 miast; 4) 16.782.640 zł-1 miasto; 5) 23.293.782 zł-1 miasto. 18 miast, tj. 30% podmiotów, nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 50% miast przeznaczyło na ten cel mniej niż 629.586 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 40 miast na prawach powiatu nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Gminy Spośród istniejących w Polsce 2.414 gmin, wypełnianie sprawozdania z realizacji zadań nałożonych przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, rozpoczęły 1.683 podmioty. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 1.414 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram realizacji zadań Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na gminy 21 zadań, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań, a 630 gmin (45%) nie zrealizowało żadnego zadania z harmonogramu. Liczba zadań zrealizowanych przez gminy w 2011 r.: 1) 1-5 zadań - 754 gminy; 2) 6-10 zadań - 23 gminy; 3) 11-18 zadań - 7 gmin. Całkowite nakłady finansowe poniesione przez gminy na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 87-1.000 zł-24 gminy; 15
2) 1.161-10.000 zł-75 gmin; 3) 10.300-50.000 zł-78 gmin; 4) 50.500-196.318 zł-53 gminy; 5) 207.821-2.913.631 zł-52 gminy. 1.119 gmin, tj. 80% spośród wszystkich podmiotów, nie przeznaczyły żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 90% gmin przeznaczyło na ten cel mniej niż 24.000 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 1.212 gmin, tj. 86% podmiotów, nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Natomiast 90% gmin przeznaczyło na ten cel mniej niż 3.180 zł. 405 gmin, tj. 29% z podmiotów, które złożyły sprawozdanie, zapoznało się z założeniami Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w dwóch pierwszych kwartałach 2012 r. Program ten wskazuje kierunki działań dla podmiotów, które są niezbędne do poprawy zdrowia psychicznego. Wskazane w nim zadania z zakresu kreowania polityki w obszarze zdrowia publicznego powinny być wypełniane w sposób ciągły, jako zadania własne podmiotów, na podstawie innych przepisów prawa, w tym przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, które obowiązują w Polsce od niemalże 20 lat. Zgodnie z międzynarodowymi rekomendacjami i opiniami ekspertów z dziedziny ochrony zdrowia publicznego, a w tym ochrony zdrowia psychicznego, uzyskanie znaczącej poprawy w stanie zdrowia społeczeństwa jest możliwe, jeśli zostaną stworzone warunki społeczne, organizacyjne i prawne, by móc zapobiegać złemu stanowi zdrowia psychicznego społeczeństwa i rozwijać dobrostan psychiczny w miejscu zamieszkania, nauki czy pracy. Dlatego też, działania na rzecz ochrony zdrowia psychicznego powinny być obecne we wszystkich fragmentach polityki państwa i strategiach rozwoju kraju, w polityce społecznej, zdrowotnej i gospodarczej, obejmując możliwie najszerszy zakres spraw o charakterze publicznym. Medykalizacja problemu zdrowia psychicznego, czynienie z niego przedmiotu zainteresowania wyłącznie systemu ochrony zdrowia, skutkować będzie koncentracją na działaniach naprawczych, a zaniedbaniem działań o charakterze prewencyjnym. Sprawozdanie z realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 r. wyraźnie pokazało, że do efektywnej realizacji założeń i celów Programu, konieczne jest powszechne ugruntowanie tezy, zgodnie z którą ( ) tylko zdrowe społeczeństwo jest zdolne do wytwarzania dóbr materialnych i niematerialnych, warunkujących utrzymanie i rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Społeczeństwo chore nie tylko traci tę zdolność w większym 16
lub mniejszym stopniu, lecz dodatkowo pochłania środki finansowe związane z leczeniem, rehabilitacją oraz wypłacaniem zasiłków i innych świadczeń związanych z chorobą niepełnosprawnością lub śmiercią. Istnieje więc konieczność inwestowania nie tylko w lecznictwo, czyli leczenie ludzi chorych, lecz także konieczność inwestowania w zdrowie, czyli utrzymanie ludzi w zdrowiu i możliwości zwiększenia potencjału zdrowotnego społeczeństwa". Wnioski i zalecenia: 1) Wzmocnienie zaangażowania wszystkich podmiotów w realizację Programu Dotychczasowy bilans działań wskazuje na zbyt niskie zaangażowanie większości instytucji i podmiotów 2) Zabezpieczenie finansowania realizacji Programu przez realizatorów, zgodnie z zalecanymi nakładami finansowymi przez NPOZP. Dotychczasowe zaangażowanie finansowe realizatorów jest niewystarczające 3) Działania profilaktyczne - Kształtowanie zachowań korzystnych dla zdrowia psychicznego zwłaszcza w działaniach edukacyjnych 4) Podejmowanie działań służących przeciwdziałaniu samobójstwom. W oparciu o dane pomimo malejącej liczby samobójstw (w roku 2011 liczba samobójstw zakończonych zgonem wynosiła 3839, dla porównania w roku 2010 było 4087 samobójstw,w roku 2009 odnotowano 4384 samobójstwa). 5) Wzmocnienie współpracy z samorządem terytorialnym - Przekazane sprawozdania z j.s.t. wykazały, że główne problemy w realizacji Programu wystąpiły w zakresie niedostatecznego poziomu zabezpieczenia środków finansowych przez właściwe samorządy. Ponadto część powstałych regionalnych programów ochrony zdrowia psychicznego przez samorządy miały błędy konstrukcyjne i słabą jakość ich realizacji. 6) Zapewnienie dostępności do wszelkich metod leczniczych.- Zwiększenie liczby placówek oferujących profesjonalną pomoc i poradnictwo dla osób narażonych na zaburzenia zdrowia psychicznego. 7) Zwiększenie personelu w zakresie problematyki zaburzeń psychicznych. Rozwój kadr specjalistów o zróżnicowanych kompetencjach jest czynnikiem niezbędnym do realizacji zalecanego w NPOZP modelu środowiskowego opieki psychiatrycznej. 17
4.1.5.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2012 roku Rok 2012 był drugim rokiem sprawozdawczym z realizacji zadań wynikających z założeń Programu. Wszystkie podmioty realizujące zadania z zakresu NPOZP głownie kontynuowały wcześniej rozpoczęte działania. Niestety nadal w mało wystarczający sposób realizowano zadania związane ze środowiskowym modelem opieki psychiatrycznej (poza NFZ), aktywizacją zawodową (poza przede wszystkim pewnymi działaniami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Ministerstwa Pracy) osób z problemami psychicznymi, ich wykluczeniem społecznym i stygmatyzacją oraz zmianą infrastruktury udzielanych świadczeń zdrowotnych. Jedynie w kilku województwach oraz pojedynczych ministerstwach realizowano zadania przeciwdziałające wykluczeniu i nietolerancji. W tym miejscu należy ponownie zwrócić uwagę na fakt, że większość zadań NPOZP wynika z dotychczasowych przepisów i regulacji. Większość podmiotów kontynuowało działania w ramach swoich programów promocji zdrowia psychicznego (Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Sprawiedliwości). Tylko 6 z 16 województw i 25% powiatów realizowało zadania z zakresu promocji zdrowia psychicznego. Programy zapobiegania samobójstwom i depresji realizowały Ministerstwo Sprawiedliwości (utrzymano malejącą liczbę samobójstw na poziomie roku ubiegłego), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Komendą Główną Policji, Ministerstwo Obrony Narodowej. 38% gmin zajmowało się głównie programami zapobiegania przemocy w rodzinie, w szkole i w środowisku lokalnym. Ministerstwo Sprawiedliwości kontynuowało zapobieganie przemocy w populacji osób pozbawionych wolności oraz w populacji funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej. Na zlecenie Ministerstwa Zdrowia w 2012 r. zostały przygotowane materiały informacyjno-edukacyjne odnoszące się do najczęściej występujących w społeczeństwie zaburzeń psychicznych - depresji, demencji, nerwicy oraz schizofrenii. W 2012 r. NFZ zrealizował zadanie w części dotyczącej promowania rozwoju środowiskowego modelu opieki poprzez zwiększanie środków na finansowanie świadczeń opieki psychiatrycznej udzielanych w zakresie leczenia środowiskowego, jak również uznając zawieranie umów w przedmiotowym zakresie jako priorytet. W 2012 r. na finansowanie przedmiotowych świadczeń przeznaczono o 40,7% więcej środków niż w 2011 r. Efektem 18
zwiększenia środków finansowych w 2012 r. było zawarcie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenie środowiskowe ze 106 świadczeniodawcami tj. o 46 więcej niż 2011 r. W stosunku do 2011 r. liczba świadczeniodawców realizujących świadczenia w przedmiotowym zakresie wzrosła o ok. 76%. Jak w roku poprzednim podstawowymi źródłami finansowania zadań Programu to przede wszystkim są: 1. środki budżetowe, 2. własne środki finansowe realizatorów, 3. środki budżetu państwa przeznaczane na realizacje Programu, 4. środki PFRON, 5. inne środki. Minister Zdrowia W zakresie kwoty zaplanowanej na realizacje zadań resort zdrowia zaplanował w budżecie kwotę w wysokości 53 800 zł, z czego wydatkował na: 1. przeprowadzenie badania ankietowego 28 850 zł, 2. zakup materiałów promocyjnych NPOZP oraz publikacje z zakresu ochrony zdrowia psychicznego 5 000 zł, 3. przygotowanie projektów i inicjujących pakietów materiałów do przeprowadzenia kampanii informacyjno-edukacyjnej w województwach i większych miastach, zgodnie z opracowana w 2011 r. kreacja kampanii Co czwarty z nas 19 950 zł. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Na realizacje 311 projektów badawczych z zakresu zdrowia psychicznego ze środków budżetowych wydatkowano kwotę w wysokości 26 616 000 zł. Minister Obrony Narodowej W ramach prowadzonych zadań koszty poniesione przez MON oraz podległe służby przedstawiają się następująco: 1. realizacja programów promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach 78 000 zł, 2. realizacja programów zapobiegania zaburzeniom związanym ze stresem i zaburzeniom nastroju w populacji żołnierzy 28 387 857 zł, 3. przygotowywanie szkoleń dla psychologów wraz z zakupem narzędzi diagnostycznych i wydawnictw specjalistycznych 315 699 zł. Minister Pracy i Polityki Społecznej Minister Pracy i Polityki Społecznej z przyznanych wysokości 30 mln zł środków wydatkował 16 260 862 zł na zadania związane z rozwojem sieci ośrodków wsparcia dla osób 19
z zaburzeniami psychicznymi oraz na zadania inwestycyjne w tych ośrodkach. Przyznane środki pozwoliły na sfinansowanie 300 zadań, w tym utworzenie 1 057 nowych miejsc w już istniejących lub nowych środowiskowych domach samopomocy. W ramach projektu Wsparcie osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy II w 2012 r. na jego realizacje wydatkowano kwotę 3 220 915 zł, z czego budżet projektu wynosił 6 100 905 zł. Minister Spraw Wewnętrznych Wysokość środków wydatkowanych na realizacje zadań w ramach Programu wyniosła 168 266 zł, w tym 83 300 zł wydatkowano na turnusy antystresowe. Były to środki wydatkowane z budżetu MSW w części 42 - sprawy wewnętrzne. Narodowy Fundusz Zdrowia zwiększył w 2012 r. środki przeznaczone na finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej z 1 994 245 736 zł w 2011 r. do 2 135 308 535 zł w 2012 r. tj. o 7,07%. Tym samym nakłady na świadczenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej per capita wzrosły z 51,88 zł w 2011 r. do 55,58 zł w 2012 r., tj. o 7,13% Jednostki samorządu terytorialnego Województwa Całkowite koszty na realizacje zadań wynikających z Programu w województwach, wyniosły: 1) 2 140 637 8 297 020-3 województwa, 2) 104 860 869 210-5 województw, 3) do 78 500-2 województwa. W 2012 r. średnia poniesionych kosztów przez województwa stanowiła kwotę w wysokości 1 696 660 zł. Powiaty Koszty związane z realizacja zadań wynikających z Programu wynosiły: 1) 1 020 921 3 137 969-19 powiatów, 2) 105 216 591 406-27 powiatów, 3) 1 062 99 876-48 powiatów, 4) do 1 000-5 powiatów. W 2012 r. średnia poniesionych kosztów przez powiaty stanowiła kwotę w wysokości 482 427 zł. Gminy Poniesione przez gminy koszty na realizacje zadań wynikających z Programu wynosiły: 1) 1 029 183 3 189 900-10 gmin, 2) 120 000 898 000-32 gminy, 20
3) 10 062 106 317-66 gmin, 4) 1 026 10 000-58 gmin, 5) do 1 000-21 gmin. Średnia poniesionych kosztów przez gminy na realizacje Programu stanowiła kwotę w wysokości 181 176 w zł. Sprawozdania z realizacji Programu złożyły wszystkie instytucje szczebla centralnego, spośród jednostek samorządu terytorialnego, sprawozdania złożyło 14 z 16 województw, oprócz województwa małopolskiego i wielkopolskiego, natomiast na szczeblu powiatów 312 z 314, wszystkie miasta na prawach powiatu oraz 62 % gmin (1 561 z 2 479). W ramach przeprowadzonego badania ankietowego jednostki samorządu terytorialnego określiły najczęściej występujące powody braku możliwości realizowania Programu. Największym problemem w tym zakresie był brak środków finansowych na podejmowanie stosownych działań. Następnie wskazywano na brak odpowiedniej kadry lub grupę odbiorców. W zakresie realizacji Programu przez resorty i jednostki samorządu terytorialnego podejmowano działania zmierzające do poprawy: 1) dostępności osób z zaburzeniami psychicznymi do różnych ofert oparcia społecznego organizowanego w ramach pomocy społecznej, 2) udzielenia wsparcia rodzinom osób z zaburzeniami psychicznymi w pełnieniu przez nie funkcji związanych z opieka zapewniana niepełnosprawnym członkom rodzin, 3) kształcenia nauczycieli z zakresu wiedzy dotyczącej specyficznych trudności dzieci i młodzieży wynikających z problemów psychicznych, tj. zaburzeń zachowania, zaburzeń odżywiania, zaburzeń lekowo-depresyjnych, depresji, przemocy czy uzależnień, 4) integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, głównie przez wyposażanie tych osób w kompetencje umożliwiające pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom sprawnym. Ponadto działania te wpłyną pozytywnie na zmianę postrzegania osób przewlekle psychicznie chorych i upośledzonych umysłowo; 5) dostępności do pomocy psychologicznej i programów terapeutycznych odpowiednich do potrzeb wynikających z istniejących zaburzeń oraz potrzeb terapeutycznych, 6) poziomu wiedzy i świadomości społeczności lokalnej na temat zaburzeń psychicznych oraz możliwości skutecznego ich leczenia. 21
4.1.6.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2013 roku Rok 2013 był trzecim rokiem sprawozdawczym z realizacji zadań wynikających z założeń Programu. Wszystkie podmioty realizujące zadania z zakresu NPOZP głównie kontynuowały wcześniej rozpoczęte działania. Niestety nadal, jak w latach poprzednich w mało wystarczający sposób realizowano zadania związane ze środowiskowym modelem opieki psychiatrycznej (poza NFZ), aktywizacją zawodową (poza przede wszystkim kontynuowanymi pewnymi działaniami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Ministerstwa Pracy) osób z problemami psychicznymi, ich wykluczeniem społecznym i stygmatyzacją oraz zmianą infrastruktury udzielanych świadczeń zdrowotnych. Zadania z zakresu promocji zdrowia psychicznego kontynuowały Ministerstwo Edukacji Narodowej w roku 2013 uruchomiono dodatkowo Program promocji zdrowia i profilaktyki problemów dzieci i młodzieży na lata 2013 2016, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz Biurem Ochrony Rządu, Ministerstwo Sprawiedliwości oraz jednostki samorządu terytorialnego w tym 10 z 13 województw, 144 z 259 powiatów oraz 190 spośród 592 gmin deklarujących realizacje zadań wynikających z NPOZP. Zadania z zakresu zapobiegania zaburzeniom psychicznym realizowało Ministerstwo Sprawiedliwości (odnotowano niewielki wzrost samobójstw w stosunku do okresu 2011 2012), Ministerstwo Obrony Narodowej (w zakresie stresu i zaburzeń nastroju żołnierzy), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Programy zapobieganie przemocy w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym realizowała przeważająca część powiatów i gmin. Ministerstwo Edukacji Narodowej kontynuowało program zapobiegania niedożywieniu młodzieży, Ministerstwo sprawiedliwości program zapobiegania przemocy. Ministerstwo Zdrowia wraz jednostkami samorządu terytorialnego (13 województw, znaczna część powiatów) kontynuowało kampanię społeczną Co czwarty z nas miał lub będzie mieć problemy ze zdrowiem psychicznym. W przeciwdziałaniu nietolerancji, dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu w środowisku pracy działały Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Spraw Wewnętrznych. Programami informacyjno edukacyjnymi w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji zajmowała się część jednostek samorządu terytorialnego. W zakresie pomocy psychologiczno edukacyjnej działania kontynuowało Ministerstwo Edukacji Narodowej. 22
W 2013 r. NFZ zrealizował zadanie 2.1.1 w części dotyczącej promowania rozwoju środowiskowego modelu opieki poprzez zwiększanie środków na finansowanie świadczeń opieki psychiatrycznej udzielanych w zakresie leczenia środowiskowego, jak również uznając zawieranie umów w przedmiotowym zakresie jako priorytet. W 2013 r. na finansowanie przedmiotowych świadczeń przeznaczono o 30,7% więcej środków niż w 2012 r. i aż o 83,9% w porównaniu do 2011 r. Efektem zwiększenia środków finansowych było m.in. zawarcie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenie środowiskowe z 118 świadczeniodawcami w 2013 r., o 12 więcej niż 2012 r. i a_ o 58 więcej niż w 2011 r. W stosunku do 2012 r. liczba świadczeniodawców realizujących świadczenia w przedmiotowym zakresie wzrosła o ok. 11,32%, a w porównaniu do 2011 r. o 96,67%. Narodowy Fundusz Zdrowia zwiększył w 2013 r. środki przeznaczone na finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej z 2 134 252 978 zł w 2012 r. do 2 201 670 170 zł w 2013 r., tj. o 3,16%, a w porównaniu do 2011 r., w 2013 r. zwiększono środki o 10,44 %. Tym samym nakłady na świadczenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej per capita wzrosły z 51,73 zł w 2011 r. do 55,39 zł w 2012 r., tj. o 7,07%, a w 2013 r. do 57,18 zł, tj. o 3,23% w stosunku do 2012 r., co daje wzrost o 10,54 % w odniesieniu do 2011 r. W 2013 r. 5 z 13 województw (38,5%) realizowało program zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej. W 2013 r. 38 spośród 592 gmin realizowało program zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Łącznie 5 województw, tj. kujawsko pomorskie, lubelskie, łódzkie, wielkopolskie i zachodniopomorskie podejmowało działania na rzecz uzgadniania umiejscowienia i obszaru działania sieci centrów zdrowia psychicznego. W 2013 r. województwo małopolskie i wielkopolskie podejmowało działania na rzecz opracowania planu stopniowego zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane z jednoczesnym przenoszeniem zadań. 2 województwa nie podjęły tych działań, ponieważ zostały one zrealizowane wcześniej. 9 województw (69,20%) nie podjęło tego rodzaju działań. Spośród 13 samorządów województw 12 (92,30%) nie wdrażało planu stopniowego zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane z jednoczesnym przenoszeniem zadań psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Plan ten realizowało jedynie województwo małopolskie. 23
Wojewódzkie programy poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi były realizowane w województwach lubelskim, mazowieckim i wielkopolskim. Lokalne programy poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi były realizowane w 82 z 259 powiatów oraz w 83 spośród 592 gmin. W 6 województwach, tj. dolnośląskim, kujawsko pomorskim, łódzkim, mazowieckim, świętokrzyskim i wielkopolskim w ramach Programu realizowane były formy wspieranego zatrudnienia i przedsiębiorczości społecznej dostosowanych do potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi. W 2013 r. 77 spośród 592 gmin deklarujących realizacje zadań wynikających z NPOZP podjęło działania na rzecz zwiększenia dostępności rehabilitacji zawodowej, organizacji poradnictwa zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi. W 11 województwach w ramach Programu realizowany, koordynowany i monitorowany był regionalny program ochrony zdrowia psychicznego. Nie podejmowały takich działań województwo podkarpackie i śląskie. W 2013 r. łącznie w 176 powiatach spośród 259 deklarujących realizacje zadań w ramach NPOZP realizowany, koordynowany i monitorowany był lokalny program ochrony zdrowia psychicznego. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2013 r. ze środków budżetowych przeznaczonych na naukę Narodowe Centrum Nauki przekazało 22 066 513 zł na realizację 254 projektów badawczych z zakresu zdrowia psychicznego. Minister Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia W zakresie kwoty zaplanowanej na realizacje zadań resort zdrowia wydatkował na: 1) przeprowadzenie badania ankietowego 20 541 zł; 2) realizacja celu szczegółowego 1.3 10 000 zł; 3) wartość wszystkich świadczeń rozliczonych w rodzaju: opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień w 2013 r. wyniosła 2,2 mld zł. Minister Edukacji Narodowej W ramach konkursów ofert na realizacje zadania publicznego przeznaczono kwotę w wysokości 5 100 000 zł. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego 24