The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of University Radom in Radom, Poland

Journal of Health Sciences (J for the Ss H) 213; 3 (5): 359-376 The journal has had 4 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 683. The Author (s) 213; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of University Radom in Radom, Poland Open Access This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. Assessment of the Level of Physical Development of the Children of the First Class of the Selected Rural Schools of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship Ocena poziom rozwoju fizycznego dzieci klas pierwszych z wybranych szkół wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego Hanna Żukowska 1, Mirosława Szark-Eckardt 1, Walery Zukow 2 1 Institute of the Physical Culture, Kazimierz Wielki Uniwersytet, Bydgoszcz, Poland 2 University of Economy, Bydgoszcz, Poland Keywords: the first class, village, physical fitness, physical development, children. Słowa kluczowe: klasa pierwsza, wieś, sprawność fizyczna, rozwój fizyczny, dzieci. Abstract An assessment of the level of the physical development of children of the first classes was an aim of undertaken tests from the country elementary school inhabiting the kujawsko-pomorski province. They conducted research amongst 29. children - appropriately amounted to the number - 12 girls and 17 boys. They were these are children living in the countryside from birth. The somatic development of examined children was determined on the basis of measurements antropometric and of chosen indicators, however the physical fitness of boys and girls was assessed based on chosen tests on the EUROFIT test and the test Harvard Steppe Test. Level of development somatic and the physical fitness was assessed based on nets centile and they graded based on three categories (I - values being located in channels below 25 of percentile - "below a standard", II values being located in channels between 25 and 75 with percentile - "norm", III category of the value being located in channels above 75 of percentile - "above a standard"). Examined boys compared with girls got higher mean of the majority of examined somatic features. The evaluation of the type of the build of children showed that boys had been characterized by an athletic type, however girls leptosomatic. Boys also got better mean of results of largely conducted tests on the physical fitness. Achieved results assessing the somatic development and the fitness level of boys and girls of the first classes attending chosen country schools of the kujawsko-pomorski province most oftentimes were within the limits of what's normal. Streszczenie Celem podjętych badań była ocena poziomu rozwoju fizycznego dzieci klas pierwszych z wiejskiej szkoły podstawowej zamieszkujących województwo kujawsko-pomorskie. Badania przeprowadzono wśród 29. dzieci odpowiednio liczebność wyniosła - 12 dziewczynki i 17 chłopców. Były to dzieci mieszkające na wsi od urodzenia. Rozwój somatyczny badanych dzieci określono na podstawie pomiarów antropometrycznych oraz wybranych wskaźników, natomiast sprawność fizyczną chłopców i dziewcząt oceniono na podstawie wybranych prób testu EUROFIT oraz próbę Harvard Step Test. Poziom rozwoju somatycznego oraz sprawności fizycznej oceniono w oparciu o siatki centylowe i sklasyfikowano w oparciu o trzy kategorie (I - wartości mieszczące się w kanałach poniżej 25 centyla - poniżej normy, II wartości mieszczące się w kanałach pomiędzy 25 a 75 centylem norma, kategoria III wartości mieszczące się w kanałach powyżej 75 centyla powyżej normy ). Badani chłopcy w porównaniu z dziewczynkami uzyskali wyższe średnie wartości większości zbadanych cech somatycznych. Ocena typu budowy ciała dzieci wykazała, że chłopcy charakteryzowali się typem atletycznym, natomiast dziewczęta leptosomatycznym. Również lepsze średnie wartości wyników w większości przeprowadzonych prób sprawności fizycznej uzyskali chłopcy. Uzyskane wyniki oceniające rozwój somatyczny oraz poziom sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt klas pierwszych uczęszczających do wybranych szkół wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego najczęściej mieściły się w granicach normy. 359

Introduction Wolański [25, 26] underlines, that distinct living conditions of the rural population and municipal affected the occurrence of differences in functioning and the structure of the system. The different degree of the urbanization and the different pace of social-economic transformations can cause developmental differences appearing at children and young stocks living in different conditions [Kopczyńska-Sikorska 1986, Wolański 25]. Children and country young people are characterized: with the smaller measurement of the skeleton, the weaker development of the fatty tissue, the worse development of muscles and their power, the greater frequency of appearing of abnormal spinal curvatures, the lower scope of movements in ponds, the smaller suppleness of the spine and the worse motor fitness. These children because of the undernourishment and the exaggerated burden of the physical labour are also marked by a lower height of the body. The problem of the environmental diversity in the development of both the physical fitness of children and young people is still relevant, and regular their control will contribute for better understanding developmental processes of the young generation. Purpose of the work An assessment of the level of the physical development of children of the first classes of the elementary school was an aim of undertaken tests from chosen country schools of the kujawskopomorski province. Material and the method Examined children and the organization of tests They conducted research at three country schools of the kujawsko-pomorski province: for Chełmno oak wood (14 residents), Nowa Weś Wielka (227 residents) and Wojnowie (91 residents). At the work results 29 were used. of children, attending the first classes of country elementary schools. The number after the division into the sex took children out: 12 girls and 17 boys. They were these are children living in the countryside from birth (table 1). 36

Table 1. Numerical characterization of examined children DOMICILE BOYS GIRLS ALTOGETHER n % n % N % Chełmno oak wood 3 46.9 34 53.1 64 3.6 New Large Village 63 57.8 46 42.2 19 52.1 Wojnowo 14 38.9 22 61.1 36 17.2 ALTOGETHER 17 12 29 Testing methods Country schools of the kujawsko-pomorski province were selected with random method [Łobocki 24]. Before setting about examining individual talks were conducted with legal caregivers of children, in order to acquaint them with the planned evaluation of the physical level of development and the form of realization. Measurement of somatic features The somatic development of children was determined on the basis of measurements antropometric, according to rules being in force [Malinowski and Bożiłow 1997]. A height of the body and a body weight were examined. Get results of the measurement of the height and body weights were exploited for determining the rate of the relative BMI body weight (Mass Index Body) [Malinowski and Bożiłow 1997] and Rohrer indicator. The physical development of children of the first classes was assessed based on networks centylowe [Palczewska and Niedźwiecka 21] and they graded based on three categories: I values being located in channels below 25 of percentile -motoricity "below a standard", the II values being located in channels between 25 and 75 with percentile - "norm", the III category of the value being located in channels above 75 of percentile - "above a standard". Assessment of the level of the physical fitness The physical fitness of boys and girls was assessed using chosen tests on the EUROFIT test [Drabik 1997, EUROFIT 1989]. For the general knowledge about the level of the physical fitness examined they carried out an experiment Harvard Steppe Test, modified through Montoye's. This method was applied by the Mazurian and wsp in tests of Polish children. [1975]. This test was determined, as the effort test in step-test. To the assessment of the level of the physical fitness the following tests were chosen (bend of the torso ahead in the simple sitting position, the long jump from the place on both feet, gripping 361

the dynamometer (with stronger hand), sitting positions from lying I put on weight during 3 sec., overhang on bent shoulders, run 1 x 5 m). In the destination of the determination level of the fitness of examined children, get the result was compared to volleyballs centile drawn up by Stupnicki et al. [23] for Polish children. Containing numerical values get from conducted fitness tests oneself in the channel between 25 and 75 with percentile for results being within the limits of what's normal, above 75 a percentile was recognised - above a standard, however below 25 of percentile - below a standard. Test forces in step-test according to recommendations a Mazurian et al. were conducted. [1975] for harward s tests of the grade, adapted for children. Effort lasted 5 minutes, during which examined he performed 3 tackles and to go down per the minute. They made the measurement of the frequency of contractions of the heart with the help pulsometr Polartec - S81i in the fifth minute of effort and after the end of 1 minute from completing the test. The rate of the physical fitness was calculated according to the pattern passed by the Mazurian et al. [1997], and they carried out an analysis based on circuit races passed in the table (table 2). Ww = (x 1 t) / (5.5 x P) where: Ww - rate of the function, t - duration of training in seconds, P - frequency of contractions of heart/faces., measured in 1 minute upon completion of effort, 5.5 -motoricity fixed rate) Table 2. Circuit races of the physical fitness author: of the Mazurian at al. [1975] Rate of the function Evaluation of the physical fitness Above 6 very high 5.1-6. high 4.1-5. average 3.1-4. low Below 3 much handicapped Results: Collected findings of children of the first classes from chosen country schools of the kujawsko-pomorski province were subjected to a statistical analysis assessing the somatic development and the level of motor abilities of boys and country girls. Basic statistical characterizations were presented in table 3, however the frequency of appearing of studied somatic trademarks based on the above classification was described on graphs 1-4, however. 362

Analyzing the frequency of appearing of the physical level of development within the limits of the norm, below and above a standard examined children were stated the majority of boys and girls was within the limits of what's normal. Table 3. Numerical characterization of the somatic build of boys and girls u. SEX FEATURE Height of the body [cm] BOYS GIRLS D u ± SD V% Min. - ± SD V% Min. - motoricity motoricity 129.1 ± 112.1-128.5 ± 112.4-.7 4.13 Max. 4.7 Max..6 5.76 145. 5.46 144.5 7 Body weight [kg] 28.3 ± 6.22 22.3 4 18.5-55.8 26.8 ± 4.33 16.1 2 17.8-37.4 1.5 * 2. 3 BMI 21.8 ± 4.1 18.3 8 16.4-4.8 2.8 ± 2.86 14.5 7 15.8-28.7 1 * 2. 8 Rohrer indicator 1.3 ±.18 14. 8 1.-2.2 1.3 ±.16 16.7 1 1-1, 7 * (p =.5) * * (p =.1) The height of the body of boys fluctuated from 112.1 cm to 145. cm, and the average value was 129.12 cm. Minimal mass of their body was 18.5 kg, maximum 55.8 kg, however average value 28.27 kg. Examined boys of the Rohrer rate depending ad valorem get were included in all three types of the build (leptosomatic, athletic and picnic). The mean of the Rohrer indicator took peasants out 1.3 and was characteristic of an athletic type of the build. The BMI indicator hunted from 16.4 to 4.8, and the mean took him out 21.8. The minimal length of lower limbs (right and left) was 53 cm, maximum whereas 77 cm. The difference of average values of the length between the right and left limb appeared only at boys and was unimportant statistically. The height of the body of girls fluctuated from 112.4 cm to 144.5 cm, and the average value was 128.5 cm. Minimal mass of their body was 17.8 kg, maximum 37.4 kg, however average value 26.8 kg. Individual girls of the Rohrer rate depending ad valorem get were included in all three types of the build (leptosomatic, athletic and picnic). The mean of the Rohrer indicator took out 1.26 and was characteristic of a leptosomatic type of the build of examined girls. Indicator weightsheight hesitated from 15.8 to 28.7, and the mean took him out 2.8. 363

Wysokość ciała 6 4 54.2 46.9 2 26.2 24.4 19.6 15.7 poniżej normy norma powyżej normy Graph 1. Frequency of appearing (%) within the limits of the norm, below and above a standard heights of the body of boys and girls Masa ciała 6 4 2 54.9 46.7 42 39.2 1.3 5.9 poniżej normy norma powyżej normy Graph 2. Frequency of appearing (%) within the limits of the norm, below and above a standard body weights of boys and girls 364

Wskaźnik BMI 6 4 2 26.1 29.4 49 44.9 29 21.6 poniżej normy norma powyżej normy Graph 3 Frequency of appearing (%) within the limits of the norm, below and above a standard of BMI indicator of boys and girls Wskaźnik Rohrera 5 4 3 2 1 43.9 44.1 37.3 33.7 22.4 18.6 poniżej normy norma powyżej normy Graph 4 Frequency of appearing (%) within the limits of the norm, below and above a standard of BMI indicator of boys and girls It showed results being within the limits of what's normal in the measurement of the height of the body 54.2 % of boys and 56.9 % girls, body weight 46.7 % of boys and 54.9 % girls, BMI indicator 44.9 % of boys and 49 % girls and the Rohrer indicator 43.9 % of boys and 44.1 % of girls. Both at boys, and at girls more frequent appearing of results being located was stated within the limits of below a standard than above a standard in measurements: heights of the body 26.2 % of boys (above 19.6 %) and 24.4 % of girls (above 15.7 %) and of Rohrer indicator appropriately 33.7 % (above 22.4 %) and 37.3 % (above 18.6 %). However in the measurement of the body weight more frequent appearing was stated both at boys, and at girls of results above a standard - 42 % boys (below 1.3 %) and 39.2 % of girls (below 5.9 %). In the evaluation of the BMI indicator boys achieved more results being located above a standard 29 % (below 26.1 %), however at girls more results were stated below a standard 29.4 % (above 21.3 %). Level of the ability of motor boys and girls 365

In table 4 a statistical characterization of the level of estimated motor, characterised abilities was presented on get up of battery of EUROFIT tests, as well as the evaluation of the physical fitness based on the test Step-test. Table 4. Numerical characterization of results of the examination of the level of motor abilities and the physical fitness at boys and girls SEX TESTS SPRAWNOSCI PHYSICAL Bend of the torso ahead (cm) BOYS ± SD V% Min. - motoricity Max. GIRLS ± SD V% 18.2 ± 6.31 34.67 3-35 19.3 ± 5.37 Min. - motoricity Max. 27.82 7-35 1.1 1.32 D u The long jump from the place (cm) 127.4 ± 18.23 14.3 7-17 113.4 ± 21.89 19.3 6-16 14 * * 5.1 Gripping the dynamometer (General Headquarters) Sitting positions from lying I put on weight (number) 13.3 ± 3.39 25.48 5-21 11.1 ± 2.35 14.1 ± 5.5 35.81-25 13.5 ± 5.17 21.17 5-18 2.2 * * 5.47 38.29-26.6.85 Overhang on rr bent (s) 11.7 ± 11.85 11.28.1-57.1 8.1 ± 7.86 97.3.1-44.9 3.6 * * 2.59 Run 1 x 5 (s) 24.7 ± 2.59 1.48 19.3-32.6 25.6 ± 2.53 9.88 2.6-31.6.9 * 2.54 Steppe-test (points) 44.8 ± 5.55 12.38 24-59, 3 42.9 ± 5.45 12.7 34.5-68.2 9.52 * * 12.51 * (p =.5) * * (p =.1) Result of the measurement of the suppleness of the spine (determined by the bend of the torso ahead in the simple sitting position) of examined boys, fluctuated from 3 cm to 35 cm, however of girls from 7 up to 35 cm. The average value at boys was 18.2 cm, at girls 19.3 cm. The assessed difference between boys and girls wasn't substantial statistically. Explosive strength of lower limbs (jumping abilities) (examined based on the test of the jump into the distance from the place), fluctuated at boys from 7 cm to 17 cm, at girls by 6 cm to 16 cm. The average value at boys was higher (127.4 cm) than at girls (113.4 cm), and appearing difference between them statistically essential. 366

Strength of flexors of the hand (static) at boys shut up within the limits of from 5 to 21 General Headquarters, At girls from 5 to 18 General Headquarters. the average value of strength of flexors of the hand at boys took 13.3 General Headquarters out and differed indeed statistically from the average value get by girls - 11.1 General Headquarters. Test results of the torso determining the weight endurance of muscles (number of sitting positions from lying I put on weight) at boys and girls were similar. The average value get by boys was slightly higher, but didn't differ from girls indeed statistically. Time of the overhang for rr bent, determining functional strength of shoulders and the shoulder girdle examined, fluctuated from.1 sec. to 57.1 sec. at boys and up to 44.9 sec. at girls. The average value of the time of the overhang of boys was longer and amounted to 11.7 sec. as well as differed statistically indeed in comparing to girls (8.1 s). In the speed trial boys got better average values of the time of run 1 of x of 5 m than girls. Stated difference between boys (with 24.7 s) and girls (was 25.6 s) statistically essential. Level of the physical fitness examined determined on the basis of the number of points get in the test step-testu, hesitated from 24 to 59.3 at boys and from 34.5 to 68.2 at girls. The average value of the level of the physical fitness of boys was better and took out 44.8 and differed statistically indeed in comparing to girls (42.9). The frequency of appearing of levels of the physical fitness of boys and girls was described on graph 5. Poziom wydolności 7 6 5 4 3 2 1 Bardzo wysoka 13.1 1 8.8 64.5 6.8 29.4 21.5.9 Wysoka Średnia Niska Znacznie upośledzona Graph 5. Frequency of appearing (%) of levels of the physical fitness of boys and girls in Test of the level of the physical fitness definite step-test demonstrated, that about 2 / 3 examined children were characteristic with average level of the physical fitness (64.5 % of boys and 6.8 % of girls) and ¼ low. Only 11 % children had a high physical fitness that is what 2 child. 367

Two children only stood out with outermost levels of the physical fitness, was it is a girl about the very high physical fitness and boy about the much impaired physical fitness. The high level of the physical fitness more oftentimes appeared at boys (13.1 %) than at girls (8.8 %). However the low level of the physical fitness more oftentimes was stated at girls (29.4 %) than at boys (21.5 %). In table 6 they presented with numerical characterization of the reaction of the cardiovascular system in the fifth minute of effort and after the minute of rest at boys and girls. Table 6. Numerical characterization of results of the measurement of the reaction of the cardiovascular system in the fifth minute of effort and after the minute of rest examined REACTION OF THE CARDIOVASCU LAR SYSTEM BOYS ± SD V% Min. - motoricit y Max. GIRLS ± SD V% Min. - motoricit y Max. D at In the fifth minute of effort (HR) 163.4 ± 14.82 9.6 129-23 172.9 ± 13.92 8.5 147-23 9.46 * * 4.75 After the minute of rest (HR) 123.5 ± 15.62 12.64 8-178 128.1 ± 15.81 12.34 8-178 4.64 * 2.13 * (p =.5) * * (p =.1) y show results of the measurement of reactions of the cardiovascular system in the fifth minute of effort and after the minute of rest examined, that boys achieved better high results which indeed differed statistically. Examined children got appropriately: of measurement of the reaction of the cardiovascular system in the fifth minute of effort, boys -163.4, girls 172.7; after the minute of rest boys - 123.5, girls - 128.1. Evaluation of the physical fitness Fitness level of chosen tests on the EUROFIT test (overhang on rr bent, sitting positions from lying I put on weight, bend of the torso ahead, run 1 x of 5 m, the long jump from the place, gripping the dynamometer) they assessed based on networks centylowe. They carried out an analysis for boys and girls based on three categories: I - above a standard, II - norm, III - below a standard. Table 7. Frequency of appearing of results of examined tests on the physical fitness within the 368

limits of the norm, below and above a standard at boys and girls SEX BOYS GIRLS AND II III AND II III TEST n % n % n % n % n % n % 1. Bend of the torso ahead 49 45.8 58 54.2 39 38.2 52 51 11 9.8 2. The long jump from the place 37 34.6 57 53.3 13 12.1 21 2.6 57 55.9 24 23.5 3. Gripping the dynamometer 4 37.4 64 59.8 3 2.8 81 79.4 21 2.6 4. Sitting positions from lying I put on weight 23 21.5 6 56.1 24 22.4 21 2.6 51 5 3 29.4 5. Overhang on rr bent 21 26.2 52 48.6 27 25.2 27 26.5 47 46.1 28 27.4 6. Run 1 x of 5 m 2 18.7 54 5.5 33 3.8 17 16.7 49 48 36 35.3 And - above a standard, II - norm, III - below a standard Results achieved in individual tests on the Eurofit test at examined children (table 7) were in all categories (norm, below and above a standard), except for the test assessing the suppleness at boys and strength of muscles of flexors of the hand at girls. At boys a case of results of the test on the suppleness wasn't stated below a standard, and at girls of the case of strength of muscles of flexors of the hand above a standard. The physical fitness of children most oftentimes was within the limits of the norm. The half of boys and girls in individual tests of the fitness achieved results being within the limits of what's normal, except for the attempt to grip the dynamometer at girls, where 79.4 % achieved results being located within the limits of above a standard and tests on the bend of the torso ahead at boys, where 54.2 % achieved results being located below a standard. The ranking of appearing achieved results above a standard was put in order according to the frequency of their appearing (than biggest to the low figure of cases). At boys they were these are one by one the following tests: bend of the torso ahead (54.2 %), run 1 x of 5 m (3.8 %), overhang on rr bent (25.2 %), sitting positions from lying I put on weight (22.4 %), jump into the distance from the place (12.1 %), gripping the dynamometer (2.8 %). At girls this ranking looked as follows: run 1 x of 5 m (35.3 %), sitting positions from lying I put on weight (29.4 %), overhang on rr bent (27.4 %), the long jump from the place (23.5 %), bend of the torso ahead (9.8 %), gripping the dynamometer ( %). The order of results appearing below a standard according to the same circuit races, at boys was established following: gripping the dynamometer (37.4 %), the long jump from the place (34.6 %), overhang on rr bent (26.2 %), sitting positions from lying I put on weight (21.5 %), run 1 x of 369

5 m (18.7 %), bend of the torso ahead ( %). At girls whereas, this ranking ran in turn: gripping the dynamometer (79.4 %), bend of the torso ahead (38.2 %), overhang on rr bent (26.5 %), sitting positions from lying I put on weight (2.6 %), the long jump from the place (2.6 %), run 1 x of 5 m (16.7 %). Frequency of appearing of sums of assessments of the level of the physical fitness within the limits of the norm, below and above a standard boys and girls were introduced in the following table. Table 8. Frequency of appearing of sums of assessments of the level of the physical fitness within the limits of the norm, below and above a standard of boys and girls RATE OF THE PHYSICAL FITNESS Evaluation of the physical fitness SEX Above a standard Norm Below a standard n % n % n % BOYS 14 13.1 69 64.5 24 22.4 GIRLS 1 9.8 62 6.8 3 29.4 The frequency analysis of appearing of the level of the physical fitness of examined children showed, that results at 64.5 % of boys and at 6.8 % held girls oneself within the limits of the norm. Results above a standard (high and very high function) they stated at 13.1 % of boys and at 9.8 % of girls, however below a standard (low and handicapped physical fitness) at 22.4 % of boys and 29.4 % of girls. Conclusions 1. Examined boys compared with girls got higher mean of all examined somatic features, essential statistically differences of average values concerned the body weight and the BMI indicator. 2. The evaluation of the type of the build of children showed that boys had been characterized by an athletic type, however girls leptosomatic. 3. Achieved results of the assessment of the level of motor abilities and the physical fitness of examined children showed that boys had get better mean of results of largely conducted attempts: boys were marked by greater explosive strength of lower limbs, strength of muscles of flexors of the hand, the weight endurance of the belly muscles, functional strength of shoulders and the shoulder girdle, the speed and with the level of the physical fitness, girls were characterized by a better suppleness, gained differences turned out to be substantial statistically (except for the weight endurance of the belly muscles and the suppleness, where differences between boys and girls in average results were slight), 37

4. Achieved results assessing the somatic development and the fitness level, most oftentimes were within the limits of what's normal. 5. Also in the evaluation powysiłkowej boys got the reaction of the cardiovascular system to effort good results, were characterized by a lower frequency of contractions of the heart. References 1. Drabik J., (1997), Testowanie sprawności fizycznej u dzieci, młodzieży i dorosłych. AWF, Gdańsk. 2. EUROFIT, (1989), (H. Grabowski, J. Szopa przekład z języka angielskiego). AWF, Kraków. 3. Kopczyńska-Sikorska J., (1986), Diagnostyka rozwoju dzieci i młodzieży. PZWL, Warszawa. 4. Malinowski A., Bożiłow W., (1997) Podstawy antropometrii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw Łódź. 5. Mazur B., Serapata M., Scibich A., Pyda A., (1975) Ocena wydolności fizycznej dzieci szkolnych miasta Katowic na podstawie harwardzkiej próby stopnia. Pediatria Polska nr 7, s.887-892. 6. Napierała M., (25), Ważniejsze uwarunkowania rozwój somatycznego i motoryczny dzieci i młodzieży z województwa kujawsko-pomorskiego. Akademia Bydgoska, Bydgoszcz. 7. Palczewska I., Niedźwiecka Z., (21), Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. [W:] Medycyna wieku rozwojowego, Suplement I do nr 2, kwiecień-czerwiec, T. V. 8. Stupnicki R., Przewęda R., Milde K., (23), Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg testów EUROFIT. AWF, Warszawa. 9. Wolański N., (25), Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia. PWN, Warszawa. 1. Wolański N., (26), Specyfika rozwoju mieszkańca wsi jako wyraz przystosowania do środowiska. [W:] Uwarunkowania dzieci i młodzieży wiejskiej. (red.) J. Saczuk, ZWWF, Biała Podlaska, t. I. s.9-38. Wstęp Wolański [25, 26] podkreśla, że odrębne warunki życia ludności wiejskiej i miejskiej wpłynęły na powstanie różnic w funkcjonowaniu oraz budowie ustroju. Odmienny stopień urbanizacji oraz różne tempo przeobrażeń społeczno-gospodarczych mogą być przyczyną różnic rozwojowych występujących u dzieci i młodzieży żyjących w odmiennych warunkach [Kopczyńska-Sikorska 1986, Wolański 25]. Dzieci i młodzież wiejska charakteryzują się: mniejszym wymiarem kośćca, słabszym rozwojem tkanki tłuszczowej, gorszym rozwojem mięśni i ich siły, większą częstością występowania wad postawy, mniejszym zakresem ruchów w stawach, mniejszą gibkością kręgosłupa oraz gorszą sprawnością ruchową. Dzieci te również z powodu niedożywienia i nadmiernego obciążenia pracą fizyczną cechują się niższą wysokością ciała. Problem zróżnicowania środowiskowego w rozwoju i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży jest wciąż aktualny, a regularna ich kontrola przyczyni się do lepszego zrozumienia procesów rozwojowych młodego pokolenia. Cel pracy Celem podjętych badań była ocena poziomu rozwoju fizycznego dzieci klas pierwszych szkoły podstawowej z wybranych szkół wiejskich województwa kujawski-pomorskiego. Materiał i metoda Badane dzieci i organizacja badań Badania przeprowadzono w trzech szkołach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego: Dąbrowie Chełmińskiej (14 mieszkańców), Nowej Wsi Wielkiej (227 mieszkańców) oraz Wojnowie (91 mieszkańców). W pracy wykorzystano wyniki 29. dzieci, uczęszczających do pierwszych klas wiejskich szkół podstawowych. Liczebność dzieci po podziale na płeć wyniosła: 12 dziewczynki i 17 chłopców. Były to dzieci mieszkające na wsi od urodzenia (tabela 1). Tabela 1. Charakterystyka liczbowa badanych dzieci MIEJSCE ZAMIESZKANIA CHŁOPCY DZIEWCZĘTA ŁĄCZNIE n % n % N % Dąbrowa Chełmińska 3 46,9 34 53,1 64 3,6 Nowa Wieś Wielka 63 57,8 46 42,2 19 52,1 Wojnowo 14 38,9 22 61,1 36 17,2 ŁĄCZNIE 17 12 29 371

Metody badań Szkoły wiejskie województwa kujawsko-pomorskiego dobrano metodą losową [Łobocki 24]. Przed przystąpieniem do badania przeprowadzono indywidualne rozmowy z prawnymi opiekunami dzieci, w celu zapoznania ich z planowaną oceną poziomu rozwoju fizycznego oraz formą realizacji. Pomiar cech somatycznych Rozwój somatyczny dzieci określono na podstawie pomiarów antropometrycznych, zgodnie z obowiązującymi regułami [Malinowski i Bożiłow 1997]. Zbadano wysokość ciała oraz masę ciała. Uzyskane wyniki pomiaru wysokości i masy ciała wykorzystano do określenia wskaźnika względnej masy ciała BMI (Body Mass Index) [Malinowski i Bożiłow 1997] oraz wskaźnika Rohrera. Rozwój fizyczny dzieci klas pierwszych oceniono w oparciu o siatki centylowe [Palczewska i Niedźwiecka 21] i sklasyfikowano w oparciu o trzy kategorie: I wartości mieszczące się w kanałach poniżej 25 centyla poniżej normy, II wartości mieszczące się w kanałach pomiędzy 25 a 75 centylem norma, kategoria III wartości mieszczące się w kanałach powyżej 75 centyla powyżej normy. Ocena poziomu sprawności fizycznej Sprawność fizyczną chłopców i dziewcząt oceniono posługując się wybranymi próbami testu EUROFIT [Drabik 1997, EUROFIT 1989]. Dla ogólnej orientacji o poziomie wydolności fizycznej badanych przeprowadzono próbę Harvard Step Test, zmodyfikowaną przez Montoye a. Metoda ta stosowana była w badaniach dzieci polskich przez Mazura i wsp. [1975]. Próba ta została określona, jako próba wysiłkowa w step-teście. Do oceny poziomu sprawności fizycznej wybrano następujące próby (skłon tułowia w przód w siadzie prostym, skok w dal z miejsca obunóż, ściskanie dynamometru (ręką silniejszą), siady z leżenia tyłem w czasie 3 s, zwis na ramionach ugiętych, bieg 1 x 5 m). W celu określenia poziom sprawności badanych dzieci, uzyskane wynik przyrównano do siatek centylowych opracowanych przez Stupnickiego i wsp. [23] dla dzieci polskich. Wartości liczbowe uzyskane z przeprowadzonych testów sprawnościowych zawierające się w kanale pomiędzy 25 a 75 centylem uznano za wyniki mieszczące się w granicach normy, powyżej 75 centyla powyżej normy, natomiast poniżej 25 centyla poniżej normy. Próbę wysiłkową w step-teście przeprowadzono zgodnie z zaleceniami Mazura i wsp. [1975] dla harwardzkiej próby stopnia, przystosowanej dla dzieci. Wysiłek trwał 5 minut, podczas którego badany wykonywał 3 wejść i zejść na minutę. Pomiaru częstości skurczów serca dokonano za pomocą pulsometru Polar S81i w piątej minucie wysiłku i po upływie 1 minuty od zakończenia próby. Wskaźnik wydolności fizycznej obliczono według wzoru podanego przez Mazura i wsp. [1997], a analizę przeprowadzono w oparciu o kryteria podane w tabeli (tabela 2). Ww = (t x 1) / (5,5 x P) gdzie: Ww wskaźnik wydolności, t czas trwania ćwiczenia w sekundach, P częstość skurczów serca/min., mierzona w 1 minucie po zakończeniu wysiłku,5,5-stały współczynnik) Tabela 2. Kryteria wydolności fizycznej Wskaźnik wydolności Powyżej 6 Ocena wydolności fizycznej bardzo wysoka 5,1 6, wysoka 4,1 5, średnia 3,1 4, niska Poniżej 3 znacznie upośledzona autor: Mazura i wsp. [1975] Wyniki: Zebrane wyniki badań dzieci klas pierwszych z wybranych szkół wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego poddano analizie statystycznej oceniając rozwój somatyczny oraz poziom zdolności motorycznych chłopców i dziewcząt wiejskich. Podstawowe charakterystyki statystyczne przedstawiono w tabeli 3, natomiast częstość występowania badanych cech somatycznych w oparciu o powyższą kwalifikację przedstawiono na wykresach 1-4, natomiast. Analizując częstość występowania poziomu rozwoju fizycznego w granicach normy, poniżej i powyżej normy badanych dzieci stwierdzono, że większość chłopców i dziewcząt mieściła się w granicach normy. Tabela 3. Charakterystyka liczbowa budowy somatycznej chłopców i dziewcząt PŁEĆ CHŁOPCY DZIEWCZĘTA CECHA D u V% Min.-Max. V% Min.-Max. ±SD ±SD Wysokość ciała [cm] 129,1±5,76 4,13 112,1-145, 128,5±5,46 4,7 112,4-144,5,6,77 Masa ciała [kg] 28,3±6,22 22,34 18,5-55,8 26,8±4,33 16,12 17,8-37,4 1,5* 2,3 BMI 21,8±4,1 18,38 16,4-4,8 2,8±2,86 14,57 15,8-28,7 1* 2,8 Wskaźnik Rohrera 1,3±,18 14,8 1,-2,2 1,3±,16 16,71 1-1,7 *(p=,5) **(p=,1) Wysokość ciała chłopców wahała się od 112,1 cm do 145, cm, a wartość średnia wyniosła 129,12 cm. Minimalna masa ich ciała wyniosła 18,5 kg, maksymalna 55,8 kg, natomiast wartość średnia 28,27 kg. Badani chłopcy w zależności od wartości uzyskanego wskaźnika Rohrera należeli do wszystkich trzech typów budowy ciała (leptosomatycznego, atletycznego i piknicznego). Średnia wartość wskaźnika Rohrera chłopów wyniosła 1,3 i charakteryzowała atletyczny typ budowy ciała. Wskaźnik BMI wahał się od 16,4 do 4,8, a jego średnia wartość wyniosła 21,8. Minimalna długość kończyn dolnych (prawej i lewej) wyniosła 53 cm, maksymalna zaś 77 cm. Różnica wartości średnich długości pomiędzy prawą i lewą kończyną wystąpiła tylko u chłopców i była nieistotna statystycznie. Wysokość ciała dziewcząt wahała się od 112,4 cm do 144,5 cm, a wartość średnia wyniosła 128,5 cm. Minimalna masa ich ciała wyniosła 17,8 kg, maksymalna 37,4 kg, natomiast wartość średnia 26,8 kg. Poszczególne dziewczęta w zależności od wartości uzyskanego wskaźnika Rohrera należały do wszystkich trzech typów budowy ciała (leptosomatycznego, atletycznego i piknicznego). Średnia wartość wskaźnika Rohrera wyniosła 1,26 i charakteryzowała leptosomatyczny typ budowy ciała badanych dziewcząt. Wskaźnik wagowo-wzrostowy wahał się od 15,8 do 28,7, a jego średnia wartość wyniosła 2,8. 372

Wysokość ciała 6 4 54.2 46.9 2 26.2 24.4 19.6 15.7 poniżej normy norma powyżej normy Wykres 1. Częstość występowania (%) w granicach normy, poniżej i powyżej normy wysokości ciała chłopców i dziewcząt Masa ciała 6 4 2 54.9 46.7 42 39.2 1.3 5.9 poniżej normy norma powyżej normy Wykres 2. Częstość występowania (%) w granicach normy, poniżej i powyżej normy masy ciała chłopców i dziewcząt 373

5 4 3 2 1 Wskaźnik BMI 49 44.9 29.4 26.1 29 21.6 poniżej normy norma powyżej normy Wykres 3 Częstość występowania (%) w granicach normy, poniżej i powyżej normy wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt Wskaźnik Rohrera 5 4 3 2 1 43.9 44.1 37.3 33.7 22.4 18.6 poniżej normy norma powyżej normy Wykres 4 Częstość występowania (%) w granicach normy, poniżej i powyżej normy wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt Wyniki mieszczące się w granicach normy w pomiarze wysokości ciała wykazywało 54,2 % chłopców i 56,9 % dziewcząt, masy ciała 46,7 % chłopców i 54,9 % dziewcząt, wskaźnika BMI 44,9 % chłopców i 49 % dziewcząt oraz wskaźnika Rohrera 43,9 % chłopców i 44,1 % dziewcząt. Zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt stwierdzono częstsze występowanie wyników mieszczących się w granicach poniżej normy niż powyżej normy w pomiarach: wysokości ciała 26,2 % chłopców (powyżej 19,6 %) i 24,4 % dziewcząt (powyżej 15,7 %) oraz wskaźnika Rohrera odpowiednio 33,7 % (powyżej 22,4 %) i 37,3 % (powyżej 18,6 %). Natomiast w pomiarze masy ciała stwierdzono częstsze występowanie zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt wyników powyżej normy 42 % chłopców (poniżej 1,3 %) i 39,2 % dziewcząt (poniżej 5,9 %). W ocenie wskaźnika BMI chłopcy uzyskali więcej wyników mieszczących się powyżej normy 29 % (poniżej 26,1 %), natomiast u dziewcząt więcej wyników stwierdzono poniżej normy 29,4 % (powyżej 21,3 %). Poziom zdolności motorycznych chłopców i dziewcząt W tabeli 4 przedstawiono charakterystykę statystyczną poziomu szacowanych zdolności motorycznych, scharakteryzowanych na odstawie baterii testów EUROFIT, a także ocenę wydolności fizycznej na podstawie próby Step-testu. Tabela 4. Charakterystyka liczbowa wyników badania poziomu zdolności motorycznych i wydolności fizycznej u chłopców i dziewcząt PŁEĆ CHŁOPCY DZIEWCZĘTA PRÓBY D u V% Min.-Max. V% Min.-Max. SPRAWNOSCI ±SD ±SD FIZYCZ NEJ Skłon tułowia w przód 18,2±6,31 34,67 3-35 19,3±5,37 27,82 7-35 1,1 1,32 (cm) Skok w dal z miejsca 127,4±18,23 14,3 7-17 113,4±21,89 19,3 6-16 14** 5,1 (cm) Ściskanie 13,3±3,39 25,48 5-21 11,1±2,35 21,17 5-18 2,2** 5,47 dynamo metru (KG) Siady z leżenia tyłem 14,1±5,5 35,81-25 13,5±5,17 38,29-26,6,85 (liczba) Zwis na rr ugiętych (s) 11,7±11,85 11,28,1-57,1 8,1±7,86 97,3,1-44,9 3,6** 2,59 Bieg 1 x 5 (s) 24,7±2,59 1,48 19,3-32,6 25,6±2,53 9,88 2,6-31,6,9* 2,54 Step-test (punkty) 44,8±5,55 12,38 24-59,3 42,9±5,45 12,7 34,5-68,2 9,52** 12,51 *(p=,5) **(p=,1) Wynik pomiaru gibkości kręgosłupa (określony skłonem tułowia w przód w siadzie prostym) badanych chłopców, wahał się od 3 cm do 35 cm, natomiast dziewcząt od 7 do 35 cm. Wartość średnia u chłopców wyniosła 18,2 cm, u dziewcząt 19,3 cm. Oceniona różnica pomiędzy chłopcami i dziewczynkami nie była istotna statystycznie. Siła eksplozywna kończyn dolnych (skoczności) (zbadana na podstawie testu skoku w dal z miejsca), wahała się u chłopców od 7 cm do 17 cm, u dziewcząt od 6 cm do 16 cm. Wartość średnia u chłopców była wyższa (127,4 cm) niż u dziewcząt (113,4 cm), a występująca różnica między nimi statystycznie istotna. Siła zginaczy ręki (statyczna) u chłopców zamykała się w granicach od 5 do 21 KG, u dziewcząt od 5 do 18 KG. Wartość średnia siły zginaczy ręki u chłopców wynosiła 13,3 KG i różniła się istotnie statystycznie od wartości średniej uzyskanej przez dziewczęta 11,1 KG. Wyniki testu określającego wytrzymałość siłową mięśni tułowia (liczba siadów z leżenia tyłem) u chłopców i dziewcząt były podobne. Wartość średnia uzyskana przez chłopców była nieznacznie wyższa, ale nie różniła się od dziewcząt istotnie statystycznie. 374

Czas zwisu na rr ugiętych, określający siłę funkcjonalną ramion i obręczy barkowej badanych, wahał się od,1 s do 57,1 s u chłopców i do 44,9 s u dziewcząt. Wartość średnia czasu zwisu chłopców była dłuższa i wynosiła 11,7 s oraz różniła się statystycznie istotnie w porównaniu do dziewcząt (8,1 s). W próbie szybkości chłopcy uzyskali lepsze wartości średnie czasu biegu 1 x 5 m niż dziewczęta. Stwierdzona różnica pomiędzy chłopcami (24,7 s) i dziewczętami (25,6 s) była statystycznie istotna. Poziom wydolności fizycznej badanych określony na podstawie liczby punktów uzyskanych w próbie step-testu, wahał się od 24 do 59,3 u chłopców i od 34,5 do 68,2 u dziewcząt. Wartość średnia poziomu wydolności fizycznej chłopców była lepsza i wynosiła 44,8 oraz różniła się statystycznie istotnie w porównaniu do dziewcząt (42,9). Częstość występowania poziomów wydolności fizycznej chłopców i dziewcząt przedstawiono na wykresie 5. Poziom wydolności 7 6 5 4 3 2 1 Bardzo wysoka 13.1 1 8.8 64.5 6.8 29.4 21.5.9 Wysoka Średnia Niska Znacznie upośledzona Wykres 5. Częstość występowania (%) poziomów wydolności fizycznej chłopców i dziewcząt Analiza poziomu wydolności fizycznej określona step-testem wykazała, że około 2 / 3 badanych dzieci charakteryzowało się średnim poziomem wydolności fizycznej (64,5 % chłopców oraz 6,8 % dziewcząt) i ¼ niskim. Wysoką wydolność fizyczną miało zaledwie 11 % dzieci, czyli co 2 dziecko. Tylko dwoje dzieci wyróżniało się skrajnymi poziomami wydolności fizycznej, była to dziewczynka o wydolności fizycznej bardzo wysokiej oraz chłopiec o wydolności fizycznej znacznie upośledzonej. Wysoki poziom wydolności fizycznej częściej występował u chłopców (13,1 %) niż u dziewczynek (8,8 %). Natomiast niski poziom wydolności fizycznej częściej stwierdzono u dziewczynek (29,4 %) niż u chłopców (21,5 %). W tabeli 6 przedstawiono charakterystyką liczbową reakcji układu krążenia w piątej minucie wysiłku i po minucie wypoczynku u chłopców i dziewcząt. Tabela 5. Charakterystyka liczbowa wyników pomiaru reakcji układu krążenia w piątej minucie wysiłku i po minucie wypoczynku badanych REAKCJA UKŁADU KRĄŻENI A CHŁOPCY ±SD V% Min.-Max. DZIEWCZĘTA ±SD V% Min.-Max. D u W piątej minucie wysiłku (HR) Po minucie wypoczynku (HR) 163,4±14,82 9,6 129-23 172,9±13,92 8,5 147-23 9,46** 4,75 123,5±15,62 12,64 8-178 128,1±15,81 12,34 8-178 4,64* 2,13 *(p=,5) **(p=,1) Wyniki pomiaru reakcji układu krążenia w piątej minucie wysiłku i po minucie wypoczynku badanych wskazuję, że chłopcy uzyskali lepsze średnie wyniki, które istotnie różniły się statystycznie. Badane dzieci uzyskały odpowiednio: pomiaru reakcji układu krążenia w piątej minucie wysiłku, chłopcy -163,4, dziewczynki 172,7; po minucie wypoczynku chłopcy 123,5, dziewczynki 128,1. Ocena sprawności fizycznej Poziom sprawności fizycznej wybranych prób testu EUROFIT (zwis na rr ugiętych, siady z leżenia tyłem, skłon tułowia w przód, bieg 1 x 5 m, skok w dal z miejsca, ściskanie dynamometru) oceniono w oparciu o siatki centylowe. Przeprowadzono analizę dla chłopców i dziewcząt w oparciu o trzy kategorie: I powyżej normy, II norma, III poniżej normy. Tabela 6. Częstość występowania wyników badanych prób sprawności fizycznej w granicach normy, poniżej i powyżej normy u chłopców i dziewcząt PŁEĆ CHŁOPCY DZIEWCZĘTA PRÓBA I II III I II III n % n % n % n % n % n % 1. Skłon tułowia w przód 49 45,8 58 54,2 39 38,2 52 51 11 9,8 2. Skok w dal z miejsca 37 34,6 57 53,3 13 12,1 21 2,6 57 55,9 24 23,5 3. Ściskanie dynamometru 4 37,4 64 59,8 3 2,8 81 79,4 21 2,6 4. Siady z leżenia tyłem 23 21,5 6 56,1 24 22,4 21 2,6 51 5 3 29,4 5. Zwis na rr ugiętych 21 26,2 52 48,6 27 25,2 27 26,5 47 46,1 28 27,4 6. Bieg 1 x 5m 2 18,7 54 5,5 33 3,8 17 16,7 49 48 36 35,3 I powyżej normy, II - norma, III poniżej normy 375

Wyniki uzyskane w poszczególnych próbach testu Eurofit u badanych dzieci (tabela 7) były we wszystkich kategoriach (norma, poniżej i powyżej normy), z wyjątkiem próby oceniającej gibkość u chłopców oraz siłę mięśni zginaczy ręki u dziewcząt. U chłopców nie stwierdzono przypadku wyników próby gibkości poniżej normy, a u dziewcząt przypadku siły mięśni zginaczy ręki powyżej normy. Sprawność fizyczna dzieci najczęściej była w granicach normy. Połowa chłopców i dziewcząt w poszczególnych próbach sprawności uzyskała wyniki mieszczące się w granicach normy, z wyjątkiem próby ściskania dynamometru u dziewcząt, gdzie 79,4 % uzyskała wyniki mieszczące się w granicach powyżej normy oraz próby skłonu tułowia w przód u chłopców, gdzie 54,2 % uzyskało wyniki mieszczące się poniżej normy. Klasyfikację osiągniętych wyników występujących powyżej normy uszeregowano według częstości ich występowania (od największej do najmniejszej liczby przypadków). U chłopców były to kolejno następujące próby: skłon tułowia w przód (54,2 %), bieg 1 x 5 m (3,8 %), zwis na rr ugiętych (25,2 %), siady z leżenia tyłem (22,4 %), skok w dal z miejsca (12,1 %), ściskanie dynamometru (2,8 %). U dziewcząt klasyfikacja ta przedstawiała się następująco: bieg 1 x 5 m (35,3 %), siady z leżenia tyłem (29,4 %), zwis na rr ugiętych (27,4 %), skok w dal z miejsca (23,5 %), skłon tułowia w przód (9,8 %), ściskanie dynamometru ( %). Kolejność wyników występująca poniżej normy ustalona według tych samych kryteriów, u chłopców była następująca: ściskanie dynamometru (37,4 %), skok w dal z miejsca (34,6 %), zwis na rr ugiętych (26,2 %), siady z leżenia tyłem (21,5 %), bieg 1 x 5 m (18,7 %), skłon tułowia w przód ( %). U dziewcząt zaś, ranking ten przebiegał według kolejności: ściskanie dynamometru (79,4 %), skłon tułowia w przód (38,2 %), zwis na rr ugiętych (26,5 %), siady z leżenia tyłem (2,6 %), skok w dal z miejsca (2,6 %), bieg 1 x 5 m (16,7 %). Częstość występowania sum ocen poziomu wydolności fizycznej w granicach normy, poniżej i powyżej normy chłopców i dziewcząt przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 7. Częstość występowania sum ocen poziomu wydolności fizycznej w granicach normy, poniżej i powyżej normy chłopców i dziewcząt WSKAŹNIK WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ PŁEĆ Ocena wydolności fizycznej Powyżej normy Norma Poniżej normy n % n % n % CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 14 13,1 69 64,5 24 22,4 1 9,8 62 6,8 3 29,4 Analiza częstości występowania poziomu wydolności fizycznej badanych dzieci wykazała, że wyniki u 64,5 % chłopców i u 6,8 % dziewcząt mieściły się w granicach normy. Wyniki powyżej normy (wydolność wysoka i bardzo wysoka) stwierdzono u 13,1 % chłopców oraz u 9,8 % dziewczynek, natomiast poniżej normy (wydolność fizyczna niska i upośledzona) u 22,4 % chłopców i 29,4 % dziewczynek. Wnioski 1. Badani chłopcy w porównaniu z dziewczynkami uzyskali wyższe średnie wartości wszystkich zbadanych cech somatycznych, istotne statystycznie różnice wartości średnich dotyczyły masy ciała i wskaźnika BMI. 2. Ocena typu budowy ciała dzieci wykazała, że chłopcy charakteryzowali się typem atletycznym, natomiast dziewczęta leptosomatycznym. 3. Uzyskane wyniki oceny poziomu zdolności motorycznych i wydolności fizycznej badanych dzieci wykazały, że chłopcy uzyskali lepsze średnie wartości wyników w większości przeprowadzonych prób: chłopcy cechowali się większą siłą eksplozywną kończyn dolnych, siłą mięśni zginaczy ręki, wytrzymałością siłową mięśni brzucha, siłą funkcjonalną ramion i obręczy barkowej, szybkością oraz poziomem wydolności fizycznej, dziewczęta odznaczały się lepszą gibkością, uzyskane różnice okazały się istotne statystycznie (z wyjątkiem wytrzymałości siłowej mięśni brzucha i gibkości, gdzie różnice pomiędzy chłopcami a dziewczynkami w średnich wynikach były niewielkie), 4. Uzyskane wyniki oceniające rozwój somatyczny oraz poziom sprawności fizycznej, najczęściej mieściły się w granicach normy. 5. Również w ocenie powysiłkowej reakcji układu krążenia na wysiłek chłopcy uzyskali lepsze wyniki, charakteryzowali się niższą częstością skurczów serca. Piśmiennictwo 1. Drabik J., (1997), Testowanie sprawności fizycznej u dzieci, młodzieży i dorosłych. AWF, Gdańsk. 2. EUROFIT, (1989), (H. Grabowski, J. Szopa przekład z języka angielskiego). AWF, Kraków. 3. Kopczyńska-Sikorska J., (1986), Diagnostyka rozwoju dzieci i młodzieży. PZWL, Warszawa. 4. Malinowski A., Bożiłow W., (1997) Podstawy antropometrii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw Łódź. 5. Mazur B., Serapata M., Scibich A., Pyda A., (1975) Ocena wydolności fizycznej dzieci szkolnych miasta Katowic na podstawie harwardzkiej próby stopnia. Pediatria Polska nr 7, s.887-892. 6. Napierała M., (25), Ważniejsze uwarunkowania rozwój somatycznego i motoryczny dzieci i młodzieży z województwa kujawskopomorskiego. Akademia Bydgoska, Bydgoszcz. 7. Palczewska I., Niedźwiecka Z., (21), Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. [W:] Medycyna wieku rozwojowego, Suplement I do nr 2, kwiecień-czerwiec, T. V. 8. Stupnicki R., Przewęda R., Milde K., (23), Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg testów EUROFIT. AWF, Warszawa. 9. Wolański N., (25), Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia. PWN, Warszawa. 1. Wolański N., (26), Specyfika rozwoju mieszkańca wsi jako wyraz przystosowania do środowiska. [W:] Uwarunkowania dzieci i młodzieży wiejskiej. (red.) J. Saczuk, ZWWF, Biała Podlaska, t. I. s.9-38. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3./) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 2.2.213. Revised: 1.5.213. Accepted: 11.6.213. 376