Przyroda
Spis treści Kochana kozico, kochany świstaku... 4 Wysokie i Zachodnie... 5 Spacerowe dolinki... 6 Doliny i jaskinie... 7 Turnie, wodospady, przepaście... 8 Rysy, Mnich i... halny... 9 Kraina łagodności... 10 Słoneczne hale... 11 Stawy, siklawy, potoki... 12-13 Limba, czyli duma i moc... 14 Magia krokusów... 15 Widokowa Gubałówka... 16-17 I niedźwiedź też... 18 Z oscypkiem do Europy... 19 Płyną pstrągi... 19 www.tatry.pl
Tatry to najwyższy masyw górski Karpat Zachodnich i zarazem najwyższe góry w Polsce. W granicach naszego kraju znajduje się ok. 1/5 ich powierzchni, to jest ok. 174 km 2 a całkowita powierzchnia Tatr wynosi ok. 750 km 2. O wyjątkowości Tatr decyduje nie tylko ich wysokość, ale także niezwykle urozmaicona budowa geologiczna i rzeźba terenu, zróżnicowanie przyrodnicze w szacie roślinnej i w świecie zwierząt. Wreszcie Tatry są stosunkowo łatwo dostępne. No i jeszcze jedno: to najpiękniejsze góry świata. 3
Kochana kozico, kochany świstaku W 1954 roku powołany został do życia Tatrzański Park Narodowy (TPN) w celu ochrony zasobów przyrodniczych wyjątkowego zakątka Tatr. Zalicza się on do pierwszej piątki największych Parków Narodowych w Polsce. Jego powierzchnia wynosi 21 164 ha, z czego ochroną ścisłą objęte zostało 55%, a ochroną częściową 45% powierzchni parku. Wyjątkowość tego obszaru dostrzeżono znacznie wcześniej. Historia ochrony przyrody Tatr sięga XIX wieku. Ustawa Sejmu Krajowego we Lwowie z 1869 roku, która dotyczyła zakazu polowania na kozice i świstaki, jest pierwszym na świecie aktem prawnym dotyczącym ochrony gatunkowej zwierząt. 4
Wysokie i Zachodnie W 1885 roku powstało Towarzystwo Tatrzańskie, poprzednik TPN. W stowarzyszeniu tym organizowano m.in. badania naukowe i ochronę przyrody. W 1889 r. hr. Władysław Zamoyski zakupił dobra zakopiańskie wraz z tatrzańskimi lasami (ok. 8 tys. ha), które później weszły w skład TPN. W okresie międzywojennym państwo polskie wykupiło część Tatr od właścicieli ziemskich. Obecnie 87% powierzchni Parku jest własnością Skarbu Państwa, a reszta znajduje się w rękach prywatnych lecz również pod zarządem TPN. Utrwalił się ogólny podział Tatr na Wysokie i Zachodnie. Najwyższa część Tatr ukształtowała się w ok. 300 mln lat temu w erze paleozoicznej. Na strukturę geologiczną Tatr Wysokich składają się granitoidy, zaś Tatr Zachodnich granitoidy i skały metamorficzne. Północne zbocza całych Tatr zbudowane są ze skał osadowych. Panorama Tatr 5
Spacerowe dolinki Przedgórze Tatr Zachodnich określane jest mianem Regli. Jest to teren średniogórski, do wysokości ok. 1500 m n.p.m. w większości porośnięty lasem. Łagodne wzniesienia stanową idealne miejsce do uprawiania turystyki pieszej dla osób o słabszej kondycji. Na tym obszarze wyróżniono ok. 20 dolinek reglowych. Większość z nich jest niewielka, ale kilka osiąga znaczniejsze rozmiary i stanowi atrakcyjne tereny spacerowe. Dolinki powstały na skutek erozyjnej działalności wód, zbudowane są z wapieni i dolomitów, a najpiękniej prezentują się jesienią, kiedy zaczynają się złocić liście drzew. Charakteryzują się ponadto wysokimi i stromymi zboczami, czy przewężeniami zwanymi bramkami. Za najurokliwszą i najpopularniejszą uchodzi Dolina Strążyska. Warto odwiedzić także doliny Lejową, Białego czy Za Bramką. Dotrzeć do nich można Drogą pod Reglami popularnym szlakiem spacerowym wiodącym z górnej części Zakopanego od Wielkiej Krokwi lub od ul. Strążyskiej. Trasa ta idealnie nadaje się także na rower....a w dolinkach świetny wypoczynek 6
Dolina Kościeliska Doliny i jaskinie W okresie plejstocenu działalność lodowca spowodowała w Tatrach poszerzenie i pogłębienie dawnych dolin rzecznych, nadając im charakterystyczny U kształtny wygląd. Dzisiaj wyprawa do którejś z tatrzańskich dolin stanowi stały punkt pobytu w Zakopanem. Niezwykle popularna jest największa (ok. 35 km 2 powierzchni) i najdłuższa (ok. 10 km długości) polska dolina - Dolina Chochołowska położona na skraju Tatr Zachodnich, która słynie z kwitnących tam na wiosnę krokusów. Posiada kilka odgałęzień do bocznych dolin. Na dużych polanach i halach w międzywojniu licznie wypasano owce i bydło, a do 2 poł. XIX w. wydobywano na terenie doliny rudy żelaza. Turyści chętnie odwiedzają także drugą co do wielkości Dolinę Kościeliską. Znajduje się tu kilka popularnych jaskiń, m.in. Jaskinia Mroźna, czy Smocza Jama. Z kolei w Tatrach Wysokich położona jest słynna Dolina Pięciu Stawów Polskich (dł. 4 km), otoczona licznymi szczytami w tym granią Orlej Perci. W dolinie znajduje się kilka polodowcowych jezior z największym Wielkim Stawem Polskim na czele. 7
Turnie, wodospady, przepaście Tatr Wysokich nie sposób pomylić. Nagie skały o poszarpanych konturach widoczne są wyraźnie ponad górną granicą lasów i doskonale z nią kontrastują. Wydają się niedostępne. Charakter alpejski górom nadały zlodowacenia, które większe rozmiary osiągały w Tatrach Wysokich. Długość lodowców przekraczała tutaj nawet 20 km. Dlatego też Tatry Wysokie posiadają cechy typowego polodowcowego krajobrazu. Pod wpływem mrozów powstały turnie i głębokie przepaście. Ostre szczyty kontrastują z kotłami polodowcowymi wypełnionymi przez jeziora, na przykład Czarny Staw, dolinami U kształtnymi oraz zawieszonymi dolinami bocznymi z wodospadami. 8
Rysy, Mnich i... halny Rysy to najwyższe wzniesienie Tatr Wysokich, zarazem najwyższy szczyt w Polsce 2499 m n.p.m. (po raz pierwszy zdobyte w 1840 roku). Innym bardzo typowym szczytem tej części Tatr jest Mnich 2068 m., którego sylwetka przypomina postać mnicha w kapturze. Zdobycie tej samotnej turni w 1879 roku uważa się za narodziny polskiego taternictwa. Dziś wytyczona jest na jej północno-wschodniej ścianie jedna z najtrudniejszych dróg wspinaczkowych w Tatrach. Sylwetka mnicha znajduje się na znaczkach noszonych przez tatrzańskich przewodników. Częstym zjawiskiem w Tatrach są wiatry zwane halnymi, które najczęściej wieją na wiosnę i późną jesienią. Są niezwykle gwałtowne i trwają od 2 do 3 dni. Poprzedzają je charakterystyczne chmury. Prędkość tego wiatru dochodzi nawet do 100 m/s. W 1968 r. zanotowano na Kasprowym Wierchu rekordową prędkość halnego - 300 km na godzinę. Mnich nad Morskim Okiem 9
Dolina Małej Łąki Kraina łagodności Tatry Zachodnie charakteryzują się łagodniejszymi, porośniętymi trawami szczytami, z których rozciągają się wspaniałe widoki. Zbudowane są zarówno ze skał magmowych jak i osadowych: wapieni i dolomitów. Ta kraina łagodności nie została objęta tak silnym zlodowaceniem jak Tatry Wysokie. Na rzeźbę terenu wpływ także miały potoki górskie, które wyrzeźbiły doliny. Mniej tutaj jezior, wśród nich największe nosi nazwę Smreczyński Staw. W skałach pochodzenia osadowego rozwinęły się zjawiska krasowe, co z kolei przyczyniło się do powstania licznych jaskiń, w tym najdłuższej i najgłębszej Jaskini Wielkiej Śnieżnej. 10
Słoneczne hale Hale i łąki Tatr Zachodnich powszechnie wykorzystywano w przeszłości jako pastwiska. Powstanie TPN spowodowało znaczne ograniczenie wypasu owiec w Tatrach. Od XV do XIX w. rozwijało się tutaj górnictwo i hutnictwo. Na obszarze Tatr Zachodnich wytyczone zostały liczne szlaki piesze i rowerowe, a także nartostrady. Turyści wiedzą, jak miło wypoczywa się w słońcu na górskich halach... Najwyższym szczytem tej części Tatr jest Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m). Ma kształt piramidy i jest dobrym punktem widokowym na całe góry. Po raz pierwszy zdobyto go w 1813 roku. Porasta go bylina, której pędy pod koniec lata przybierają rudy kolor. Wówczas cały szczyt mieni się na czerwono, podobnie jak słynne Czerwone Wierchy. Ich nazwa pochodzi od byliny o nazwie sit skucina, jesienią przebarwiającej się na barwę czerwoną. Szczyty i grzbiety Czerwonych Wierchów, czyli Ciemniak (2096 m n.p.m), Krzesanica (2123 m n.p.m), Małołączniak (2096 m n.p.m), Kopa Kondracka (2005 m n.p.m) - nie są trudne do zdobycia i cieszą niezapomnianym widokiem. Innym popularnym szczytem jest Wołowiec (2064 m n.p.m.), który góruje ponad Doliną Chochołowską. Chętnie przebywają na nim kozice i świstaki. Kąpiele słoneczne w górach
Górski potok Stawy, siklawy, potoki Prawie w każdej dolinie płyną potoki, które od maja do czerwca osiągają najwyższy stan wód. Potoki dalej łączą się w rzeki Czarny i Biały Dunajec oraz Białkę. W skałach osadowych na skutek zjawisk krasowych wykształcił się cały system podziemnych zbiorników, w których gromadzi się woda lub wypływa na powierzchnię (wywierzysko) pod ciśnieniem - jak np. Lodowe Źródło w Dolinie Kościeliskiej. Kiedy potoki pokonują duże spadki terenu tworzą się wodospady zwane siklawami. W Tatrach Wysokich znajdują się słynne Wodogrzmoty Mickiewicza, znane powszechnie z literatury i sztuki. To trzy większe i kilka mniejszych wodospadów o wysokości od 3 do 10 m., których woda spływająca po skałach głośno huczy i grzmi. 12
Kraina kontrastów 13
Limba, czyli duma i moc... Wśród tatrzańskiej roślinności na pierwsze miejsce wysuwają się lasy. Do wysokości ok. 1250 m n.p.m. rozciąga się piętro regla dolnego, w przeszłości porośnięte pięknymi lasami bukowymi i bukowojodłowymi. Niestety, na potrzeby górnictwa i hutnictwa znaczna część tych lasów została wytrzebiona, na początku XX wieku nasadzono w to miejsce liczne świerki. W reglu górnym do wysokości 1550 m n.p.m. występują stare bory świerkowe. Jeszcze wyżej lasy stopniowo rzedną, luźne drzewostany świerkowe, modrzewie, jarzębiny i limby stopniowo ustępują miejsca kosodrzewinie (do wys. 1800 m n.p.m.), a ta wysokogórskim łąkom. Z tatrzańskimi lasami niezmiennie kojarzy się sosna limba, która tylko tutaj występuje w naturalnych warunkach, a pochodzi z gór Ałtaj. Odporna na szkodniki i wiatry dla górali symbolizuje dumę i moc. Jej drewno długo po ścięciu wydaje piękny zapach, ma różowawe zabarwienie i łatwo nadaje się do obróbki. Najwięcej limb - znajdujących się pod ścisłą ochroną - zachowało się w Dolinie Rybiego Potoku i Dolinie Roztoki. 14 Limba
Magia krokusów Dziewięćsił Tatrzańską roślinność pomimo trudnych warunków (krótki okres wegetacji, silne wiatry, zalegający śnieg) cechuje wyjątkowe bogactwo gatunków oraz intensywność kolorów i zapachów. Na niedużym obszarze rośnie ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych, w tym największe skupisko roślin endemicznych z ostróżką i skalnicą tatrzańską na czele. Na rozmieszczenie roślinności wpływa podłoże - skałki wapienne i dolomitowe są pokryte roślinnością naskalną z szarotką i goryczką krótkołodygową na czele. W piętrze kosodrzewiny oraz nad brzegami potoków rosną liczne zioła (np. litwor). Z kolei na granitowym podłożu wyrasta np. sit skucina, boimka dwurzędowa, sasanka biała, czy dzwonek alpejski. Nawet wśród granitowych szczytów spotkać możemy ok. 120 gatunków roślin kwiatowych i porostów, zaś na polanach np. przepięknego krokusa (szafran). Wielu turystów specjalnie wczesną wiosną wybiera się w góry, aby podziwiać przebijające się przez śnieg przebiśniegi (gładysz pospolity) oraz kwiaty krokusów, które dopiero w drugiej kolejności wypuszczają swe liście. Najwięcej tych kwiatów rośnie na polanach Doliny Kościeliskiej i Chochołowskiej. Wiosenny atak krokusów
Widok z Gubałówki Widokowa Po polskiej i słowackiej stronie Tatry otoczone są obniżeniami podtatrzańskimi oraz masywami górskimi. Jednym z takich masywów od północnej strony jest Pasmo Spisko-Gubałowskie. Składa się ono z trzech części: Pasma Gubałowskiego, Pasma Gliczarowskiego oraz Magury Spiskiej. Pasma te zbudowane są z fliszu podhalańskiego, cechują je długie i łagodne stoki, poprzecinane dolinami i strumieniami. Dolna stacja kolei na Gubałówkę 16
Gubałówka Zbocza te są częściowo zalesione, rozciągają się z nich przepiękne panoramy na Tatry. Pobliskie wsie jak Poronin, Białka Tatrzańska czy Bukowina Tatrzańska długo uchodziły za miejsa typowo letniskowe. Obecnie znacznie ożywiła się w nich turystyka zimowa - do czego szczególnie przyczyniło się powstanie wielu narciarskich tras oraz wyciągów. 17
I niedźwiedź też Świstaki i kozice to najczęściej kojarzone z Tatrami zwierzęta. Upodobały sobie wysokie partie gór. Świstaki podobne do bobrów są niezwykle płochliwe i ostrzegają się przed niebezpieczeństwem przeciągłym gwizdaniem. Ich sadło uważano za dobre lekarstwo na wszelkie choroby dlatego groziło im wyginięcie. W ich spokojnym bytowaniu przeszkadza im duży ruch turystyczny, zresztą podobnie jak i kozicom, których populację szacuje się na około 100 osobników. Zwierzęta te grupują się w małe stada zwane kierdlami. Zwinne kozice skaczą po stromych zboczach dzięki specjalnie przystosowanym kopytom i silnie umięśnionym nogom. W trudnych warunkach znajdują pożywienie trawy, zioła, igły kosodrzewiny. Gdy przeczuwają lawinę - schodzą w niższe partie gór. Sylwetka kozicy została wpisana w logo Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wśród innych przedstawicieli fauny wymienić można wilki, lisy, kuny leśne, sarny, wydry oraz niedźwiedzie (kilkanaście sztuk) i rysie, które podobnie jak niedźwiedzie, czasem wypuszczają się z lasu na hale. Lasy to także ostoja ptaków: orlika krzykliwego, kuny rudej, myszołówów, kilku gatunków sów. W wyższych partiach lasu gnieżdżą się głuszcze i cietrzewie. 18
Płyną pstrągi Od wieków ludzie wykorzystywali bogactwo ziemi skalnego Podhala, choćby tutejszych lasów, które dostarczają jagody, poziomki czy grzyby. Zbieranie tych leśnych darów pomagało uzupełniać skromne domowe spiżarnie. W górskich potokach żyją pstrągi, które po dzień dzisiejszy zajmują ważne miejsce w góralskiej kuchni. Z oscypkiem do Europy Typową cechą krajobrazu górskiego są owce, których wełna wykorzystywana jest do wyrobu swetrów czy góralskich skarpet. Nie mniejsze znaczenie ma owcze mleko, z którego wyrabia się kilka produktów, przede wszystkim oscypka twardy, wędzony ser o wrzecionowatym kształcie. Równie wybornie smakuje bundz, ser produkowany ze słodkiego, owczego mleka. Podhalańska bryndza otrzymała unijny certyfikat jako pierwszy polski produkt regionalny. Wyroby z owczego mleka popularyzuje Festiwal Oscypka w Zakopanem. Projekt i skład Zdjęcia: Adam Brzoza, Pawel Murzyn, Robert Szcząchor 19