sk arby przyrody Tatry polskie i słowackie

Transkrypt

1

2 sk arby przyrody Tatry polskie i słowackie

3 Tatry polskie i słowackie Wstęp 4 Tatry położenie, podział, geologia i ukształtowanie 6 Klimat i przyroda Tatr 9 Turystyka, sport i wypoczynek w Tatrach 10 Tatry w sztuce, artyści w Tatrach 12 Bezpieczeństwo w górach i ratownictwo 16 Najciekawsze zakątki Tatr 19 Rysy 21 Gerlach 22 Łomnica 25 Kasprowy Wierch 26 Kozi Wierch 29 Świnica 30 Mnich nad Morskim Okiem 33 Czerwone Wierchy 34 Krywań 37 Siwy Wierch 38 Tatry Bielskie 41 Wysoka 42 Sławkowski Szczyt 45 Zamarła Turnia 46 Staroleśny Szczyt 49 Giewont 50 Czerwona Ławka 53 Kościelec 54 Dolina Białej Wody 57 Dolina Pięciu Stawów Polskich 58 Dolina Rybiego Potoku 61 Letni Morskie krajobraz Oko polskich Tatr 62 CUDA NATURY polska

4 Mięguszowieckie Szczyty 65 Hala Gąsienicowa 66 Dolina Kościeliska 69 Dolina Chochołowska 70 Dolina Bystrej 73 Kuźnice 74 Dolina Białej Wody Kieżmarskiej 77 Dolina Jaworowa 78 Dolina Mięguszowiecka 81 Tatrzański Cmentarz Symboliczny 82 Dolina Żarska 85 Jaskinia Bielska 86 Orla Perć 89 Magistrala Tatrzańska 90 Zawrat 93 Wodospady Zimnej Wody 94 Rohacze 97 Ścieżka nad Reglami 98 Zakopane 101 Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem 102 Bukowina Tatrzańska 105 Zuberzec 106 Stary Smokowiec 109 Tatrzańska Łomnica 110 Szczyrbskie Jezioro 113 Tatrzańska Przyroda 115 Drapieżne ssaki Tatr 116 Kozica 118 Świstak 120 Tatrzańskie ptaki 122 Kilka roślin tatrzańskich 124 CUDA NATURY spis treści 3 Dolina Gąsienicowa

5 Wstęp Tatry to jedyne tak wysokie i zróżnicowane góry w Środkowej Europie. Dla Polaków są miejscem kultowym, bez względu na to, czy ktoś już tu był, czy nie. Znane z literatury pięknej, legend, opowiadań i, niestety, ostatnio najczęściej z sensacyjnych doniesień prasowych i telewizyjnych niewiele mających wspólnego z prawdą albo tendencyjnie uproszczonych. Na kolejnych stronach albumu przedstawiono kilkadziesiąt miejsc usytuowanych w Tatrach, które można odwiedzić (wszystkie są dostępne) i porównać z opisami. Wybór tematów jest subiektywny, niewyczerpujący, a nawet pomijający bardzo wiele specjalistycznych zagadnień. Szczegółowa monografia Tatr byłaby niemożliwa w ramach niedużej publikacji albumowej, tym bardziej że góry te są bardzo dokładnie zbadane, opisane, związane z losami i działalnością wielu ważnych postaci.

6 Obecnie na całym terenie Tatr utworzone są parki narodowe, a działania mające na celu zachowanie i ochronę unikatowej tatrzańskiej przyrody mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi. Góry są więc dostępne dla turystów tylko w takim zakresie, jaki umożliwia zminimalizowanie negatywnego oddziaływania człowieka na bardzo różnorodne zjawiska przyrodnicze, jakie tu występują. Uważne przeczytanie wszystkich tekstów pozwoli zrozumieć, jak wiele zagrożeń dla roślin, zwierząt, a nawet skał niesie ze sobą obecny zindustrializowany świat i działalność człowieka. Zapraszam do lektury, poznania opisywanych miejsc, a przede wszystkim do odwiedzenia Tatr i przekonania się, jakie są piękne i ciekawe. Marek Zygmański Tęcza nad Tatrami widok z okolic Popradu

7 Tatry położenie, podział, geologia i ukształtowanie Tatry leżą w północno-zachodniej części olbrzymiego łańcucha Karpat, w Wewnętrznych Karpatach Zachodnich. Stanowią ich najwyższą część o wyraźnej rzeźbie polodowcowej, nadającej im niepowtarzalny wygląd, jedyny w swoim rodzaju w całej Europie Środkowej i Wschodniej. Mają postać równoleżnikowego łańcucha długości około 80 km, z wieloma bocznymi grzbietami, zajmującego powierzchnię zaledwie około 800 km 2 (przy arbitralnym poprowadzeniu części granic na przykład drogami). Ich dominacja w krajobrazie wyraża się wyniesieniem ponad otaczające krainy o 1500 do 2000 m, a nad sąsiednie pasma o co najmniej 600, a najczęściej ponad 1000 m. W sensie administracyjnym leżą na granicy Polski i Słowacji. Na mniej dokładnych mapach należy ich szukać mniej więcej pomiędzy miastami Zakopane, Liptowski Mikulasz i Poprad. W granicach Polski znajduje się jedynie 175 km 2 ich powierzchni. Ze względu na ukształtowanie terenu związane z budową geologiczną dzielą się na trzy części: rozległe, bo obejmujące połowę całkowitej powierzchni Tatr, ale osiągające wysokość maksymalnie 2250 m n.p.m. (Bystra) Tatry Zachodnie; mniejsze Tatry Wysokie, na których terenie znajduje się Gerlach Tatry Zachodnie z lotu ptaka

8 (2663 m n.p.m.), najwyższy tatrzański szczyt; oraz położone na wschodzie Tatry Bielskie, o najmniejszej powierzchni, ze szczytami sięgającymi maksymalnie 2152 m n.p.m. (Hawrań). Tatry Wysokie poza północnymi obrzeżami są zbudowane ze zmetamorfizowanych granitoidów, których odporność na erozję (mimo większego zlodowacenia) widoczna jest w postaci największej wysokości szczytów. Tatry Zachodnie mają podobny trzon krystaliczny jak Tatry Wysokie, ale na ich powierzchni występują najczęściej przeobrażone łupki krystaliczne, gnejsy amfibolity i inne skały, których odporność jest mniejsza i objawia się łagodniejszą rzeźbą oraz mniejszą wysokością bezwzględną. Krańce Tatr Zachodnich (masyw Siwego Wierchu i Babek, Czerwone Wierchy z Giewontem, Kominiarski Wierch, Bobrowiec) budują skały osadowe, co odzwierciedla się w innej rzeźbie i mnogości zjawisk krasowych. Tatry Bielskie, zbudowane właściwie w całości z wapieni, mają typową dla takich skał rzeźbę z licznymi jaskiniami. Wokół Tatr leżą cztery krainy fizjograficzno-etnograficzne: Podhale, Orawa, Liptów i Spisz, których wsie miały swoje tereny również w górach i wykorzystywały je gospodarczo. Stąd spotykane są określenia Tatry Spiskie, Liptowskie, Orawskie czy Polskie, silnie zakorzenione w literaturze historycznej. Tatry polskie i słowackie Tatry położenie, podział... 7

9 Klimat i przyroda Tatr WTatrach, a w szczególności w ich wyższych partiach, panują inne warunki klimatyczne niż w otaczających je kotlinach. Jest to zjawisko zupełnie normalne, lecz często zaskakuje turystów, szczególnie gdy następują gwałtowne zmiany pogody. Ogólnie rzecz ujmując, temperatura powietrza obniża się wraz z wysokością o mniej więcej 0,5 1 C na każde 100 m wzniesienia. Objawia się to znacznie dłuższym utrzymywaniem się pokrywy śnieżnej i możliwymi w wysoko położonych miejscach przymrozkami i zalodzeniami (nawet w pogodne dni, gdy w dolinach notuje się temperatury wyraźnie powyżej zera). W okolicach grani, a najczęściej na wąskich przełęczach, występują silne wiatry, które jeszcze obniżają odczuwalną temperaturę, szczególnie gdy towarzyszy im deszcz lub mżawka z przeganianych chmur. Lokalne wiatry dolinne i miejscowe gwałtowne burze występują zwłaszcza w piękne upalne dni, a to z powodu nierównomiernego, a często bardzo silnego nagrzewania stoków. Przy odpowiednim rozkładzie ciśnień na południu i północy grzbietu Tatr występują również silne wiatry fenowe (na Podhalu zwane halnym), mogące powodować zniszczenia w lasach i miejscowościach oraz znaczne pogorszenie samopoczucia. Wał chmur nad Tatrami widok z Kotelnicy Białczańskiej

10 Piętrowy układ roślinności w Tatrach widoczne: las górnoreglowy, piętro kosodrzewiny, piętro hal i piętro turni; widok na Tatry Wysokie z okolic Szczyrbskiego Jeziora Z powodu obniżania się wraz z wysokością średniej rocznej temperatury powietrza bardzo wyraźnie widoczny jest w Tatrach piętrowy układ roślinności. Ponad polami, na których możliwa jest uprawa niektórych zbóż i warzyw, na wysokości m n.p.m. dobre warunki znajdują lasy z drzewami liściastymi (buk, jawor, osika, olcha), domieszką jodły i świerka oraz roślinami poszycia zależnymi od gleby, wystawy i nawodnienia. Taki skład miała pierwotna puszcza karpacka, w tym lasy tatrzańskie. Wyżej, do około 1550 m n.p.m., rosną głównie drzewa iglaste z przewagą świerka. Na stromych skałach i wantowiskach, na górnej granicy lasu występują zagajniki limbowe, czasem na znacznej powierzchni. Tereny położone do wysokości około 1800 m n.p.m. zajmują zarośla kosodrzewiny, czasem z domieszką jarzębiny i brzozy karpackiej. Wyżej, w Tatrach Wysokich, do 2300 m n.p.m., w piętrze hal, płaskie miejsca zarośnięte są trawami i barwnie kwitnącymi ziołami o bardzo różnym składzie gatunkowym. Powyżej, w piętrze turni, występuje jeszcze ponad sto gatunków roślin zielnych tworzących skupiska w załomach skalnych i na półkach, a także różnorodne mchy i porosty. Z biocenozami roślinnymi związane są (i to bardzo silnie) odżywiające się nimi zwierzęta, od bezkręgowców do ssaków, oraz żywiące się tymi zwierzętami drapieżniki. Dlatego najważniejszym zadaniem w ochronie przyrody jest zachowanie zespołów roślinnych w całej ich różnorodności, co nie jest łatwe, biorąc pod uwagę fakt, że wiele z nich zajmuje niewielkie obszary i wykazuje bardzo dużą wrażliwość na działania człowieka. Tatry polskie i słowackie Tatry Klimat i przyroda Tatr 9

11 Turystyka, sport i wypoczynek w Tatrach Ponieważ na terenie całych Tatr utworzono parki narodowe, co oznacza, że zwraca się tu szczególną uwagę na wymogi ochrony przyrody, preferowaną formą aktywności turystycznej jest zwiedzanie ich po wyznaczonych szlakach. Sieć znakowanych tras turystycznych ma obecnie około 450 km długości, z czego 220 km przypada na terytorium Polski. W kilkunastu schroniskach możliwy jest nocleg, ułatwiający słabszym turystom przejście dłuższych lub trudniejszych tras. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego nie ma ograniczeń w poruszaniu się po szlakach zimą (ze względów bezpieczeństwa wyłączane są zwykle tylko trzy odcinki), natomiast na Słowacji w okresie od 1 listopada do 15 czerwca dozwolone jest tylko dojście do schronisk. Po niektórych szlakach dolinnych dopuszczona jest jazda na rowerze. Uprawianie wspinaczki i taternictwa jaskiniowego jest możliwe na wyznaczonych terenach i na zasadach określonych w aktualnych zarządzeniach dyrektorów parków narodowych dostępnych w dyrekcjach lub na stronach internetowych. Nieprzestrzeganie tych przepisów zagrożone jest wysokimi karami finansowymi. Na terenie TANAP-u (słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego) uprawianie taternictwa oraz speleologii jest dozwolone tylko na określonych obszarach i wymaga specjalnych dokumentów lub zezwoleń za ich brak grożą kary finansowe. Narciarstwo zjazdowe na terenie Tatr można uprawiać tylko w kilku miejscach, a granice terenów, okresy funkcjonowania wyciągów i przepustowość są regulowane corocznie w zarządzeniach wydawanych przez dyrektorów parków. Tak samo ogłaszane są obszary dopuszczone do narciarstwa pozatrasowego i skialpinizmu. W Polsce z zasady wolno poruszać się na nartach po wszystkich pieszych szlakach turystycznych, na Słowacji nawet na dopuszczonych terenach należy legitymować się odpowiednim dokumentem. Sporadycznie na terenie Tatr organizuje się masowe biegi górskie lub odcinki rajdów przygodowych. Zawody skialpinistyczne są nieliczne i z założenia pozostają imprezami zamkniętymi. Turystka latem na szlaku na Rysy Turysta zimą w Dolinie Pięciu Stawów Polskich Wspinacz w tatrzańskiej ścianie 10 Tatry polskie i słowackie Turystyka, sport i wypoczynek...

12 Narciarz w Dolinie Chochołowskiej Na szczycie po zimowej wspinaczce

13 Tatry w sztuce, artyści w Tatrach Na ten temat napisano już kilka grubych ksiąg, ograniczając się tylko do nazwisk, dat, tytułów i krótkich charakterystyk. Jest więc z czego korzystać, aby poszerzyć swą wiedzę. W literaturze polskiej pierwsza wzmianka o Tatrach pojawiła się około 1750 roku w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego, ale jak wiele informacji w tym dziele była ona skompilowana z różnych źródeł i mało wiarygodna. Następny opis dał Stanisław Staszic w swojej pracy poświęconej zasadniczo geologii, wydanej w 1815 roku. Dopiero w II połowie XIX wieku wydano kilka książek, które opisywały wycieczki w Tatry ich autorami byli Seweryn Goszczyński, Wincenty Pol, Maria Steczkowska oraz Maciej Bogusz Stęczyński. Drukowano je także w odcinkach w prasie, co znacznie rozszerzało krąg czytelników. Powstało też wiele prac etnograficznych, geologicznych Fragment obrazu Dolina Kościeliska w Tatrach Jana Nepomucena Głowackiego oraz przyrodniczych. Zwykle miały one wąskie grono odbiorców, ale nieraz spełniały ważne funkcje, na przykład prace Maksymiliana Nowickiego o kozicy i świstaku bardzo przyczyniły się do uchwalenia ustawy o ochronie tych zwierząt. Zaczęły wychodzić przewodniki dla osób wybierających się w Tatry, Pieniny lub na Babią Górę. W tym samym czasie powstało wiele wierszy o Tatrach, z których największą wartość mają te pisane przez znawców tych gór: Adama Asnyka, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Franciszka Henryka Nowickiego i Jana Kasprowicza. Zaczęto publikować legendy góralskie w opracowaniu takich tuzów literatury, jak Henryk Sienkiewicz i Józef Ignacy Kraszewski. Powstał też kanon literatury góralskiej: Na Skalnym Podhalu i Legenda Tatr Tetmajera, Na przełęczy Stanisława Witkiewicza oraz opowiadania Władysława Orkana. Bez poznania tych utworów trudno zrozumieć górali i góralszczyznę. Z okresu międzywojennego warto wymienić pisma Stanisława Ignacego Witkiewicza, Narkotyk gór, albumowe Tatry i Podhale i inne książki Rafała Malczewskiego, Bajdę o Niemrawcu Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego czy Zakopanoptikon i Wielki dzień Andrzeja Struga. Tematyka tatrzańska i zakopiańska pojawia się w setkach wydanych wtedy książek. Po II wojnie światowej nie powstały już tak pomnikowe dzieła, rozrosła się za to literatura faktu, sensacyjna i przewodnikowa, choć w tej ostatniej niewiele jest pozycji wyczerpujących, dobrych czy chociażby uczciwych. Warto natomiast poznać literaturę (głównie wiersze) tworzoną przez rdzennych górali, takich jak Stanisław Nędza-Kubiniec, Adam Pach i Wanda Czubernat. Pierwsze obrazy Tatr z natury malował od 1837 roku Jan Nepomucen Głowacki i są one dziś kopalnią wiadomości o tym, jak wtedy wyglądały nasze najwyższe góry. Dużą popularność zdobyły litografie Macieja Bogusza Stęczyńskiego do jego Tatr 12 Tatry polskie i słowackie Tatry w sztuce, artyści...