ZMIANY W SYSTEMACH GOSPODARKI ODPADAMI MEDYCZNYMI W PUBLICZNYCH JEDNOSTKACH OCHRONY ZDROWIA WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO W LATACH 2007-2011 WYNIKI BADAŃ CHANGES IN THE SYSTEMS OF MEDICAL WASTE MANAGEMENT IN PUBLIC HEALTH PROTECTION INSTITUTIONS OF LUBUSKIE VOIVODSHIP 2007-2011- RESEARCH RESULTS Maciej GAWRON, Jagoda ZBOROWSKA Uniwersytet Zielonogórski Streszczenie: Artykuł podejmuje problematykę funkcjonowania systemów zarządzania gospodarką odpadami medycznymi w wojewódzkich samorządowych jednostkach ochrony zdrowia regionu lubuskiego, w latach 2007-2011. Na podstawie przeprowadzonych badań, wśród 65% funkcjonujących publicznych jednostek ochrony zdrowia podległych Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Lubuskiego, ukazuje endogeniczne zmiany ich systemów gospodarki odpadami determinowanych przede wszystkim kondycją finansową sektora usług medycznych. Słowa kluczowe: odpady medyczne, gospodarka odpadami, jednostki ochrony zdrowia 1. Wprowadzenie Obserwowana w ostatnich latach trudna sytuacja finansowa w sektorze funkcjonowania publicznych jednostek ochrony zdrowia wymaga poszukiwania działań racjonalizatorskich w obszarze zarządzania, ukierunkowanych przede wszystkim na poszukiwanie oszczędności ekonomicznych. W sposób logiczny działania te powinny dotyczyć wszelkich aspektów funkcjonowania jednostek ochrony zdrowia i mieć, także swoje odzwierciedlenie w ewolucji systemów gospodarki odpadami w nich funkcjonujących. Odbywać się to powinno poprzez dążenie do minimalizacji powstawania odpadów, poprzez minimalizację zużyciu surowców i energii, a także ograniczania kosztów związanych z ich utylizacją. Dlatego też niniejszy artykuł podejmuje problematykę funkcjonowania systemów zarządzania gospodarką odpadami medycznymi w wojewódzkich samorządowych jednostkach ochrony zdrowia regionu lubuskiego w latach 2007-2011. Koncentrując się na ukazaniu endogenicznych zmian w nich zachodzących determinowanych kondycją finansową sektora usług medycznych. Jednocześnie w artykule określono czynniki decydujące o efektywności systemu gospodarki odpadami medycznymi oraz zdefiniowane poszczególne ich rodzaje. Ponadto ukazano najważniejsze zagrożenia z nich wynikające. Na cele artykułu przebadano 65% funkcjonujących publicznych jednostek ochrony zdrowia podległych Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Lubuskiego w latach 2007-2011 a także wykorzystano materiały dostępne w bazie statystyki publicznej udostępnionej przez Ośrodek Badań Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze 1
2. Problematyka gospodarki odpadami medycznymi we współczesnych jednostkach ochrony zdrowia Odpady medyczne we współczesnych jednostkach służby zdrowia to niezwykle istotne zagadnienie. Dzieje się tak z uwagi na mnogość zagrożeń z nimi związanych. Literatura przedmiotu definiuje je jako substancje stałe, ciekłe i gazowe powstające przy leczeniu, diagnozowaniu i profilaktyce, w działalności medycznej prowadzonej w obiektach lecznictwa zamkniętego, otwartego oraz w obiektach badawczych. Zgodnie z 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 Sierpnia 2007r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi odpady medyczne klasyfikuje się w następujący sposób [4]: odpady medyczne o kodach 18 01 02*, 18 01 03*, 18 01 80* i 18 01 82*, to odpady zakaźne [5], są to odpady niebezpieczne, które zawierają żywe mikroorganizmy lub ich toksyny, o których wiadomo lub co do których istnieją wiarygodne podstawy do przyjęcia, że wywołują choroby zakaźne u ludzi lub innych żywych organizmów, odpady medyczne o kodach 18 01 06*, 18 01 08* i 18 01 10*, to odpady specjalne [6], są to odpady niebezpieczne, które zawierają substancje chemiczne, wywołujące choroby nie zakaźne u ludzi lub innych żywych organizmów albo mogą być źródłem skażenia środowiska, odpady medyczne o kodach 18 01 01, 18 01 04, 18 01 07, 18 01 09 i 18 01 81 to odpady pozostałe [7], są to odpady medyczne nie posiadające właściwości niebezpiecznych. W Polsce powstaje rocznie około 200 tysięcy ton odpadów medycznych, z czego 80% stanowią odpady o charakterze komunalnym, które nie stanowią zagrożenia sanitarnego. Pozostałe 20% z ogólnej masy wytwarzanych odpadów stanowią odpady specyficzne wymagające odpowiedniej utylizacji [2]. Stąd też, wymogi te stawiają przed placówkami służby zdrowia konieczność takiej organizacji systemu ich zbiórki a potem unieszkodliwiania, która główny akcent kładzie na przeciwdziałaniu skażeniom biologicznym (epidemiologicznym), które mogły by one wywołać. W przeciwnym razie stanowić one mogą bardzo zróżnicowaną mieszankę wszelkich typów odpadów. Poczynając od typowych odpadów komunalnych (np. żywność, opakowania) przez toksyczne chemikalia (np. leki) a na zainfekowanych biologicznie (np. narzędzia,opatrunki) kończąc. 3. Organizacja systemów gospodarki odpadami medycznymi w jednostkach służby zdrowia Gospodarka odpadami medycznymi to całokształt działań zmierzających do minimalizacji, wykorzystania lub unieszkodliwiania odpadów medycznych oraz weterynaryjnych, polegających na całościowym i kompleksowym objęciu źródeł ich powstania, sposobów gromadzenia, identyfikacji i kontroli transportu, technik i technologii przetwarzania z procesami degradacji oraz oceny zanieczyszczenia środowiska, pomiarami emisji w fazie stałej ciekłej i gazowej wraz z analizą kosztów działania [1]. Zakażenia szpitalne stanowią obecnie ogromne wyzwanie dla światowej i polskiej medycyny oraz nauk o zarządzaniu. Szpital jako ważna jednostka ochrony zdrowia jest bowiem zakładem, wytwarzającym odpady, zarówno te, które powstają w naszych domach, jak i te będące zagrożeniem zarówno dla ludzi jak i środowiska. Stąd też odpowiednie zarządzanie a w szczególności nadzór, nad postępowaniem z odpadami z 2
punktu epidemiologicznego oraz bezpieczeństwa pracy, jest ważnym elementem pracy w profilaktyce zakażeń i wymaga opracowania odpowiedniego, skutecznego systemu. Gospodarka odpadami oprócz istotnego zapobiegania zagrożeniom epidemiologicznym i środowiskowym ma też duże znaczenie ekonomiczne. Dzieje się tak z uwagi na fakt, że zagospodarowanie i unieszkodliwianie odpadów stanowi poważne obciążenie finansowe. Zależnie od wielkości i rodzaju placówki sięgać ono może od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy złotych rocznie i więcej. W praktyce funkcjonowania polskich jednostek ochrony zdrowia napotkać można na wadliwy sposób funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami. W którym to stosowana jest m. in. nieodpowiednia segregacja odpadów, kwalifikowanie zbyt wielu odpadów jako odpadów niebezpiecznych, kierowanie odpadów, które mogłyby być poddane recyklingowi do masy odpadów wywożonych na składowisko odpadów. Wszystko to przyczynia się do generowania dodatkowych kosztów. Logiczne jest, że problemu powstawania odpadów w takich jednostkach nie można uniknąć, ale racjonalność ekonomiczna połączona z dbałością o bezpieczeństwo epidemiologiczne stwarza konieczność tworzenia w jednostkach ochrony zdrowia odpowiednich procedur, standardów postępowania, które doprowadzą do zmniejszenia ilości ich wytwarzania, przy jednoczesnym zwiększeniu efektywności postępowania z nimi. Wydaje się, że kluczem do efektywnej gospodarki odpadami jest: 1. Segregacja na odpowiednie kategorie w miejscu i czasie powstania. 2. Właściwy podział odpadów,zależnie od poziomu zagrożenia oraz rodzaju materiału, prowadzący do ujednolicenia, 3. Znajomość składu i charakteru poszczególnych grup odpadów, a w konsekwencji do poprawy warunków odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, 4. Działanie na rzecz maksymalizacji efektywności selektywnej zbiórki, które zależy od znajomości reguł rozdziału odpadów oraz ilości, rozmieszczania i oznakowania pojemników, 5. Przyjęcie odpowiednich procedur segregacji mają bezpośredni wpływ na koszt i sposób dalszego postępowania z odpadami. Tabela 1 Wybrane korzyści wynikające z uporządkowania gospodarki odpadami w jednostce służby zdrowia Wewnętrzne eliminacja opłat i kar z tytułu nieprawidłowego postępowania z odpadami, podniesienie świadomości personelu w zakresie bezpieczeństwa dla środowiska i kosztów utylizacji odpadów, wypracowanie nowego sposobu odzysku odpadów (odpad jako surowiec wtórny) oszczędność surowców i energii ułatwienie przygotowania jednostki służby zdrowia do wdrożenia np. systemu zarządzania jakością wg normy ISO 9001, systemu zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001 i/lub bezpieczeństwa i higieny pracy PN-N 18001. Zewnętrzne zwiększenie pozytywnej relacji z otoczeniem zmniejszenie oddziaływania na środowisko poprawa pozycji konkurencyjnej na rynku usług medycznych dyfuzja dobrych praktyk w zakresie gospodarki odpadami do otoczenia Znajomość i prawidłowa klasyfikacja wytworzonych odpadów jest niezbędna i konieczna przy planowaniu gospodarki odpadami. Jej odpowiednie i efektywne planowanie a potem wdrożenie przynosi jednakże szerokie spektrum korzyści dla jednostki. Tabela 1 przedstawia wybrane, najistotniejsze spośród nich. 3
4. Funkcjonowanie wojewódzkich samorządowych jednostek ochrony zdrowia w województwie lubuskim charakterystyka obszaru badań. W województwie lubuskim istnieje 15 wojewódzkich samorządowych jednostek ochrony zdrowia, z czego 14 funkcjonuje jako Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej, a tylko jeden Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno- Kardiologiczny w Torzymiu od 3.09.2010 r. działa jako Spółka z o.o., której jedynym udziałowcem jest województwo lubuskie. W kolejce do przekształcenia w spółkę jest także Samodzielny Publiczny Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Międzyrzeczu, który miałby funkcjonować na podobnych zasadach jak Torzym. Mimo poważnych problemów z zadłużeniem (łączne zadłużenie wszystkich lubuskich szpitali wojewódzkich na dzień 16 kwietnia 2012 r. wynosi 350 mln zł.) [3], na przestrzeni lat 2007-2011 żadna z jednostek nie przeprowadziła restrukturyzacji w celu zmniejszenia zadłużenia. Samorząd województwa jako podmiot tworzący wojewódzkich jednostek ochrony zdrowia sprawuje nad nimi nadzór zgodnie z ustawą o działalności leczniczej z dnia 15 kwietnia 2011 r. [8] oraz Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 18 listopada 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru nad samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej [9]. Do wyłącznej właściwości Sejmiku należy tworzenie, przekształcanie i likwidacja oraz wyposażanie jednostek w majątek art. 18 pkt 19 lit. f ustawy z dnia 5 czerwca 1998r. o samorządzie województwa [19], a także zatwierdzanie statutów i zmian w statutach tych zakładów dokonywanych. Do zadań Zarządu Województwa w stosunku do jednostek służby zdrowia, należy kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie ich działalności, w tym powoływanie i odwoływanie kierowników oraz powoływanie Rad Społecznych i Rad Nadzorczych Spółki (w przypadku szpitala w Torzymiu), zwoływanie posiedzeń oraz zatwierdzanie regulaminów działalności Rad Społecznych i Rad Nadzorczych Spółki. Na dzień 1 kwietnia 2012 r. w skład jednostek podległych Samorządowi Województwa wchodzi 15 ochrony zdrowia tj.: 6. Szpital Wojewódzki SPZOZ w Zielonej Górze 7. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny dla Nerwowo i Psychicznie Chorych SPZOZ w Ciborzu 8. Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny SPZOZ w Torzymiu 9. Lubuski Ośrodek Rehabilitacyjno-Ortopedyczny im. dr. Lecha Wierusza w Świebodzinie SPZOZ 10. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Leczenia Dzieci 11. i Młodzieży w Zaborze 12. Ośrodek dla Osób Uzależnionych SPZOZ Nowy Dworek 13. Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki w Gorzowie Wlkp. 14. Samodzielny Publiczny Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Międzyrzeczu 15. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego SPZOZ w Zielonej Górze 16. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej MEDKOL w Zielonej Górze 17. Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnień w Zielonej Górze 18. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej pn. Obwód Lecznictwa Kolejowego w Gorzowie Wlkp. 4
19. Samodzielna Publiczna Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Gorzowie Wlkp. 20. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Zielonej Górze 21. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Gorzowie Wlkp. 5. Analiza systemów gospodarki odpadami w publicznych, samodzielnych jednostkach ochrony zdrowia podległych Samorządowi Województwa Lubuskiego w latach 2007-2011 wyniki badań Badania przeprowadzono w I kwartale 2012 roku wśród 65% podległych Urzędowi Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego Samodzielnych Publicznych Jednostek Ochrony Zdrowia za okres 2007-2011. Posłużono się kwestionariuszem ankiety. Na ich podstawie stwierdzono m. in., że spośród typologii prowadzonych świadczeń medycznych badanych publicznych jednostek zdrowia podległych samorządowi w województwie lubuskim w największym stopniu do powstania odpadów przyczyniały się iniekcje, w tym pobieranie krwi, badania analityczne materiału biologicznego oraz na trzecim miejscu zabiegi opatrunkowe. Kolejne pod względem powstania odpadów były zabiegi chirurgiczne, leczenie cytostatykami, zabiegi operacyjne oraz badania mikrobiologiczne. Jednocześnie tylko 20% przebadanych jednostek medycznych deklarowało w tym czasie posiadanie własnej oczyszczalni ścieków (stosując najczęściej biologiczne oczyszczanie ścieków), zaś 40% odprowadzało ścieki bezpośrednio do miejskiej sieci kanalizacyjnej nie stosując żadnej formy ich oczyszczania bądź pod oczyszczania. Stanowić to mogło w sposób logiczny potencjalne zagrożenia epidemiologiczne. Pozostałe jednostki zrzucały w tym czasie ścieki do szamb przyszpitalnych. W wyniku badań ustalono jednocześnie, że globalna ilość wszystkich odpadów powstających w przeanalizowanych samorządowych jednostkach służby zdrowia systematycznie rośnie. Jednakże dynamika tego przyrostu począwszy od okresu 2009-2010 wyraźnie malała. Zależności te pokazuje wykres (rys. 1). Rys. 1 Dynamika przyrostu odpadów po medycznych Źródło: badania Koła Naukowego Eko-Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego 2012 5
Jednocześnie globalne koszty związane z gospodarką odpadami całej analizowanej grupy w latach 2007-2011 posiadały także systematyczną tendencję wzrostową. Zależności te zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Przybliżony koszt (globalny) funkcjonowania wszystkich systemów gospodarki odpadów w jednostkach ochrony zdrowia podległych Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Lubuskiego w latach 2007-2011 Koszty w poszczególnych latach [w PLN] 2007 2008 2009 2010 2011 299853,3 288676,7 657108 676612,5 894255 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania Koła Naukowego Eko-Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego 2012 Jednakże analiza zmienności kosztów w przeliczeniu na koszt jednostkowy zagospodarowania 1 tony odpadów po medycznych z grupy A, B, C ukierunkowana de facto na określenie efektywności ekonomicznej systemu dostarcza niezwykle intersujących informacji. Otóż jak się okazało, w latach 2007-2010 średni koszt utylizacji 1 tony odpadów systematycznie spada (co pokazuje wykres rys. 2). Rys. 2 Jednostkowy, średni koszt gospodarki odpadami w przeliczeniu na 1 tonę odpadów do zagospodarowania w latach 2007-2011 [w PLN] Źródło: opracowanie własne na podstawie badania Koła Naukowego Eko-Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego 2012 Obserwowany w latach 2007-2010 spadek średniego kosztu zagospodarowania 1 tony odpadów wskazywać może na poprawę efektywności ekonomicznej funkcjonujących w badanych jednostkach systemów gospodarki odpadami. Świadczyć o tym może spadek średniego kosztu obsługi 1 tony odpadów przy stale rosnącej ich ilości. Natomiast nagły obserwowany na wykresie (rys. 2) wzrost średniego kosztu jednostkowego w 2011 roku mógł być spowodowany obserwowaną w całej gospodarce narodowej presją inflacyjną, w wyniku podwyżki kosztów pośrednich związanych np. z kosztami energii czy transportu. Potwierdzać to może niewspółmierny wzrost jednostkowego kosztu średniego gospodarki odpadami medycznymi w stosunku do wzrostu ich ilości. 6
6. Podsumowanie Problematyka gospodarowania odpadami medycznymi w lubuskich jednostkach ochrony zdrowia (i nie tylko), z uwagi na rodzaj zagrożeń z nimi związanych, to temat stale ważny i aktualny a w perspektywie przyszłości nabierać będzie jeszcze większego znaczenia. Świadczyć o tym mogą rosnący w sposób ciągły wolumen ich produkcji, w analizowanym okresie, który określił pewien długookresowy trend oraz systematycznie zwiększające się w latach 2007-2011 globalny koszty ich unieszkodliwiania. Wszystko to połączone z trudną sytuacją finansową całego polskiego systemu ochrony zdrowia stanowi i stanowić będzie nie lada wyzwanie stojące przed nimi w perspektywie najbliższych lat. Badania jasno wykazały, że analizowane Samodzielne Publiczne Jednostki Ochrony Zdrowia działające w czasach trudnej sytuacji finansowej sektora ochrony zdrowia systematycznie podnosiły w latach 2007-2010 efektywność swoich systemów gospodarki odpadami, dzięki czemu średni koszt jednostkowy zagospodarowania 1 tony odpadów medycznych systematycznie w tym okresie się zmniejszał. Stanowić to mogło wyraz poszukiwania działań racjonalizatorskich w tym obszarze ukierunkowanych na oszczędności finansowe, przy stale rosnącej w latach 2007-2011 ilości produkowanych odpadów. Co ciekawe, badania pokazały także, w jaki sposób zewnętrzna presja inflacyjna, związana prawdopodobnie z obserwowanymi wzrostami cen w gospodarce narodowej w 2011 roku, mogła wpłynąć na spadek tejże efektywności. Stąd też właśnie dlatego na władzach publicznych, określających ramy funkcjonowania takich jednostek, spoczywa obowiązek uwzględniania tych kwestii w trakcie tworzenia programów gospodarki odpadami oraz instrumentów wsparcia restrukturyzacji i udoskonalania systemów gospodarki odpadami, w jednostkach tworzących polski sektor usług medycznych. 7. Literatura [1] Wandrasz J. J, Sanitacja i termiczne unieszkodliwianie odpadów w obowiązujących przepisach, Wydawnictwo Abrys, Poznań 2004, s. 6. [2] Wyrąbek H., Zarządzanie gospodarką odpadami medycznymi w Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytet Przyrodniczo -Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2010 r. [3] http://www.zachod.pl/2012/04/dlugi-szpitali/ [4] Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 sierpnia 2007 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi Dz. U. z 2007 Nr 162, poz. 1153. [5] Ibidem. [6] Ibidem. [7] Ibidem. [8] Ustawa z dnia 15 Kwietnia 2011r. o działalności leczniczej. Dz. U. Nr 112, poz. 654 z późn. zm. [9] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 listopada 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru nad samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej i nad jednostkami transportu sanitarnego Dz. U. Nr 94, poz. 1097. [10] Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa. Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1590 z późn. zm. 7