ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

XI. ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Integrated Environmental Monitoring Programme Andrzej Kostrzewski, Robert Kolander, Józef Szpikowski Instytut Badań Czwartorzędu i Geoekologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wprowadzenie Położenie województwa zachodniopomorskiego w umiarkowanej strefie klimatycznej, w sąsiedztwie Morza Bałtyckiego, ma bezpośredni wpływ na współczesne kształtowanie geoekosystemów (krajobrazów) i ich przemiany. Różnokierunkowa działalność człowieka, często w zasadniczy sposób modyfikuje przebieg procesów naturalnych i doprowadza do zmian we właściwościach wybranych elementów środowiska przyrodniczego. Powyższe zmiany doprowadzają do modyfikacji struktury wewnętrznej geoekosystemu, a także przebiegu jego granic. W niniejszym opracowaniu przedstawiony zostanie aktualny stan środowiska przyrodniczego wybranych geoekosytemów województwa zachodniopomorskiego zlewni jeziora Gardno na terenie Wolińskiego Parku Narodowego oraz zlewni górnej Parsęty. Ocena stanu środowiska przyrodniczego opiera się w szczególności na danych pomiarowych za lata 2006 i 2007, zebranych na stacjach terenowych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, odpowiednio w Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Białej Górze na wyspie Wolin oraz Stacji Geoekologicznej w Storkowie (na 13 km biegu Parsęty). Stacja w Storkowie jest Stacją Bazową Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, a stacja w Białej Górze, funkcjonująca ze statusem wolontariusza w ZMŚP, oczekuje na decyzję Ministerstwa Środowiska o włączeniu jej do sieci ZMŚP. Obie stacje należą do sieci monitoringu regionalnego. Należy dodać, że otrzymane dane pomiarowe z ww. stacji terenowych pozwalają formułować prawidłowości o funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego także na innych obszarach województwa zachodniopomorskiego o podobnej strukturze geoekosystemów. Ciągle aktualny i dyskusyjny problem reprezentatywności obszaru badań ma w tym przypadku podstawowe znaczenie. Środowisko przyrodnicze województwa zachodniopomorskiego Województwo zachodniopomorskie położone jest w umiarkowanej strefie klimatycznej w bezpośrednim sąsiedztwie Morza Bałtyckiego. Relacje i zależności, jakie zachodzą między klimatem, ukształtowaniem powierzchni, użytkowaniem terenu oraz różnokierunkową działalnością człowieka, określają indywidualność województwa zachodniopomorskiego w strukturze krajobrazowej kraju i Europy. Uwzględniając podział regionalny, przedstawiony przez Kondrackiego (1994), województwo zachodniopomorskie położone jest w granicach regionów Pobrzeża Południowo-Bałtyckiego i Pojezierza Pomorskiego. Indywidualność przyrodniczą województwa określa jego nadmorskie położenie. Struktura krajobrazowa województwa zachodniopomorskiego jest przede wszystkim skutkiem strefowych, regionalnych i lokalnych związków, zależności i oddziaływań między poszczególnymi elementami środowiska przyrodniczego przebiegającymi w warunkach czwartorzędowych zlodowaceń i funkcjonowania holoceńskiego cyklu krajobrazowego (Augustowski 1984, Galon, 1972, Karczewski 1968, Kostrzewski 1978, 1993a). Biorąc pod uwagę aktualne naturalne i antropogeniczne przemiany krajobrazowe województwa zachodniopomorskiego, z punktu widzenia teoretycznego jak i konkretnych zadań praktycznych, niezbędny jest stały, zorganizowany monitoring poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego jak i całych struktur krajobrazowych (geoekosytemów) (Kostrzewski 1990). Elementy środowiska przyrodniczego monitorowane są w ramach programu monitoringów specjalistycznych, natomiast krajobrazy (geoekosystemy) w oparciu o program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski 1995, Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995). Obydwa typy monitoringu środowiska przyrodniczego realizowane są na terenie województwa zachodniopomorskiego. 198 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

W oparciu o wyniki realizowanego monitoringu środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomorskiego można określić tendencje zmian środowiska oraz podporządkować im odpowiednie działania ochronne. Założenia realizacji programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Zorganizowane badania środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomorskiego prowadzone są w wydzielonych jednostkach przestrzennych geoekosystemach (krajobrazach), których wielkość zależy od przyjętego kryterium klasyfikacji (Kostrzewski 1990, 1993a, b, c, 1995). Podstawowym problemem do realizacji jest określenie granic badanych geoekosystemów, ich struktury wewnętrznej oraz ich rangi taksonomicznej w regionie. Geoekosystemami, które wybrano do kompleksowego ujęcia obiegu energii i materii, są zlewnia górnej Parsęty i zlewnia jeziora Gardno. Organizacja systemu pomiarowego monitoringu środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomorskiego uwzględnia naturę zmienności wieloletniej, rocznej i sezonowej umiarkowanej strefy klimatycznej oraz regionalne warunki środowiskowe. W Polsce system pomiarowy monitoringu środowiska przyrodniczego odpowiada standardom wprowadzonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PIOŚ 1998a) oraz w ramach monitoringu regionalnego organizowanego przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska. System pomiarowy realizowanego monitoringu środowiska przyrodniczego umożliwia także obserwacje zdarzeń o charakterze ekstremalnym i katastrofalnym. W tym zakresie należy jednak dopracować organizację i zakres odpowiednich systemów pomiarowych. Na terenie województwa zachodniopomorskiego przyjęto do realizacji program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski 1995, Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995). Program ten jest programem funkcjonowania geoekosystemów, poznania ich zasobów przyrodniczych, wskazania kierunków ich rozwoju i ochrony. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP) funkcjonuje w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, który został zaakceptowany przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (PIOŚ 1992). Podsystem (w strukturze PMŚ) Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego ma na celu rejestrowanie i analizę krótko- i długookresowych zmian zachodzących w geoekosystemach pod wpływem zmian klimatu, zanieczyszczeń i innych przejawów ingerencji człowieka. Zebrane dane pomiarowe umożliwiają analizę różnych scenariuszy rozwoju środowiska przyrodniczego województwa zachodniopomorskiego. Na terenie województwa zachodniopomorskiego wyniki z pomiarów zebranych na Stacji Bazowej ZMŚP w Storkowie (geoekosystem zlewni górnej Parsęty) oraz Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Białej Górze na Wolinie (geoekosystem zlewni jeziora Gardno) pozwalają na systematyczną obserwację przemian krajobrazowych zachodzących pod wpływem procesów naturalnych i różnokierunkowej antropopresji. Wymienione stacje są częścią monitoringu regionalnego województwa zachodniopomorskiego. Stacja Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Grodnie (wyspa Wolin) W dniu 17 kwietnia 1996 roku powołana została Stacja Monitoringu Środowiska Przyrodniczego UAM na wyspie Wolin. Jej zadaniem jest ciągłe i zorganizowane monitorowanie wybranych geoekosystemów środowiska przyrodniczego Wolińskiego Parku Narodowego. Ciągłe obserwacje wytypowanych do badań elementów środowiska przyrodniczego i procesów w nim zachodzących doczekały się już wieloletnich serii obserwacyjnych. Funkcjonowanie Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego oparte jest na współpracy pomiędzy Zakładem Geoekologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Wolińskim Parkiem Narodowym i Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Szczecinie. Opracowany program współpracy określa podstawowe założenia programu Stacji, mające na celu dostarczanie danych o stanie aktualnym, kierunkach zagrożeń i ochrony środowiska przyrodniczego Wolińskiego Parku Narodowego. Środowisko przyrodnicze wyspy Wolin Wyspa Wolin zajmuje obszar 265 km 2, w jej zasięgu występują różne typy rzeźby, co z kolei decyduje o jej dużym zróżnicowaniu krajobrazowym. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 199

Założenia statutowe Wolińskiego Parku Narodowego pozwalają na ochronę środkowej wysoczyznowej części wyspy. Od 1996 roku, wraz z powiększeniem się obszaru parku, ochroną objęte zostały strefy przybrzeżne Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej, a także delta wsteczna Świny. Kostrzewski (1978) zwraca uwagę na indywidualność przyrodniczą wyspy Wolin wyrażającą się w położeniu nadmorskim w umiarkowanej strefie klimatycznej, wyspiarskim charakterze regionu, dużym zróżnicowaniu typów genetycznych rzeźby, interesujących formach występowania wód powierzchniowych, dużym zróżnicowaniu świata roślinnego i zwierzęcego, wysokich walorach krajobrazowych, zasługujących na różne formy ochrony i wyspecjalizowanych funkcjach związanych z nadmorskim położeniem. Na aktualną rzeźbę wyspy Wolin (Kostrzewski 1978), będącą efektem czwartorzędowego cyklu rzeźbotwórczego nakładają się elementy rzeźby cyklu holoceńskiego. Rzeźba wyspy Wolin powstała w wyniku recesji lobu Odry z fazy szczecińskiej (Wzgórza Bukowe, Wał Bobrownicki) do linii moren czołowych fazy wolińsko-gardzieńskiej, których wiek określany jest na najstarszy dryas. W tym czasie powstały podstawowe typy rzeźby wyspy Wolin. Wolińska morena czołowa stanowi trzon pleistoceńskich osadów, w strefie wybrzeża Bałtyku podcięta jest klasycznie wykształconym i najwyższym w Polsce klifem morskim (Kostrzewski, Zwoliński 1988, 1994). Na obszarze wyspy Wolin można wyróżnić gleby brunatne kwaśne, bielicowo-rdzawe, bielice, arenosole oraz naspy przyklifowe. Zróżnicowanie typologiczne gleb wyspy Wolin (Borowiec 1994) jest ściśle powiązane z występowaniem różnych zespołów roślinnych oraz ze składem mineralogicznym podłoża i warunkami klimatycznymi wyspy. Istnieje wiele opracowań klimatologicznych dotyczących wyspy Wolin (Romer 1949, Prawdzic 1961, 1963, Okołowicz 1973, Woś 1993). Autorzy podkreślają wpływ morskich mas powietrza na kształtowanie klimatu wyspy. Według podziału Wosia (1993) wyspa Wolin należy do Regionu Klimatycznego Zachodnionadmorskiego, cechującego się największą w Polsce częstością występowania dni z pogodą umiarkowanie ciepłą i jednocześnie pochmurną, rzadko występuje typ pogody przymrozkowej i mroźnej. Sieć rzeczna na obszarze wyspy Wolin jest słabo wykształcona. Lewińska struga łączy jeziora polodowcowe znajdujące się w północno-wschodniej części wyspy w jeden system (Pojezierze Wolińskie). Na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego występują też jeziora leżące na obszarach bezodpływowych powierzchniowo Turkusowe i Gardno. Ważną rolę w bilansie wyspy Wolin spełniają także rowy melioracyjne odwadniające wschodnią, równinną część wyspy (Choiński, Kowalski, Świrko 1978). Specyfika nadmorskiego położenia wyspy Wolin wpływa na dwudzielny charakter jej zasobów roślinnych nadmorski i śródlądowy (Piotrowska 1994). Sąsiedztwo Bałtyku i Zalewu Szczecińskiego stwarza warunki do wzbogacania i wzrostu różnorodności flory i zbiorowisk roślinnych. Obszary te porastają m.in. rzadkie gatunki kserotremiczne i zbiorowiska ciepłolubne z tzw. mezofilną buczyną storczykową (Carici-Fagetum balticum). Mniej zróżnicowane są zasoby śródlądowe wyspy porośnięte głównie acidofilnymi lasami bukowymi i mieszanymi oraz borami, rosnącymi na ubogim podłożu. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby parku i całej wyspy Wolin jest Pasmo Wolińskie (Marsz 1967). W zasięgu Pasma Wolińskiego znajduje się kulminacja mikroregionu, będąca jednocześnie kulminacją całej wyspy 115,4 m n.p.m. Powierzchnię całego mikroregionu porastają fizjocenozy lasów liściastych (buk, grab, dąb) z domieszką sosny i rzadziej enklawy fizjocenoz pagórków gliniastych, zagłębień bezodpływowych i dolinnych. Wartości przyrodnicze i niewielki stopień przekształcenia środowiska w obrębie Pasma Wolińskiego zadecydował o wytypowaniu w jego obrębie zlewni eksperymentalnej. Obejmuje ona obszar 265 ha i jest zlewnią bezodpływową powierzchniowo. W północno-wschodniej części zlewni znajduje się jezioro Gardno o powierzchni 2,1 ha, głębokości 6,9 m, położone na wysokości 16,9 m n.p.m. Deniwelacje w obrębie zlewni dochodzą do 98,5 m. Powierzchnia zlewni jeziora Gardno jest w całości porośnięta lasem. Występują tutaj lasy bukowe i mieszane (sosna, dąb, rzadziej świerk). W zlewni dominują gleby bielicowe, lecz spotyka się także gleby bielicowo-rdzawe i brunatne kwaśne. 200 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Organizacja monitoringu środowiska przyrodniczego W obrębie eksperymentalnej zlewni jeziora Gardno zainstalowano system pomiarowy, który obejmuje wybrane elementy poszczególnych sfer środowiska przyrodniczego w układzie pionowym: atmosfera biosfera litosfera pedosfera hydrosfera i poziomym: pokrywy stokowe (Kolander 1997, 2007). Poznanie etapów obiegu wody (droga do dna lasu oraz w pokrywach stokowych) ma na celu poznanie zróżnicowania czasowego i przestrzennego modyfikowanych fizykochemicznie krążących wód. Zastosowana metodyka badań nawiązuje do ogólnie stosowanych rozwiązań i standardów pomiarowych stosowanych w badaniu współczesnych geoekosystemów (m.in. w zlewni górnej Parsęty (Kostrzewski 1994)). We wschodniej części Pasma Wolińskiego znajduje się stacja meteorologiczna Wolińskiego Parku Narodowego. Stacja prowadzi monitoring warunków pogodowych od 1986 roku. Pomiary wykonywane są zgodnie ze standardami IMGW. Dane te są uzupełniane w oparciu o rozbudowywany system automatycznych pomiarów meteorologicznych w obrębie zlewni jeziora Gardno. Podstawowym elementem systemu pomiarowego jest automatyczna stacja meteorologiczna firmy Vaisala położona na odcinku wybrzeża klifowego (Biała Góra) w odległości 2 km na wschód od Międzyzdrojów. Najbliższa stacja synoptyczna IMGW znajduje się w Świnoujściu 20 km na zachód od zlewni eksperymentalnej. Powierzchnię testową opadu na dnie lasu zlokalizowano na reprezentatywnej powierzchni zbiorowiska leśnego Luzulo pilosae Fagetum, położonej w północno-wschodniej części zlewni. Na 250 m 2 powierzchni testowej monitoringiem objęty jest opad podkoronowy, spływ po pniach i roztwory glebowe. Opad podkoronowy zbierany jest do kolektorów o powierzchni wlotowej 200 cm 2 osłoniętych siatką z obojętnego chemicznie tworzywa. Kolektory spływu po pniach zainstalowane są przy trzech bukach. Spływ koncentruje się na opaskach spiralnych odprowadzających wodę do kolektorów zamontowanych u podstawy pni. Skład chemiczny roztworów glebowych określono za pomocą 2 kompletów próbników podciśnieniowych zainstalowanych na trzech głębokościach profilu glebowego 30, 60 i 120 cm. Poznanie zróżnicowania chemicznego roztworów glebowych w zależności od ukształtowania terenu umożliwiły kolejne cztery komplety próbników do poboru roztworów glebowych. Próbniki te zlokalizowane są na stoku testowym w różnych sytuacjach morfologicznych. Pierwszy komplet umieszczono w górnej części stoku, drugi w środkowej części skłonu stoku, następny u podnóża stoku, a ostatni na powierzchni płaskiej terasie jeziornej. W celu dalszego szczegółowego monitorowania obiegu wody, w dolnej części omawianego stoku zlokalizowano stanowisko pomiarowe spływu śródpokrywowego. Ekranowane czterometrowe rynny, zbierające spływ śródpokrywowy, są zainstalowane poprzecznie do profilu podłużnego stoku na trzech głębokościach 30, 60, 210 cm. W połowie 2006 roku zakończono prace związane z rozbudową i automatyzacją systemu pomiarowego (wykonawca O.T.J. POLON Wrocław). Rozszerzenie i modernizacja systemu pomiarowego pozwala na zwiększenie liczby uzyskiwanych danych poprzez ciągłą rejestrację parametrów pomiarowych. Kolejne etapy obiegu wody badane są raz w tygodniu w oparciu o stanowisko pomiaru stanu wód jeziora Gardno. Pobór próbek wód powierzchniowych w stałym punkcie jeziora z głębokości 0,5 m poniżej zwierciadła wody pozwala na poznanie oddziaływania zasilania wodami podziemnymi i glebowymi oraz opadami atmosferycznymi na jezioro Gardno. Badanie wód podziemnych oparte jest na dwóch punktach piezometrycznych położonych na wysokości 4 m nad poziomem zwierciadła jeziora i w odległości 40 m od linii brzegowej oraz na uzupełniającym punkcie piezometrycznym położonym w odległości 20 m od jeziora i powyżej 2,5 m od jego zwierciadła. Piezometry pozwalają na badania wahań poziomu zwierciadła wód podziemnych dwóch poziomów wodonośnych i korelowanie tych wyników z wahaniami poziomu jeziora Gardno. Próbki wody do analiz chemicznych pobierane są w cyklach maksymalnie jednomiesięcznych. Analizy ph i przewodności elektrolitycznej wykonywane są na miejscu w Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego UAM w Białej Górze. Próbki następnie przewożone są do laboratorium hydrochemicznego Stacji Geoekologicznej UAM w Storkowie. Zakres analiz obejmuje oznaczenia jonów HCO 3-, Ca 2+, CI -, SO -2 4, NO - 3, NH + 4, PO -3 4, Na +, K +, Mg +2. Oznaczano także SiO 2. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 201

System pomiarowy Stacji Monitoringu Środowi- Fotografia XI.1. Kartowanie hydrochemiczne ska Przyrodniczego w Białej Górze obejmuje tak- w Zalewie Szczecińskim. Wicko że, realizowany od 1977 roku monitoring tempa Małe, grudzień 2007 (fot. cofania i zmian morfologicznych wybrzeży klifo- R. Kolander) wych, realizowany na 6 odcinkach testowych między Międzyzdrojami a Grodnem (Kostrzewski, Zwoliński 1994). W 2000 roku zorganizowano system pomiarowy do badań przebiegu i natężenia opadu eolicznego (mineralnego). System obejmuje sieć stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na koronie klifu nadmorskiego (na wysokości rezerwatu prof. Z. Czubińskiego). Jesienią 2006 roku rozpoczęto także rejestrację stanów wody na Lewińskiej Strudze w punkcie wodowskazowym Żółwino. Realizowany jest program kartowania hydrochemicznego morskich wód przybrzeżnych, wewnętrznych wód morskich oraz wód powierzchniowych. Badania pilotażowe wymienionych wód rozpoczęto w 2006 roku w ponad 30 punktach pomiarowych (fotografia XI.1). Wyniki wstępnych badań posłużą do zaprojektowania stałej sieci pomiarowej tych wód. Wyniki badań z lat 2006 2007 Warunki termiczno-opadowe w roku 2006 i 2007 odbiegają znacznie od wartości notowanych w ostatnich latach (rysunek XI.1). Rok 2006 był rokiem ciepłym i bardzo suchym. Rok 2007 był bardzo ciepły, a pod względem zanotowanych sum rocznych opadów atmosferycznych należał do lat normalnych. Na uwagę zasługują miesiące czerwiec i lipiec 2007, w ciągu których zanotowano łącznie aż 265 mm opadów. Począwszy od roku 2003 średnia temperatura roczna jest w trendzie rosnącym i w 2007 roku była wyższa aż o 1,7 C niż w roku 2003. Lata 2006 i 2007 charakteryzowały się wartościami ponadprzeciętnymi średnich temperatur rocznych, co wpisuje się w globalny trend anomalii pogodowych. Tak wysoka średnia temperatura roczna jak w 2007 roku (9,9 C) nie była notowana na tym obszarze od początku ponad dwudziestoletniego cyklu obserwacyjnego. Dla roku 2006 poza wysoką średnią temperaturą roczną (9,6 C) charakterystyczne były także, bardzo niskie sumy roczne opadów atmosferycznych (466,3 mm). Wysokie średnie temperatury roczne nie były wcale związane z brakiem typowych dla wielolecia temperatur minimalnych. W ostatnich dwóch latach minimalna temperatura wyniosła aż -19,9 C i zanotowano ją 23 stycznia 2006 roku. Temperatura maksymalna zanotowana została 16 lipca 2007 roku. Amplituda temperatur w badanym wieloleciu wyniosła odpowiednio 40,9 C w roku 2006 i zaledwie 28,6 C w roku 2007. Średnia widoczność w badanym dwuleciu wyniosła 18 km w roku 2006 i 21 km w roku 2007. Najlepsza widoczność charakterystyczna była w obu latach dla czerwca i lipca, a najsłabsza dla lutego. Dla warunków anemometrycznych charakterystyczne były m.in. najwyższe prędkości wiatru osiągane w styczniu 2007 roku (średnia miesięczna 4,3 m s -1 ). Najniższe średnie miesięczne prędkości wiatru zanotowano w lipcu 2007 i wrześniu 2006 roku 2,4 m s -1. Rysunek XI.1. Warunki termiczno-opadowe w Warnowie w latach 1991 2007 202 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Dla bardzo suchego roku 2006 charak- Fotografia XI.2. Poziome przemieszczanie się osaterystyczne były mgły (fotografia XI.2), które dów mgielnych na klifowym odwystępowały średnio co 3 7 dni w styczniu cinku wybrzeża wyspy Wolin, i lutym oraz październiku i listopadzie. Trzy 5 km na wschód od Międzyzrazy w miesiącu mgły występowały natomiast drojów, luty 2006 (fot. R. Kolanw marcu i kwietniu. W tym bardzo suchym ro- der) ku 2006 zanotowano dwukrotnie mniej mgieł niż w kolejnym 2007 roku. Charakterystyczne dla obszarów nadmorskich poziome przemieszczanie się osadów mgielnych w 2006 roku uzupełniło częściowo niedobór wody wynikający z niskich sum opadów atmosferycznych. Dostawa mgielna wpłynęła jednak także na dostarczenie w głąb lądu wysokich ładunków substancji rozpuszczonych pochodzenia morskiego (CI -, Na +, Mg +2, a częściowo także SO -2 4 i NO - 3 ). Niskie wartości ph w opadzie notowanym na dnie lasu bukowego są właśnie efektem wyższych stężeń substancji rozpuszczonych w mniejszej niż przeciętnie ilości wody, jak też ze zwiększoną depozycją na powierzchni roślinnej materii pochodzenia morskiego (rysunek XI.2). Najwyższe wartości ph notuje się Rysunek XI.2. Wartości średnie roczne ph i przewodności w okresie wegetacyjnym, kiedy elektrolitycznej w opadzie podkoronowym zachodzi proces wymywania w latach 1998 2007. Zlewnia jeziora Gardno składników z organów asymila na wyspie Wolin cyjnych (rysunek XI.3). Wartość ph opadu podkoronowego jest wyższa w tym okresie o ok. 0,8 jednostki od ph opadu atmosferycznego. W okresie sezonu wegetacyjnego w lasach bukowych występuje, więc proces neutralizacji kwaśnych deszczy, polegający na zwiększaniu wartości ph opadów atmosferycznych docierających do dna lasu, nawet do wartości 6,2 ph. W okresie pozawegetacyjnym decydujący wpływ na wartość ph opadu atmosferycznego i podkoronowego oraz spływu po pniach drzew ma rozpuszczanie zanieczyszczeń gazowych w opadach atmosferycznych oraz depozycja zanieczyszczeń na powierzchni drzew. Jest to efekt charakterystycznego dla naszej szerokości geograficznej emitowania do atmosfery gazowych produktów spalania paliw kopalnych (SO 2, NO x ) podczas okresu grzewczego. W okresie tym do dna lasu, pozbawionego organów asymilacyjnych, dociera wyraźnie zakwaszony opad podkoronowy i spływ po pniach drzew. Wartości mierzone w okresie zimowym osiągają nawet poniżej 4 ph. Mniejsze zróżnicowanie sezonowe oraz wyższe wartości ph notowane są w wodach powierzchniowych, podziemnych oraz spływie śródpokrywowym. Wartości ph wód jeziora Gardno wahają się w zakresie 7,2 7,6 ph, co świadczy o dobrej odporności jeziora na zanieczyszczenia gazowe z atmosfery. Podobny przebieg krzywych wód podziemnych oraz wód spływu śródpokrywowego, które z kolei mają minimalnie niższe wartościach ph niż wody jeziorne, świadczy o ścisłym powiązaniu tych trzech elementów systemu obiegu wody w zlewni. Każda zmiana wartości ph w jednym z elementów znajduje odzwierciedlenie w pozostałych. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 203

Rysunek XI.3. Reakcje jonowymienne w strefie kontaktu opadu atmosferycznego z powierzchnią roślinną w lesie bukowym Luzulo pilosae Fagetum na wyspie Wolin. Zmienność przewodności elektrolitycznej, podobnie jak ph, wykazuje prawidłowości opisujące poszczególne etapy systemu obiegu wody. Najniższe wartości przewodności elektrolitycznej mierzone są w opadzie atmosferycznym, podkoronowym i spływie po pniach drzew. Wartości te wynoszą kilkanaście do kilkudziesięciu μs cm -1, a jedynie w okresie zimowym (depozycja zanieczyszczeń na powierzchni drzew) opad docierający do dna lasu przekracza nawet 100 μs cm -1. Stężenia substancji rozpuszczonych w wodach powierzchniowych i podziemnych nie są wyraźnie zróżnicowane w ciągu roku i wahają się w przedziale 310 370 μs cm -1. Stężenia substancji rozpuszczonych w wodach spływu śródpokrywowego wykazują największe zróżnicowanie (150 320 μs cm -1 ). Tak znaczna zmienność uwarunkowana jest wysokością i natężeniem opadów atmosferycznych, a tym samym objętością wody, w której zachodzi rozpuszczanie substancji, podczas kontaktu infiltrującej wody z podłożem. Najniższe stężenia w wodach spływających śródpokrywowo notuje się w okresie od sierpnia do października, a najwyższe stężenia w styczniu. Prowadzony od kwietnia 1997 roku monitoring stanów poziomu wód jeziora Gardno, a od początku roku 2000 automatyczny system monitoringu wód podziemnych dwóch poziomów wodonośnych z zapisem, co 10 min i dokładnością do 1 mm (wykonawca systemu O.T.J. POLON Wrocław) dostarcza coraz bardziej niepokojących informacji. Jezioro Gardno cechuje roczny cykl zmiany poziomu lustra wody o amplitudzie kilkunastu cm, gdzie minimalne stany występują najczęściej we wrześniu, a maksymalne w kwietniu. Poza tym jednorocznym cyklem wyraźnie zaznacza się jednak także wieloletnia tendencja do gwałtownego obniżania się lustra wody. W latach 1997 2007 powierzchnia zwierciadła jeziora obniżyła się o ponad 30 cm (rysunek XI.4). Sytuacja ta przyspiesza proces wypłycania się jeziora Gardno. W dawnych płytkich zatokach dochodzi do lądowienia i intensywnie postępującej sukcesji roślinnej. Rysunek XI.4. Trend zmian stanów poziomu zwierciadła jeziora Gardno w latach 1997 2007. Wyspa Wolin 204 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Prawidłowością na wyspie Wolin jest występowanie związku hydraulicznego pomiędzy wodami powierzchniowymi a poziomami dwóch (rzadziej trzech) poziomów wodonośnych. W ramach monitoringu prowadzonego na stacji obserwuje się obniżanie poziomów wód podziemnych pierwszego (poziom zasilający jezioro) i drugiego (poziom użytkowy) poziomu wodonośnego. W okresie 2000 2007 pierwszy poziom wodonośny obniżył się o 35,5 cm a drugi poziom wodonośny o 25,9 cm (tabela XI.1, rysunek XI.5). Tempo odnawiania się zasobów Rysunek XI.5. Średnie dobowe stany wód podziemnych w latach 2000 2007. Zlewnia jeziora Gardno na wyspie Wolin wód podziemnych i powierzchniowych na wyspie Wolin zależy głównie od wielkości zasilania atmosferycznego. Trend do obniżania się poziomów wód podziemnych i powierzchniowych zahamowany został jedynie w 2002 roku. Rok ten poprzedzony był czterema latami o bardzo wysokich sumach rocznych opadów atmosferycznych, które w 1998 roku wyniosły nawet 864 mm (rysunek XI.1). Jednak bardzo suchy rok 2006 przyczynił się do kontynuowania wieloletniego negatywnego trendu. Wyraźnie wyższe sumy opadów w roku 2007 zmniejszyły tylko nieznacznie to ciągle pogłębiające się zjawisko. Tabela XI.1. Skumulowane wielkości zmian poziomu zwierciadła wód podziemnych i powierzchniowych w zlewni jeziora Gardno w odniesieniu do roku 2000 [cm] oraz sumy roczne opadów atmosferycznych [mm] 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 I poziom wód podziemnych 0,0 4,8 +2,1 2,6 9,9 19,2 29,9 35,5 II poziom wód podziemnych 0,0 3,6 +3,5 2,3 7,5 15,4 23,9 25,9 Jezioro Gardno 0,0 4,0 +3,0 2,0 9,0 15,0 23,4 26,0 Opad atmosferyczny 694 765 732 579 656 688 466 733 Aktualne tendencje przemian środowiska przyrodniczego wyspy Wolin Prowadzony od 1997 roku w zlewni jeziora Gardno zintegrowany monitoring systemu obiegu wody wykazuje, że zmienność ph opadu atmosferycznego, podkoronowego i spływu po pniach drzew uwarunkowana jest sezonem wegetacyjnym oraz dostawą zanieczyszczeń w okresie zimowym. Wyniki badań wskazują, iż najistotniejsze dla jakości środowiska są czynniki ponadregionalne. Wielkości emitowanych do atmosfery gazowych produktów spalania paliw kopalnych (SO 2, NO x ) decydują o jakości środowiska na wyspie Wolin. W okresie zimowym do dna lasu pozbawionego organów asymilacyjnych, dociera wyraźnie zakwaszony i o zwiększonej mineralizacji opad podkoronowy i spływ po pniach drzew. Lata 2006 2007 potwierdzają pojawiające się od wielu lat sygnały o ciągłym obniżaniu się poziomu wód powierzchniowych i podziemnych na wyspie Wolin. Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego w zlewni jeziora Gardno wskazuje na brak zagrożeń mogących wpłynąć na jakość wód krążących w zlewni, a tym samym na jakość środowiska. Zmiany okresowe w składzie jonowym mają charakter naturalny i wykazują sezonowość nawiązującą do pór roku. Monitoring hydrogeologiczny dostarcza kolejnych danych pomiarowych, wskazujących na zagrożenie, jakie niesie wieloletni trend do obniżania się poziomu wód podziemnych i powierzchniowych na wyspie Wolin. Aktualna dostawa atmosferyczna w obszarze alimentacji (Pasmo Woliń RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 205

skie) nie jest wystarczająca do odnawiania się zasobów wód podziemnych i powierzchniowych. Zauważa się intensywne procesy lądowienia zbiorników wód powierzchniowych, co pociąga za sobą nieodwracalne zmiany w strukturze krajobrazowej Wolińskiego Parku Narodowego. Zbyt wolne tempo procesu odnawiania się zasobów wód podziemnych, które dotyczy także poziomu użytkowego przyczyni się do zwiększenia kosztów pozyskania wody pitnej na analizowanym obszarze. Stacja Geoekologiczna Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Storkowie (zlewnia górnej Parsęty) Środowisko przyrodnicze zlewni górnej Parsęty Zlewnia górnej Parsęty położona jest na północnym skłonie strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego (Karczewski, 1989, 1997). Na współczesną rzeźbę składa się zróżnicowany morfogenetycznie zespół form: wzgórza moreny kemowej, faliste równiny moreny dennej, formy szczelinowe, sandry i zagłębienia wytopiskowe. Z morfogenezą holoceńską związane są doliny rzeczne, rozcięcia erozyjne, zastoiska pojezierne, stożki napływowe i obszary torfowisk (mapa XI.1). Utwory powierzchniowe reprezentowane są głównie przez piaski i Mapa XI.1. Rzeźba zlewni górnej Parsęty żwiry, gliny morenowe, osady sto kowe oraz mineralno-organiczne wypełnienia zagłębień bezodpły wowych i dolin rzecznych. Znacz ne zróżnicowanie utworów po wierzchniowych i struktury użyt kowania terenu sprawia, że na sto sunkowo niewielkim obszarze zlewni górnej Parsęty występują różne typy gleb rdzawe i płowe, rzadziej czarne ziemie i mady oraz gleby mineralno-organiczne i orga niczne (torfowo-mułowe, torfowe torfowisk niskich, murszaste) (Marcinek, Komisarek 1998, Mocek 1994). W oparciu o strukturę sezonową pogód Woś (1994) obszar zlewni górnej Parsęty zaliczył do krainy obejmującej Pojezierze Drawskie i Kaszubskie. Parsęta posiada wyrównany reżim hydrologiczny z wiosennym okresem wezbraniowym, odznacza się zasilaniem gruntowo-deszczowo-śnieżnym (Dynowska 1971). Kaniecki (1994) wydziela dla Parsęty 5 sezonów hydrologicznych. W granicach zlewni górnej Parsęty wydzielono 10 zlewni cząstkowych, które różnią się wielkością, ukształtowaniem powierzchni, litologią, glebami i użytkowaniem terenu. Deniwelacje w zasięgu zlewni wynoszą 120 m (203 m n.p.m. Polska Góra, 83 m n.p.m. profil za mykający zlewnię), co daje średni spadek zlewni 8,4 o / oo. Przy uwzględnieniu cieków stałych i okreso wych gęstość sieci rzecznej wynosi 2,24 km km -2. Struktura użytkowania terenu ma charakter mozaikowy, nawiązujący do głównych form rzeźby, roz kładu litologii i gleb (Piotrowska 1998). Grunty orne stanowią 43,4% powierzchni zlewni, lasy 34,6% a użytki zielone 15,4% (mapa XI.2). Do tak wykształconej struktury krajobrazowej zlewni górnej Par sęty dostosowano system monitoringu środowiska przyrodniczego. 206 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Mapa XI.2. Użytkowanie ziemi w zlewni górnej Parsęty. 1 grunty orne, 2 lasy, 3 rzeki, rowy, 4 jeziora, 5 drogi utwardzone, 6 drogi polne i leśne, 7 koleje, 8 zabudowania System monitoringu środowiska przyrodniczego Program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w stacji Bazowej w Storkowie odpowiada standardom pomiarowym określonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Kostrzewski 1993a, 1994b). W latach hydrologicznych 2006 2007 realizowano program ZMŚP w następującym zakresie: A1 C1 C2 C3 D1 E1 F1 F2 H1 H2 J2 M1 O1 Meteorologia posterunek meteorologiczny w Storkowie Chemizm opadu atmosferycznego i pokrywy śnieżnej posterunek meteorologiczny w Storkowie Chemizm opadu podokapowego zlewnia Jeziora Czarnego Chemizm spływu po pniach zlewnia Jeziora Czarnego Metale ciężkie i siarka w porostach stanowiska na obszarach leśnych w zlewni górnej Parsęty Gleby powierzchnia testowa w zlewni Chwalimskiego Potoku Chemizm roztworów glebowych zlewnia Jeziora Czarnego Wody gruntowe piezometry w zlewni Chwalimskiego Potoku i źródło w zlewni Krętacza Wody powierzchniowe cieki Parsęta i Młyński Potok - Storkowo Wody powierzchniowe jeziora Jezioro Czarne Struktura i dynamika szaty roślinnej powierzchnia testowa w zlewni Chwalimskiego Potoku Epifity nadrzewne stanowiska w zlewni Młyńskiego Potoku, zlewni Jeziora Czarnego Fauna epigeniczna zlewnia Młyńskiego Potoku i zlewnia Jeziora Czarnego RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 207

Wyniki badań z lat 2006 2007 Warunki meteorologiczne Rozpoznanie warunków meteorologicznych jest podstawowym warunkiem prawidłowej oceny funkcjonowania geoekosystemów, określenia ich tendencji rozwojowych i zagrożeń. W Stacji Geoekologicznej w Storkowie obserwacje warunków meteorologicznych są prowadzone od roku 1987. Dla potrzeb monitoringu dokonywane są oceny poszczególnych czynników klimatycznych (Szpikowski 2001). Do najważniejszych należy określenie termicznego typu roku w oparciu o temperaturę powietrza i opady atmosferyczne (Lorenc 1998). Na tle wielolecia dostepnego dla Storkowa od roku 1987 ostatnie lata kalendarzowe 2006 i 2007, wyróżniają się skrajnymi warunkami, szczególnie w odniesieniu do wysokości opadów atmosferycznych (rysunek XI.6). Rok 2006 ze średnią roczną temperaturą powietrza 8,4 C należy do lat lekko ciepłych, natomiast rok 2007 (średnia temperatura powietrza 8,9 C) jest w przyjetej klasyfikacji rokiem ciepłym. Rok 2006, z sumą opadów 573 mm, należy do lat suchych, natomiast rok 2007 o sumie opadów 862 mm mieści się na granicy roku wilgotnego i bardzo wilgotnego. Różnice opadowe lat 2006 i 2007 znajdują odzwierciedlenie w funkcjonowaniu różnych elementów środowiska geograficznego zlewni górnej Parsęty. Rysunek XI.6. Warunki termiczno-opadowe lat 2006 i 2007 w Storkowie na tle danych z wielolecia 1987 2005 900 850 800 EKSTREMALNIE ANOMALNIE CHŁODNY CHŁODNY BARDZO WILGOTNY WILGOTNY BARDZO CHŁODNY CHŁODNY LEKKO CHŁODNY NORMALNY 1998 2001 LEKKO CIEPŁY 1988 2002 CIEPŁY BARDZO CIEPŁY 2007 Suma opadów [ mm ] 750 1997 700 NORMALNY 1987 1996 1993 1995 2004 1991 650 2005 1999 1990 600 1994 2003 SUCHY 2006 550 1992 2000 1989 500 BARDZO SUCHY 450 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 9.0 9.5 Temperatura powietrza [ o C] Indywidualność termiczną lat 2006 i 2007, widoczną szczególnie wyraźnie w odniesieniu do okresu zimowego, ilustruje przebieg dobowych temperatur powietrza dla tych lat na tle termicznych pór roku, wyznaczonych dla Storkowa w oparciu o średnią wieloletnią temperaturę dobową z lat 1987 2007 (rysunek XI.7). Rysunek XI.7. Przebieg dobowej temperatury powietrza w roku 2006 i 2007 na tle termicznych pór roku dla Storkowa wyznaczonych w oparciu o dane z lat 1987 2007 30 średnia dobowa temp. pow. 1987-2007 dobowa temp. pow. 2006 25 dobowa temp. pow. 2007 20 15 temperatura powietrza [ o C] 10 5 0-5 -10-15 ZIMA PRZEDWIOŚNIE WIOSNA LAT0 JESIEŃ PRZEDZIMIE 46 dni 55 dni 66 dni 83 dni 67 dni 48 dni -20 5-Jan 10-Jan 15-Jan 20-Jan 25-Jan 30-Jan 4-Feb 9-Feb 14-Feb 19-Feb 24-Feb 1-Mar 6-Mar 11-Mar 16-Mar 21-Mar 26-Mar 31-Mar 5-Apr 10-Apr 15-Apr 20-Apr 25-Apr 30-Apr 5-May 10-May 15-May 20-May 25-May 30-May 4-Jun 9-Jun 14-Jun 19-Jun 24-Jun 29-Jun 4-Jul 9-Jul 14-Jul 19-Jul 24-Jul 29-Jul 3-Aug 8-Aug 13-Aug 18-Aug 23-Aug 28-Aug 2-Sep 7-Sep 12-Sep 17-Sep 22-Sep 27-Sep 2-Oct 7-Oct 12-Oct 17-Oct 22-Oct 27-Oct 1-Nov 6-Nov 11-Nov 16-Nov 21-Nov 26-Nov 1-Dec 6-Dec 11-Dec 16-Dec 21-Dec 26-Dec 31-Dec 208 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Porównanie miesięcznych sum opadów atmosferycznych w latach 2006 i 2007 z zakresem sum miesięcznych opadów z lat 1987 2005 wskazuje na charakter opadów w rozpatrywanym okresie (rysunek XI.8). Generalnie w roku 2006 sumy opadów dla poszczególnych miesięcy nie odbiegały od wartości z lat poprzednich (poza wyjątkowo deszczowym sierpniem, dla którego rekordowo wysokie opady przekraczały zakres obserwacji wieloletnich). Natomiast wyjątkowo wysokie opady dla roku 2007 zanotowano w styczniu. Rysunek XI.8. Sumy miesięczne opadów atmosferycznych w roku 2006 i 2007 na tle zakresu miesięcznych sum opadów w wieloleciu 1987 2005 w Storkowie 250 225 200 zakres sum miesięcznych opadów 1987-2005 suma miesięczna opadów 2006 suma miesięczna opadów 2007 175 150 [ mm ] 125 100 75 50 25 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Charakter reakcji środowiska przyrodniczego na dostawę wody wymaga, aby stosunki opadowe rozpatrywać w skali wieloletniej. Umożliwia to wprowadzony wskaźnik tendencji opadowych dla serii obserwacyjnej ze Storkowa (od roku 1987), wyrażony jako skumulowane różnice pomiędzy miesięcznymi a średnimi miesięcznymi sumami opadów z wielolecia. Wskazuje on na wyraźną zmienność długookresową (rysunek XI.9). Skrajne niedobory opadów przypadały na lata 1994 1996. Z kolei przełom roku 2002 i 2003 to okres z maksymalną ilością wody opadowej w geoekosystemie zlewni górnej Parsęty. Do roku 2006 następował z kolei ubytek wody ze zlewni, natomiast o odbudowywanie zasobów wodnych w geoekosystemie górnej Parsęty można łączyć z obfitym w opady rokiem 2007. Rysunek XI.9. Wskaźnik tendencji opadowych w zlewni górnej Parsęty w okresie 1987 2007 150 100 skumulowane różnice sum miesięcznych opadów i średnich miesięcznych sum z wielolecia 1987-2007 wielomian 9. stopnia skumulowanych różnic sum opadów 50 0-50 -100 [mm] -150-200 -250-300 -350-400 -450 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Istotne znaczenie dla potrzeb gospodarczych (rolniczych, leśnych i innych) ma długość okresu wegetacyjnego, czyli przedział czasu z ustaloną średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5 C (rysunek XI.10). Dla wielolecia 1987 2007 w Storkowie przeciętna długość okresu wegetacyjnego wynosi 198 dni (od 169 dni w roku 1992 do maksymalnie 230 dni w roku 1999). Średnio początek okresu RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 209

wegetacyjnego przypada na dzień 8 kwietnia, natomiast koniec na 24 października. W roku 2006 okres wegetacyjny trwał 203 dni początek przypadał na 13 kwietnia, natomiast koniec na 1 listopada. W roku 2005 długość okresu wegetacyjnego wynosiła 205 dni, przy czym w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpiło przyspieszenie jego początku i końca aż o trzy tygodnie. Rysunek XI.10. Długość okresu wegetacyjnego w Storkowie w latach 1987 2007 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 205 203 209 208 183 202 197 211 230 188 173 206 186 208 185 169 203 191 219 180 201 31-Jan 2-Mar 1-Apr 1-May 31-May 30-Jun 30-Jul 29-Aug 28-Sep 28-Oct 27-Nov 27-Dec Chemizm opadów atmosferycznych i pokrywy śnieżnej Realizowany w Stacji Geoekologicznej w Storkowie od roku 1993 monitoring opadów atmosferycznych i pokrywy śnieżnej pozwala na określenie zmian zachodzących w składzie chemicznym tych wód, uzależnionych bezpośrednio od lokalnych i regionalnych zaniczyszczeń powietrza pochodzenia antropogenicznego. Na obszarze zlewni górnej Parsęty słabo zmineralizowane wody opadowe są zwykle wieloskładnikowe (Szpikowska 2004). Do roku hydrologicznego 2006, zgodnie z klasyfikacją wód naturalnych Altowskiego i Szwieca (Macioszczyk 1987), opady na obszarze zlewni górnej Parsęty zaliczano do typu - wód sześciojonowych: NO 3 - SO 2-4 - Cl - - NH + 4 - Na + - Ca 2+ (Szpikowska 2007). Dla roku 2006 szczegółowy skład wyrażony w μeq dm -3 na podstawie wartości średnich arytmetycznych stężeń składników jonowych przedstawiają szeregi: - aniony: SO 4 2- (33) > NO 3 (32) > Cl - (16) > PO 4 3- (1) kationy: NH 4 + (38) > Ca (24) > Na (18) > Mg (8) > H + (8) > Zn (3) > K (3) > Mn (1). W roku hydrologicznym 2007 opady w zlewni górnej Parsęty należy zaliczyć do typu wód pięciojo - nowych: NO 3 - Cl - - SO 2-4 - NH + 4 - Na +. Typ hydrogeochemiczny opadów jest wyraźnie odmienny od - stwierdzonego w roku poprzednim (SO 2-4 - NO 3 - Cl - - NH + 4 - Ca 2+ - Na + ). Udział dominujących do tej pory jonów siarczanowych obniżył się z 40% sumy anionów w roku 2006 do 30% w 2007. Z kolei wzrósł udział chlorków z 20 do 33% sumy anionów. Wśród kationów znacząco obniżył się udział jonów wapnia (z 23 do 14% sumy kationów) i wzrósł udział jonów sodowych (z 18 do 27% sumy kationów) (Spikowska 2008). Szczegółowo skład wód opadowych w roku 2007 wyrażony w μeq dm -3 na podstawie wartości średnich arytmetycznych stężeń składników jonowych przedstawiają szeregi: - aniony: NO 3 (32) > Cl - (30) > SO 4 2- (27) > PO 4 3- (1) kationy: NH 4 + (37) > Na (28) > Ca (15) > H + (11) > Mg (8) > K (2) > Zn (1) > Mn (1). W latach hydrologicznych 2006 i 2007 ph opadów atmosferycznych obliczone jako średnia ważona odpowiednio ze 165 i 173 próbek opadów dobowych wynosiło 4,94 i 5,03. W latach 2005-2007 były to wartości najwyższe w ciagu minionych 14 lat hydrologicznych. Zgodnie z klasyfikacją niemiecką (Jansen, Block, Knaack 1988) opady z tych lat nadal należą do klasy wody o ph lekko obniżonym. Średnia ważona przewodność elektrolityczna właściwa, która wyniosła w kolejnych latach odpowiednio 2,16 ms m -1 i 1,96 ms m -1 utrzymuje opady w zlewni górnej Parsęty w klasie przewodności lekko 210 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

podwyższonej. W całym okresie badawczym nieco niższe średnie ważone wartości przewodności elektrolitycznej stwierdzono w latach 2001, 2004 i 2005. Uzyskane w latach 2006 i 2007 parametry (szczególnie w odniesieniu do ph opadów) wpisują się w wyraźne trendy czasowe: odpowiednio wzrostowy w przypadku ph i spadkowy w przypadku przewodności elektrolitycznej (rysunek XI.11). Rysunek XI.11. Przewodność elektrolityczna i ph opadów atmosferycznych w latach 1994 2007 (Szpikowska 2008) 5,1 3,0 5,0 2,72 2,67 5,03 2,8 ph 4,9 4,8 4,7 4,6 4,81 2,41 2,2 4,68 2,08 2,05 2,19 4,78 2,18 2,04 1,82 4,63 4,83 1,83 4,95 1,92 4,94 2,16 1,96 2,6 2,4 2,2 2,0 1,8 SEC [S m -1 ] 4,5 4,4 4,46 4,52 4,56 4,51 4,53 4,57 1,6 1,4 1,2 4,3 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1,0 ph SEC W efekcie ograniczania emisji SO 2 do atmosfery systematycznie maleje zakwaszenie opadów w zlewni górnej Parsęty. W roku hydrologicznym 2007 ph wód opadowych osiągnęło wartość 5,03 najwyższą od 1994 roku. Jest to wartość zbliżona do ph charakterystycznego dla klasy zakwaszenie normalne. W ramach realizacji programu ZMŚP Chemizm opadów atmosferycznych przeprowadza się również klasyfikację opadów atmosferycznych pod względem przewodności elektrolitycznej oraz odczynu ph (Szpikowska 2004). Zastosowano obliczenia procentowego rozkładu opadów w stosunku do stopnia zakwaszenia wód opadowych (Jansen i in. 1988), wydzielając m.in. klasę ph silnie obniżone (odczyn poniżej 4,1) oraz klasę ph normalne (odczyn w granicach 5,1 6,1). Na podstawie serii pomiarowej z lat 1994 2007 w Storkowie obliczono średni roczny udział tych klas w opadach atmosferycznych. Od roku 2002 zaznacza się wyraźna, trwała tendencja do zmniejszania udziału w opadach wód o ph silnie obniżonym przy wzroście udziału wód o ph normalnym, co świadczy o zmniejszaniu się zanieczyszczeń w opadach atmosferycznych. Wprowadzony wskaźnik ph opadów atmosferycznych to stosunek udziału w wodzie opadowej opadów o ph silnie obniżonym do opadów o ph normalnym. Wartość tego wskaźnika dla opadów atmosferycznych monitorowanych w Storkowie maleje od 1,15 w roku 2002 do 0,03 w roku 2007 (rysunek XI.12). Rysunek XI.12. Wskaźnik ph opadów atmosferycznych na tle udziału w opadach klasy o ph silnie obniżonym i ph normalnym w Storkowie w latach 1994 2007 udział opadów o danym ph [%] 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1,19 1,15 0,90 0,94 0,76 0,56 0,39 0,17 0,25 0,11 0,13 0,16 0,07 0,03 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ph silnie obniżone ph normalne wskaźnik ph opadów 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 wskaźnik ph opadów [-] RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 211

Od końca lat 90. rośnie udział tlenków azotu w zakwaszaniu opadów atmosferycznych. W roku 2007 wielkość wskaźnika NO 3 - /SO 4 2- przekroczyła 1, co oznacza, że za zakwaszenie w większym stopniu odpowiadają NOx. Niewielkie stężenia składników w opadach znajdują odzwierciedlenie w wysokości depozycji atmosferycznej, która spadła z poziomu ok. 8 t km -2 w połowie lat dziewięćdziesiątych do 3 4 t km -2 w ostatnim pięcioleciu. Większa dostawa składników do podłoża występuje w latach o wysokich sumach opadów. O ile w roku hydrologicznym 2006, przy sumie opadów 617,4 mm, ładunek składników rozpuszczonych wnoszony z opadami do podłoża (3,3 t km -2 ) był najniższy w okresie badawczym, to w wilgotnym roku 2007, przy sumie opadów 855,2 mm, masa składników wprowadzonych do podłoża z opadem atmosferycznym wyniosła 4,9 t km -2. Wody gruntowe Od roku hydrologicznego 1999 wody gruntowe w zlewni górnej Parsęty są monitorowane na podstawie czterech punktów pomiarowych (Szpikowska 2007, 2008): źródło Krętacza (prawobrzeżny dopływ Parsęty); monitoring właściwości fizykochemicznych wód źródła umożliwia charakterystykę wód podziemnych głębszego poziomu wodonośnego, nie narażonego na wpływy antropogeniczne, trzy piezometry (P6, P5, P4) w zlewni Chwalimskiego Potoku, stanowiącej podsystem zlewni Młyńskiego Potoku dopływu Parsęty; wody z wymienionych ujęć reprezentują pierwszy poziom wodonośny, piezometry umieszczone są w transekcie podłużnym zlewni od wododziału topograficznego do bazy drenażu. Dodatkowo monitorowano odpływ powierzchniowy z górnej części zlewni Chwalimskiego Potoku, który obejmuje wypływy z niszy źródliskowej i wody dopływu Chwalimskiego Potoku. Obserwacje wód podziemnych w latach 2006 2007 potwierdzają dużą zależność I. poziomu wodonośnego od warunków opadowych. W roku 2006, przy niskich rocznych opadach, poziom wody w badanych piezometrach utrzymywał się średnio na głębokościach identycznych jak w roku poprzedzającym. Potwierdza to pewne możliwości buforowe zlewni w zakresie stabilizowania wód podziemnych poprzez retencję gruntową. Natomiast w roku 2007, z wyjątkowo dużą suma opadów, poziom wody wzrósł przeciętnie o kilkanaście cm, co jest wartością dużą dla płytkich wód podziemnych. Świadczy to zarazem o znacznych możliwościach odbudowy niedoboru wód w gruncie i dużej retencji podziemnej w przypadku lat z większą sumą opadów. Przebieg zmienności stanów wód podziemnych w zlewni Chwalimskiego Potoku uwarunkowany jest reżimem opadów i roztopów śnieżnych (rysunek XI.13). Stany maksymalne zaznaczają się zazwyczaj wiosną, a minimalne latem lub z końcem roku hydrologicznego. Nietypowym reżimem charakteryzowały się wody podziemne w tych latach, w których obserwowano nieroztopowe zanikanie pokrywy śnieżnej (2001, 2003). W efekcie w roku 2001 stany wód podziemnych osiągnęły słabo zarysowane maksimum dopiero w maju, z kolei w roku 2003 roczne maksima stanów przypadły dokładnie na po- Rysunek XI.13. Przebieg zmienności stanów wód gruntowych w zlewni Chwalimskiego Potoku w latach hydrologicznych 2000-2007 (Szpikowska 2008) 1999-11-03 2000-11-03 2001-11-03 2002-11-03 2003-11-03 2004-11-03 2005-11-03 2006-11-03 0 100 200 cm p.p.t. 300 400 500 600 P4 P5 P6 212 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

czątek roku i od tej pory zwierciadło wód podziemnych już tylko się obniżało. Należy podkreślić znaczenie obfitych opadów letnich, w wyniku których jest możliwe zasilanie zwierciadła wód podziemnych i wzrost poziomu nawet do wartości przekraczających wiosenne maksimum (jak w roku 2001). W roku 2007 nie obserwowano intensywnych roztopów śnieżnych, a lutowe maksimum stanów wód podziemnych było efektem szczególnie wysokich opadów deszczu (139,8 mm) podczas wyjątkowo ciepłego stycznia (średnia temperatura miesięczna 3,5 C) Dla wszystkich punktów pomiarowych sprawdzono stopień korelacji poziomu wód podziemnych ze stanami Chwalimskiego Potoku w punkcie zamykającym górną część zlewni, notowanymi w tych samych terminach pomiarowych. W latach 2000 2006 obserwowano bardzo dobre korelacje poziomu wód podziemnych i powierzchniowych (w punkcie zamykającym całą zlewnię), wyrażane współczynnikami determinacji na poziomie 0,4 0,8 (Michalska 2001, 2008). Dla roku hydrologicznego 2007 stwierdzono dobrą korelację poziomu wód w cieku z poziomem wód podziemnych. Wody podziemne I. poziomu wodonośnego w zlewni Chwalimskiego Potoku charakteryzuje wyraźna zależność od sezonowych i aktualnych warunków termicznych. Przy typowym przebiegu zmienności temperatury wody daje się zauważyć zależność amplitudy od głębokości zalegania zwierciadła wody gruntowej w poszczególnych punktach pomiarowych. Kontrola wód gruntowych w wybranych stanowiskach na obszarze dorzecza górnej Parsęty wskazuje na nakładanie się na naturalny obieg składników chemicznych w wodach podziemnych elementów pochodzenia antropogenicznego (Michalska 2001). Dotyczy to przede wszystkim wód I. poziomu wodonośnego w zlewni Chwalimskiego Potoku narażonych na przenikanie składników nawozowych i prawdopodobnie również ścieków docierających z pobliskiej wioski. Rezultatem jest utrzymujący się wysoki poziom jonów azotanowych skrajnie do 46 mg dm -3. Dla wszystkich punktów pomiarowych na podstawie średnich rocznych stężeń składników określono typ hydrogeochemiczny wód gruntowych zgodnie z klasyfikacją Altowskiego i Szwieca. W roku hydrologicznym 2005 we wszystkich punktach pomiarowych wody charakteryzował typ hydrogeochemiczny prosty wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowy. W roku 2006 i 2007 w punktach P6 i P4 średnio udział siarczanów w wodach podziemnych spadł poniżej 17% sumy anionów, więc w typie - hydrogeochemicznm już nie uwzględniano HCO 3 i Ca 2+. Nutrienty w wodach gruntowych, pochodzenia zarówno atmosferycznego, jak i z nawozów i zanieczyszczeń, ulegają naturalnym procesom retencji w strefie nadrzecznej, co ogranicza ich przenikanie do wód powierzchniowych i procesy eutrofizacji w ciekach. Skład jonowy wód źródła Krętacza wskazuje, że są to wody proste, według klasyfikacji Altowskiego i Szwieca wodorowęglanowo-wapniowe. Wody źródła mają wyjątkowo stabilne parametry fizykochemiczne, niemal niezmienne w ciągu roku, a na ich skład chemiczny mają wpływ warunki redukcyjne. Wody te mają charakter naturalny, pochodzą z głębszego poziomu wodonośnego nie zasilanego bezpośrednio wodą opadową. Charakteryzują się stabilną w ciągu roku temperaturą i wysokim stężeniem wodorowęglanów i zjonizowanej krzemionki, co wskazuje, że są to wody o dłuższym czasie krążenia w podłożu. Wody powierzchniowe Monitoring wód powierzchniowych dla rzek jest realizowany w Stacji Geoekologicznej w Storkowie w dwóch punktach pomiarowych: dla profilu zamykającego zlewnię cząstkową dorzecza górnej Parsęty Młyński Potok (3,9 km 2 ) oraz w profilu zamykającym całą zlewnię górnej Parsęty (74 km 2 ). Codzienne pomiary przepływu i przewodności elektrolitycznej oraz cotygodniowe pomiary składu jonowego wód pozwalają na określenie powiązań pomiędzy funkcjonowaniem procesów geomorficznych w zlewni a mechanizmem i obiegiem wody, w zależności od uwarunkowań środowiskowych, wśród których głównie należy wskazać na energię rzeźby, litologię i pokrywę glebową, warunki meteorologiczne, rodzaj użytkowania ziemi oraz oddziaływania antropogeniczne (Kostrzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). Górna Parsęta wraz z jej lewobrzeżnym dopływem Młyńskim Potokiem odznacza się wyrównanym reżimem hydrologicznym, który przejawia się dominacją zasilania gruntowo-deszczowo-śnieżnego oraz wiosennym okresem wezbraniowym (Dynowska 1971). Prowadzi to do małej zmienności prze RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 213

pływów wody w porównaniu z rzekami innych regionów Polski (Choiński 1982). Dla górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku typowe są wyższe przepływy w półroczu zimowym niż w półroczu letnim, wysoka retencja i dominacja zasilania gruntowego. Duży wpływ na reżim cieków w geoekosystemie górnej Parsęty ma korzystny klimatyczny bilans wodny (relacja opad parowanie) oraz duża zdolność retencji, determinowana znacznym udziałem zagłębień bezodpływowych, torfowisk i obszarów leśnych. Dla górnej Parsęty średni przepływ w latach 2006 i 2007 wynosił odpowiednio 0,42 i 0,65 m 3 s -1, przy średniej z wielolecia 2000 2005 wynoszącej 0,53 m 3 s -1. Natomiast dla Młyńskiego Potoku średni przepływ w rozpatrywanych latach wynosił 0,013 i 0,023 m 3 s -1, przy średniej wieloletniej 0,020 m 3 s 1. Duży wpływ rocznej sumy opadów na warunki hydrologiczne zaznacza się również w przypadku odpływu jednostkowego. Dla Parsęty wynosił on odpowiednio w latach 2006 i 2007 5,71 i 8,75 dm 3 s -1 km -2 (średnia wieloletnia 7,19), a dla Młyńskiego Potoku 3,18 i 5,90 dm 3 s -1 km -2 (średnia wieloletnia 4,98). Analiza zmienności czasowej przepływu górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku wykazała typowy dla wielolecia charakter zasilania koryta rzecznego w cyklu rocznym. W obu ciekach zaobserwowano występowanie wzmożonych wezbrań roztopowych i opadowych głównie w okresie zimowo-wiosennym. Natomiast latem występował okres niżówkowy, przy czym w roku 2007 doszło do kilku znaczniejszych wezbrań opadowych w czerwcu i w lipcu (Mazurek 2008, Szpikowski 2007). W latach 2006 i 2007 wielkość denudacji mechanicznej kształtowała się w górnej Parsęcie na poziomie 1,04 i 2,97 t km -2 a -1, a dla Młyńskiego Potoku 0,95 i 2,37 t km -2 a -1. W roku 2007 denudacja mechaniczna większa 2 3 razy od wartości przeciętnych była uwarunkowana większymi opadami i wezbraniami, powodującymi intensywne spłukiwanie materiału mineralnego ze stoków oraz erozję dna i brzegów koryta rzecznego. W latach 2006 i 2007 wielkość denudacji chemicznej wyniosła w górnej Parsęcie 64,72 i 75,12 t km -2 a -1, a w Młyńskim Potoku 31,69 i 44,16 t km -2 a -1. Przebieg przewodności właściwej (SEC), odzwierciedlającej zawartość substancji rozpuszczonych w wodach górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku, wykazuje spadek od maksymalnych wartości obserwowanych w czasie letnich niżówek do wartości najniższych, notowanych podczas zimowo-wiosennych wezbrań opadowo-roztopowych. Stosunek koncentracji materiału rozpuszczonego do przepływu wody wykazuje zależność odwrotnie proporcjonalną, odznaczającą się spadkiem mineralizacji przy znacznym wzroście przepływów. Niższa koncentracja materiału rozpuszczonego w półroczu zimowym niż letnim wynika z większego udziału roztopów i opadów atmosferycznych, które po dostawie do koryta rzecznego spełniały rolę rozcieńczalnika (Kostrzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). O zróżnicowaniu sezonowym transportu fluwialnego substancji rozpuszczonych górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku zadecydowały warunki hydrometeorologiczne mające bezpośredni wpływ na przebieg procesów morfogenetycznych w zlewniach. Zwiększone nasilenie denudacji chemicznej i mechanicznej obserwowane było głównie w okresie zimowo-wiosennym, kiedy transportowany ładunek rozpuszczonych soli i zawiesiny był stosunkowo wysoki. Zebrany materiał dokumentuje uwarunkowania i mechanizm funkcjonowania procesów denudacyjnych, nie tylko dla zlewni górnej Parsęty, lecz również dla innych obszarów młodoglacjalnych Niżu Polskiego. Wskaźnikiem czystości wód górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku jest ich dobre natlenienie (Szpikowski, Michalska, Kruszyk 1998). Stężenia tlenu rozpuszczonego (wartości średnie ważone miesięczne) mieściły się w przedziale 6,9 10,8 mg dm -3 dla Parsęty oraz 8,5 12,3 mg dm -3 dla Młyńskiego Potoku. Nie zanotowano w okresie 2006 2007 obniżenia stężenia tlenu rozpuszczonego w stosunku do lat poprzednich. Badane wody rzeczne mają odczyn obojętny lub słabo zasadowy. Wartości odczynu w latach hydrologicznych 2006 2007 mieściły się w przedziale 7,91 8,12 dla Parsęty oraz 7,98 8,13 dla Młyńskiego Potoku. Generalnie zmienność odczynu w wodach rzecznych wykazuje bardzo małe zróżnicowanie. Wody rzeczne w zlewni górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku pod względem składu jonowego należą do wód wodorowęglanowo-wapniowych. Ten typ wód jest charakterystyczny dla młodoglacjalnych obszarów pojeziernych zbudowanych z utworów zasobnych w węglan wapnia (Kostrzewski, Mazurek, Zwoliński 1994). Na podstawie klasyfikacji Altowskiego i Szwieca (Macioszczyk 1987) ich typ hydrochemiczny można przedstawić za pomocą wzoru: 214 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Górna Parsęta 2006 Ca 84 Mg 9 Na 6 K 1 HCO 3 79 SO 4 14 Cl 5 NO 3 2 Młyński Potok 2006 Ca 85 Mg 8 Na 6 K 1 HCO 3 76 SO 4 15 Cl 6 NO 3 3 Górna Parsęta 2007 Ca 85 Mg 8 Na 6 K 1 HCO 3 76 SO 4 16 Cl 5 NO 3 3 Młyński Potok 2007 Ca 85 Mg 8 Na 6 K 1 HCO 3 77 SO 4 14 Cl 6 NO 3 3 Największy udział w materiale rozpuszczonym, który zostaje odprowadzany poza obszar zlewni górnej Parsęty mają jony wodorowęglanowe i wapniowe. Znacznie mniejsze znaczenie w całkowitym spływie jonowym mają siarka siarczanowa, chlorki, sód i magnez. Natomiast niski udział w odpływie jonowym posiada azot azotanowy i jony pochodzenia biolo- Rysunek XI.14. Rozkład stężeń biogenów górnej Parsęty gicznego w postaci potasu, azo- i Młyńskiego Potoku (NNO 3, N-NH 4, Pog.) tu amonowego i fosforu fosfo- w okresie 2000 2007 ranowego. Wartości parametrów fizykochemicznych wód górnej Parsęty i Młyńskiego Potoku w latach hydrologicznych 2006 2007 zostały zakwalifikowane do klas czystości wód od I do III. O przeciętnym stanie jakości wód Parsęty zadecydowały podwyższone wartości stężenia metali ciężkich, stanowiących zanieczyszczenie geogeniczne: manganu i żelaza (klasa III). Na obniżenie jakości wód w obydwu ciekach wpłynął także wskaźnik BZT 5 oraz stężenia jonów NO 3, jonów amonowych (w przypadku Parsęty) i zawiesiny. Natomiast o relatywnie dobrej jakości tych wód zadecydowały stężenia materiału rozpuszczonego oraz brak znaczących źródeł dostawy zanie czyszczeń pochodzenia antropogenicznego (rysunek XI.14, XI.15). Nie stwierdzono szczególnych zagrożeń dla stanu jakościowego wód rzecznych oraz zasobów wody na obszarze badanych zlewni. Istniejąca obecnie tendencja ograniczeń emisji zanieczyszczeń atmosferycznych, poprawa stosunków wodnych (m.in. poprzez odnawianie form małej retencji wo Cj [mgdm -3 ] 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1,99 1,55 2,14 1,56 1,59 1,44 1,45 1,67 Parsęta NO3 Parsęta N- NH4 2000 2001 Rysunek XI.15. Ld, Ls [tkm -2 a -1 ] 1000.0 100.0 10.0 1.0 0.1 1.1 1.0 4.0 1.1 0,26 0,31 0,37 0,29 0,26 0,33 0,19 0,29 0,08 0,08 0,10 0,09 0,08 0,09 0,08 0,09 Parsęta Pog 1,73 1,65 1,88 1,69 1,79 1,57 1,48 1,76 0,17 0,2 0,26 0,19 0,22 0,2 0,13 0,18 0,07 0,07 0,07 0,06 0,07 0,08 0,08 0,06 Młyński Potok Młyński Potok Młyński Potok N-NO3 N-NH4 Pog 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Zestawienie wielkości ładunku substancji rozpuszczonej (Ld) i zawieszonej (Ls) w wodach górnej Parsęty Młyńskiego Potoku w okresie 2000 2007 1.8 1.3 1.0 3.0 69.8 46.1 77.1 46.3 54.6 64.7 75.12 56.3 1.6 2.0 5.0 0.6 1.6 1.4 1.0 2.4 Parseta Ls Parseta Ld Młyński Potok Ls 35.5 27.1 60.3 28 37 31.7 44.16 37.7 Młyński Potok Ld 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 215

dy i odpowiednią gospodarkę wodno-ściekową) nadmiernie nie zakłócają naturalnych kierunków i dynamiki procesów fluwialnych i denudacyjnych w zlewni górnej Parsęty. Epifity nadrzewne porosty Od roku 2001 w zlewni górnej Parsęty realizowany jest program obserwacji zmian zachodzących w środowisku pod wpływem różnych czynników naturalnych i antropogenicznych z wykorzystaniem porostów jako biowskaźników. Jest on realizowany w ramach programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Kostrzewski, Mazurek, Stach 1995) wg szczegółowej instrukcji sporządzonej na potrzeby ZMŚP przez Fałtynowicza i Krzysztofiaka (2001). Porosty uznano za dobre biowskaźniki, gdyż w specyficzny sposób reagują na zanieczyszczenia, z reguły są pospolite, a więc łatwo dostępne, a reakcja na zanieczyszczenia jest szybka i wyraźna. Porosty są powszechnie znane jako doskonałe wskaźniki zanieczyszczenia powietrza. Są one jednak również indykatorami zmian klimatycznych, odczynu podłoża i zawartości niektórych związków chemicznych i innych czynników (zmniejszenie powierzchni lasów, obniżenie wieku drzewostanów) (Fałtynowicz 1991). Na terenie zlewni górnej Parsęty wyznaczono 9 stanowisk badawczych, na których założono 11 powierzchni monitoringowych (Domańska 2008). Obserwacje są prowadzone na stałych powierzchniach, na przełomie września i października. Do monitoringu w Stacji Bazowej w Storkowie wytypowano 10 gatunków porostów o plechach skorupiastych (Pertusaria amara, Phlyctis argena), listkowatych (Hypogymnia physodes, Melanelia fuliginosa, Parmelia sulcata, Parmelia submontana, Platismatia glauca) oraz krzaczkowatych (Evernia prunastri, Ramalina farinacea, Pseudevernia fufuracea). W zależności od obserwowanego gatunku zauważono zarówno zwiększanie, jak i zmniejszanie się powierzchni całkowitej monitorowanych plech porostów (rysunek XI.16). Od początku badań wzrasta powierzchnia plech Pertusaria amara. Nieznacznie wzrosła powierzchnia plech Hypogymnia physodes oraz Melanelia fuliginosa. Zaobserwowano dalszy wzrost powierzchni Parmelia submontana, wprawdzie na jednej z dwóch powierzchni, na której występuje ten gatunek powierzchnia plech uległa niewielkiemu zmniejszeniu, na drugiej natomiast powierzchnia plech wzrosła o ponad 13%. Stałą tendencją spadkową charakteryzuje się Platismatia glauca. Na początku badań plechy tego porostu zajmowały powierzchnie powyżej 8 cm 2, natomiast w roku 2007 było to już zaledwie 0,6 cm 2. Z jednej powierzchni badawczej gatunek zniknął całkowicie. Zanotowano również zdecydowane zmniejszenie powierzchni Evernia prunastri i to na obu powierzchniach, na których ten krzaczkowaty gatunek występuje. Ogółem powierzchnia mąkli zmniejszyła się o niemal 30%. Nieznacznie zmniejszyła się powierzchnia drugiego po otwornicy gatunku skorupiastego Phlyctis argena. Należy dodać, iż w ciągu kilku lat badań niekorzystne zmiany zaszły w samym siedlisku. W zlewni Młyńskiego Potoku, a więc tam gdzie zlokalizowana jest większość stanowisk, nastąpiła przecinka drzewostanu, powodując jego znaczne prześwietlenie, a co za tym idzie zmianę warunków świetlnych i wilgotnościowych. 216 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007

Rysunek XI.16. Zmiany powierzchni plech porostów na wszystkich stanowiskach monitoringowych w latach 2002 2007 (wartości wyrażone w % w stosunku do stanu zerowego pierwszy rok obserwacji wartość 0%) mąkla tarniowa (Evernia prunastri) pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes) 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0-80,0-100,0 2002 2003 2005 2006 2007 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0 2002 2003 2005 2006 2007 przylepka okopcona (Melanelia fuliginosa) tarczownica pogięta (Parmelia submontana) 155,0 130,0 105,0 80,0 55,0 30,0 5,0-20,0 2002 2003 2005 2006 2007 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0-80,0 2002 2003 2005 2006 2007 tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata) otwornica gorzka (Pertusaria amara) 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0 2002 2003 2005 2006 2007 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 2002 2003 2005 2006 2007 rozsypek srebrzysty (Phlyctis argena) płucnik modry (Platismatia glauca) 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 2002 2003 2005 2006 2007 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0-80,0-100,0 2002 2003 2005 2006 2007 mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuraceae) odnożyca mączysta (Ramalina farinaceae) 70,0 50,0 30,0 10,0-10,0 2002 2003 2005 2006 2007 155,0 130,0 105,0 80,0 55,0 30,0 5,0-20,0 2002 2003 2005 2006 2007 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2006 2007 217