ROZWÓD Rozwód jest to sposób ustania małżeństwa zawartego zgodnie z przepisami KRiO, polegający na jego rozwiązaniu. Funkcjonująca w prawie rodzinnym zasada trwałości małżeństwa nie może być utożsamiana z nierozerwalnością, tj. zasadą obowiązującą w prawie kanonicznym. Dlatego została przewidziana przez ustawodawcę instytucja rozwodu. Rozwód może mieć miejsce tylko wtedy, gdy w związku nastąpił zupełny (całkowity) rozpad więzi, głównie uczuciowej i fizycznej i gdy ten stan ma charakter trwały (Z. Jancewicz (w: ) Le ksykon obywatela, red. S. Serafin, B. Szmulik, Warszawa 2008, s. 430). Zatem gdy małżeństwo nie spełnia swoich funkcji, może zostać orzeczony rozwód. Stanowi o tym art. 56 KRiO: jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Rozkład ma charakter zupełny, jeżeli ustały więzi fizyczne, duchowe i gospodarcze małżonków. Zachowanie co najmniej jednej z więzi, np. gospodarczej, sprawia, że nie można mówić o pozytywnej przesłance orzeczenia rozwodu. Rozkład ma charakter trwały, jeżeli małżonkowie pozostają w nowych związkach małżeńskich, a tym bardziej, jeśli w tych związkach narodziły się dzieci. Stwierdzenie trwałości rozkładu wynika również z przyczyn, które doprowadziły do rozkładu pożycia, a także z czasu pozostawania przez małżonków w stanie zaniku więzi małżeńskich. Upływ kilku, kilkunastu czy tym bardziej kilkudziesięciu lat od początku ustania więzi pozwala domniemywać, że rozpad ma charakter trwały (Jędrejek G., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1-61(6), LEX, 2013). Rozkład pożycia jest zupełny tylko wtedy, gdy wspólnota uczuciowa między małżonkami nie ma miejsca. Ten element pożycia małżeńskiego nie może wystąpić nawet w najmniejszym stopniu, by można było orzec o rozkładzie, że ma charakter zupełny. Wzajemnie manifestowane uczucie miłości, czy też przejawy czułości świadczą o istnieniu więzi duchowej między małżonkami i uniemożliwiają rozwiązanie małżeństwa. Rozkład pożycia określa się jako trwały, gdy opierając się na doświadczeniu życiowym można przyjąć, że nie nastąpi w przyszłości ponowne ukształtowanie się więzi małżeńskich. Trwałość rozkładu pożycia ustalana jest w drodze oceny prawdopodobieństwa powrotu małżonków do wspólnego pożycia. Do uznania, że rozkład jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach 1 / 12
sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków" (wytyczne rozwodowe Sądu Najwyższego z roku 1955, pkt II.2; orzeczenie SN z dnia 13 września 1952 r., C 1702/51, Państwo i Prawo 1953, nr 2, s. 294; orzeczenie SN z dnia 13 stycznia 1953 r., C 1631/52, OSN 1954, nr 1, poz. 9; Państwo i Prawo 1953, nr 10, s. 557). Można wyróżnić trzy podstawowe grupy przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego: 1. przyczyny zawinione np. nieetyczne postępowanie, nadużywanie alkoholu, zdrada małżeńska, agresja, odmowa wzajemnej pomocy; 2. przyczyny niezawinione np. niedobór seksualny, poważna choroba psychiczna, długotrwała, nieuleczalna choroba uniemożliwiająca bądź w wysokim stopniu utrudniająca wykonywanie obowiązków małżeńskich, zasadnicza różnica charakterów; 3. mogące być uznane za zawinione lub niezawinione (w zależności od okoliczności) np. niewłaściwe zachowanie się rodziny współmałżonka, bezpłodność, różnica światopoglądów, różnica stanowisk co do sposobu wychowywania dzieci, duża różnica wieku pomiędzy małżonkami (B. Czech [w:] K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009, 378. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Należy tutaj dodać, że dobro dziecka jest pryncypialną zasadą KRiO i dlatego nie może być ono naruszone. Przy orzekaniu rozwodu są powinien brać pod uwagę np. wiek dzieci, atmosferę rodzinną, wpływ jaki na dzieci wywrze rozwód. Takie unormowanie prowadzi do uznaniowości sędziego, który ma obowiązek zbadać czy rozwód w danym przypadku powinien zostać orzeczony czy też nie. Zgodnie z paragrafem 3 art. 56 KRiO rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, tj. obiektywnymi regułami zachowania niedającymi się skatalogować, których rola polega na uzgodnieniu przepisów prawa z nakazami moralności i obyczajów (Z. Jancewicz (w: ) Leksykon obywatela, red. S. Serafin, B. Szmulik, Warszawa 2008, s. 430). 2 / 12
Podsumowując na podstawie przepisów art. 56 KRiO można wyróżnić jedną przesłankę pozytywną orzeczenia rozwodu w postaci trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego oraz trzy przesłanki negatywne, tj. żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci oraz sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Sąd rozwodowy powinien w pierwszej kolejności ustalić istnienie przesłanki pozytywnej, a następnie zbadać, czy nie istnieje przesłanka negatywna. Jedną z podstawowych zasad orzekania jest branie przez sąd pod uwagę stanu faktycznego z chwili orzekania (Art. 316 par. 1 KPC). Rozwiązania małżeństwa przez rozwód może żądać każdy z małżonków. Postępowanie rozwodowe prowadzone jest przez sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 KPC) w trybie procesowym. Istotny jest fakt, że małżeństwo musi istnieć w chwili wytoczenia powództwa o rozwód. Nie jest dopuszczalne wszczęcie sprawy o rozwód po śmierci jednego z małżonków. W razie śmierci małżonka w trakcie postępowania rozwodowego sąd postanowi o umorzeniu postępowania (art. 446 KPC). Postanowienie może zapaść po wydaniu wyroku rozwodowego, ale przed jego uprawomocnieniem się. Legitymację do wytoczenia powództwa mają tylko małżonkowie. Jednak prokurator w celu ochrony praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego i Rzecznik Praw Obywatelskich mogą wstąpić do procesu w każdym stadium postępowania. Prokurator może wnieść apelację od wyroku w sprawie rozwodowej (Andrzejewski M. (w: ) Dolecki H. (red.), Sokołowski T. (red.), Lutkiewicz-Rucińska A., Olejniczak A., Sylwestrzak A., Zielonacki A., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX, 2010). W każdej sprawie o rozwód musi być rozstrzygnięta kwestia winy. Pojęcie winy obejmuje element obiektywny (naruszenie przez małżonka obowiązków wskazanych w ustawie lub też wypływających z zasad współżycia społecznego) i subiektywny (polega na ocenieniu zachowania danego małżonka jako nagannego). Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 13 listopada 1997 r., I CKN 306/97, LEX nr 484738: oba te elementy składowe muszą występować łącznie, brak któregoś powoduje, że o winie nie może być mowy. Zgodnie z art. 57 1 KRiO orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Rozwód z orzeczeniem winy powoduje następujące konsekwencje: przegrany ponosi w całości koszty procesu (koszty poniesione przez sąd, koszty drugiej strony, w tym także wynagrodzenie za adwokata strony przeciwnej). W przypadku orzeczenia winny np. żona będzie mogła się domagać alimentów: na dzieci, na siebie (w takiej sytuacji żona może uzyskać pieniądze wtedy, gdy wykaże że pogorszyły jej się warunki życia wskutek rozwodu). Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (z art. 57 2 KRiO). Sąd nie umieszcza wówczas w treści wyroku sądowego informacji o winie. Małżonkowie otrzymują rozwód, tak jakby nie ponosili winy za rozpad pożycia małżeńskiego. Zatem w wyroku orzekającym rozwód sąd ma trzy możliwości w przedmiocie orzekania o winie. Sąd może: 1. orzec o winie jednego lub obojga małżonków (art. 57 par. 1 KRiO); 2. nie orzekać o winie na zgodne żądanie małżonków (art. 57 par. 2 KRiO); 3. ustalić, że małżonek (małżonkowie) nie ponosi (nie ponoszą) winy 3 / 12
(B. Czech (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2009, s. 452). Zaletą spraw rozwodowych bez orzekania o winie jednego z małżonków jest szybkość ich zakończenia. Jednak jeżeli w wyroku orzekającym rozwód nie ma rozstrzygnięcia dotyczącego winy, to nie można domagać się jej rozstrzygnięcia w osobnym procesie sadowym. Ponadto powstają z tego tytułu istotne konsekwencje w zakresie spraw alimentacyjnych. Zgodnie z art. 60 KRiO rozwiedziony małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego i który znajduje się w niedostatku może żądać od byłego współmałżonka dostarczenia środków utrzymania (alimentów) w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Jednak, gdy zobowiązany do płacenia alimentów małżonek nie został uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, obowiązek alimentacyjny wygasa w ciągu pięciu lat od orzeczenia. Zgodnie z 2 art. 60 KRiO jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Innymi słowy małżonek, którego sąd uznał wyłącznie winnym nie może zażądać alimentów od drugiego małżonka. W sytuacji gdy orzeczenie rozwodu odbywa się bez orzekania o winie, lub też zostanie orzeczone, że winę ponoszą oboje małżonkowie to wtedy alimentów może zażądać każdy z małżonków, w sytuacji znalezienia się w niedostatku. Pojęcie niedostatku z art. 60 par. 1 KRiO oznacza brak jakichkolwiek środków utrzymania, oraz sytuację, kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb (np. wyrok SN z dnia 19 maja 1975 r., III CRN 55/75 ). Małżonek domagający się alimentów winien w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych własnych potrzeb (wyrok SA w Poznaniu z dnia 10 lutego 2004 r., I ACa 1422/03, LEX nr 143459). Usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (wyrok SN z dnia 7 września 2000 r., I CKN 872/00, LEX nr 530682). (Jędrejek G., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1-61(6), LEX, 2013). Zgodnie z art. 60 3 KRiO obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na 4 / 12
żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Należy podkreślić, że sprawy o alimenty, zgodnie z art. 17 pkt 4 KPC, bez względu na wartość przedmiotu sporu, są zawsze rozpoznawane przez sądy rejonowe. Z kolei sądem właściwym do rozpatrywania pozwów o rozwód jest Sąd Okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w tym okręgu przebywa. Następnie właściwy jest Sąd Okręgowy miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - Sąd Okręgowy miejsca zamieszkania strony powodowej. W składzie orzekającym będzie jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników. Wynika to z założenia, że sprawy rozwodowe są sprawami trudnymi, dlatego potrzebny jest doświadczony sędzia, jako przewodniczący rozprawy oraz dwóch ławników. Rozpoczynając spór w sądzie sędzia wezwie obie strony na tzw. posiedzenie pojednawcze, chyba, że w pozwie zawnioskują strony o zaniechanie rozprawy pojednawczej, wówczas sąd przystąpi do rozpatrywania wniosków już na pierwszym posiedzeniu. Za rozpoczęcie sprawy rozwodowej (tj. wniesienie pozwu) należy uiścić wpis w wysokości do 600 zł (art. 26 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Po rozprawie pojednawczej strony mają pół roku na rozwiązanie konfliktu i podjęcie ostatecznej decyzji w sprawie rozwodu. Postępowanie rozwodowe jest postępowaniem cywilnym, do którego zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z brzmieniem ustawy od pozwu o rozwód pobiera się opłatę stałą w wysokości 600 zł. Obok opłaty stałej strona będzie musiała się również liczyć z kosztami postępowania bezpośrednio po zapadnięciu wyroku. Generalną zasadą jest to, iż koszty sądowe ponosi strona przegrywająca a więc wyłącznie winna rozkładu małżeństwa. W przypadku orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron, bez orzekania o winie, sąd zwraca z urzędu powodowi, który uiścił całość opłaty (tj. 600,00 zł) połowę wpisu, czyli 300,00 zł, ale dopiero po uprawomocnieniu się wyroku. Opłaty od pozwu o rozwód przedstawiają się następująco: - koszty złożenia pozwu rozwodowego z żądaniem ustalenia winy - 600 zł - koszty złożenia pozwu rozwodowego na zgodny wniosek stron - 300 zł - koszty złożenia pozwu rozwodowego bez orzekania o winie - 300 zł 5 / 12
Jeżeli strona wnosząca pozew nie jest w stanie dokonać opłaty w wysokości 600 złotych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i swojej rodziny, wówczas może ona zwrócić się do sądu o zwolnienie z kosztów sądowych. Aby tego dokonać należy wraz z wnioskiem rozwodowym złożyć właściwie wypełniony formularz informujący o stanie rodzinnym i majątkowym powoda. W przypadku złożenia wniosku należy szczegółowo opisać swoją sytuację majątkową: jakie są zarobki, gdzie strona mieszka, czy posiada jakieś ruchomości, nieruchomości, papiery wartościowe itp. Brak tych informacji w pozwie spowoduje, że Sąd wezwie do uzupełnienia tej części pozwu. Sąd po jego rozpatrzeniu może: zwolnić powoda z opłat całkowicie albo częściowo, zwolnić powoda tylko z wpisu stałego w całości albo w części (600 zł). (art. 101-102 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Są dwa rodzaje pozwów rozwodowych jeden z orzekaniem o winie pozwanego, a drugi bez orzekania o winie. W pozwie rozwodowym można również wystąpić z wnioskami o: przyznanie opieki nad dziećmi, pozbawienie władzy rodzicielskiej ojca dzieci i ustalenie czasu i miejsca spotkań dzieci z ojcem; zasądzenie alimentów na małoletnie dzieci stron od pozwanego; eksmisję pozwanego ze wspólnego mieszkania stron; orzeczenie o sposobie korzystania z mieszkania; zaniechanie rozprawy pojednawczej. Ważne jest, aby w treści pozwu należy wykazać trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Należy przez to rozumieć przyczyny, dla których małżeństwo nie może już dłużej trwać. Jeżeli rozwód ma być orzeczony z wyłącznej winy jednej ze stron należy przedstawić dowody, które uzasadnią te żądanie ( np. przemoc fizyczna, psychiczna, zdrada, alkoholizm). W sprawach rozwodowych podstawowym dowodem są zeznania świadków, ale również dopuszczalny jest np. dowód w postaci zdjęć, wyciągi z rachunku bankowego, dowód z nagranych rozmów między małżonkami. Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 25 kwietnia 2003 r. (sygn. akt : IV CKN 94/2001) stanowi, że W procesie rozwodowym w zakresie wykazania winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego służyć może także nagranie magnetofonowe rozmów prowadzonych przez strony, nawet jeżeli tych nagrań dokonano bez wiedzy jednej z nich i w okresie trwania małżonków w faktycznej separacji. Pozew składa się do Sądu w dwóch egzemplarzach: jeden dla sądu, drugi dla pozwanego. Do obu 6 / 12
egzemplarzy należy dołączyć wszystkie dowody. Do pozwu o rozwód należy dołączyć oryginał odpisu aktu małżeństwa (może być skrócony). Jeżeli małżeństwo miało wspólne małoletnie dzieci, należy załączyć także odpisy aktów urodzenia wspólnych dzieci (mogą być skrócone). Prawomocny wyrok Sądu orzekający rozwód automatycznie powoduje ustanowienie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Polega ona na tym, że z chwilą uzyskania rozwodu między stronami ustaje wspólnota majątkowa małżeńska. Zgodnie z art. 58 1 KRiO w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili porozumienie, o którym mowa w 1, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. Sąd wydając wyrok w sprawie rozwodu orzeka także o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez małżonków. Uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej. W wyjątkowych sytuacjach można złożyć wniosek do sądu o eksmisję małżonka z mieszkania, jeżeli swoim nagannym zachowaniem uniemożliwia on wspólne mieszkanie (art. 58 KRiO). Zdaniem SN rażąca naganność postępowania", będąca jedną z przesłanek eksmisji, musi być nagannością zawinioną. Przez naganne zachowanie małżonka należy rozumieć sytuacje, w których zakłóca on spokój pozostałym członkom rodziny, awanturuje się, nadużywa alkoholu, stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia małżonka i dzieci, co musi być potwierdzone dowodami, np. zeznaniami świadków, którzy potwierdzą awantury, zaświadczeniem o pobycie w izbie wytrzeźwień, obdukcją lekarską i wszystkimi innymi dowodami potwierdzającymi rażące zachowanie małżonka. W takich sytuacjach sąd orzeka eksmisję ze wspólnego mieszkania, jeżeli prawo własności mieszkania przysługuje wyłącznie małżonkowi, który żąda eksmisji współmałżonka, bądź mieszkanie należy do wspólnoty majątkowej. Małżonek nie zostanie eksmitowany jedynie wówczas, gdy mieszkanie należy do jego majątku osobistego. Wniosek o eksmisję może być złożony wraz z pozwem o rozwód lub może być złożony w późniejszym terminie przez powoda lub pozwanego. Można go także w każdej chwili wycofać, podlega on dodatkowym opłatom sądowym. Ponadto na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 58 KRiO). 7 / 12
Ustania małżeństwa następuje dopiero z chwilą, gdy orzeczenie rozwodowe stanie się prawomocne. Wyrok sądu I instancji staje się prawomocny, gdy nie została wniesiona od niego apelacja do sądu II instancji. Apelację można wnieść w ciągu dwóch tygodni od doręczenia stronie wyroku z uzasadnieniem. Jeśli zaś strona nie zażądała sporządzenie uzasadnienia (co może zrobić w ciągu tygodnia od ogłoszenia wyroku), dwutygodniowy termin do wniesienia apelacji zaczyna być liczony po upływie tygodnia od ogłoszenia wyroku. Wyrok sądu II instancji staje się prawomocny z chwilą ogłoszenia. SKUTKI PRAWOMOCNEGO ORZECZENIA ROZWODU 1. możliwość zawarcia kolejnego małżeństwa (na gruncie prawa cywilnego), 2. ustanie wspólności majątkowej, 3. niemożność wycofania się z rozwodu i powrotu do małżeństwa z tą samą osobą, 4. małżonkowie tracą możliwość ustawowego dziedziczenia po sobie (istnieje możliwość dziedziczenia testamentowego), 5. jeśli dziecko urodziło się po 300 dniach od orzeczenia rozwodu brak jest domniemania prawnego, że urodziło się ono w małżeństwie, 6. małżonek rozwiedziony może, w ciągu trzech miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, powrócić do poprzedniego nazwiska składając stosowne oświadczenie, przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (o ile przy małżeństwie go zmienił). Uaktualniono: 27.02.2015 SEPARACJA Jest to instytucja prawa rodzinnego wprowadzona nowelizacją KRiO z 16 grudnia 1999 r. Polega na ustaniu niektórych skutków małżeństwa, bez likwidacji samego węzła małżeńskiego. Jest alternatywą dla rozwodu, ponieważ jest instytucją prawna, która w sposób zbiorczy reguluje sytuację prawną osób pozostających w separacji faktycznej. 8 / 12
Na podstawie art. 611 1 KRiO jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków ( 3) Chodzi tutaj zatem, analogicznie jak przy rozwodzie, rozkład więzi pomiędzy małżonkami istniejącej w sferze duchowej, fizycznej i gospodarczej. Aby uzyskać orzeczenie o separacji wystarczy wykazać, że rozkład pożycia jest zupełny. Jednak w odróżnieniu od rozwodu rozkład pożycia nie musi mieć charakteru trwałego. Oznacza to, że małżonkowie nie muszą dowodzić przed sądem braku nadziei na pogodzenie się. Separacja może zostać po pewnym czasie zniesiona na zgodne żądanie stron i powoduje to powstanie między małżonkami ponownie więzi charakterystycznej dla małżeństwa (Z. Jancewicz (w: ) Leksykon obywatela, red. S. Serafin, B. Szmulik, Warszawa 2008, s. 432). Warto pamiętać, iż w sytuacji gdy jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, Sąd orzeka rozwód (art. 61² 1 KRiO). Separacja nie musi poprzedzać orzeczenia rozwodu. Należy dodać, że zgodnie z 2 art. 61¹ KRiO mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Od separacji sądowej odróżnia się tzw. separację faktyczną, tzn. sytuację, w której mąż i żona postanawiają żyć osobno, zrywają wspólne pożycie, a mimo to w świetle prawa z powodu braku odpowiedniego orzeczenia sądowego nadal istnieje między nimi ustrój wspólności majątkowej (o ile nie został zniesiony poprzez majątkową umowę małżeńską). Małżonkowie żyjący w separacji faktycznej dziedziczą po sobie z mocy ustawy. Nie ma przeszkód, ażeby małżonkowie pozostający w separacji faktycznej zawarli intercyzę. Różnice między separacją a rozwodem 1. Rozwód jest wyrokiem sądu powodującym, że mąż i żona przestają formalnie istnieć jako jedność. Rozwód to definitywne zakończenie związku małżeńskiego. Małżeństwo rozwiązane przez rozwód przestaje istnieć i między byłymi małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa (o skutkach rozwodu była mowa powyżej). W przypadku separacji sądowej zachodzą te same skutki, jak przy rozwodzie, ale nie dochodzi do rozwiązania węzła małżeńskiego. Małżeństwo formalnie nadal istnieje. Osoby decydujące się na separację sądową nie podejmują jeszcze ostatecznej decyzji co do losów małżeństwa, nie chcą jednak dalej żyć w ustroju wspólności majątkowej, ani po sobie dziedziczyć. Separację można znieść, rozwodu nie. Od wniosku o zniesienie separacji pobiera się opłatę w wysokości 100 zł (art. 37 pkt 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Taki wniosek musi być przez obie strony podpisany. Sąd znosząc separację zdecyduje o sprawowaniu władzy rodzicielskiej nad wspólnym dzieckiem, powstanie wspólność majątkowa między małżonkami, jednak gdy małżonkowie złożą taki wniosek, to sąd może otrzymać między nimi rozdzielność majątkową. 2. Zarówno w przypadku rozwodu i separacji Sąd zobowiązany jest wskazać który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Sąd może od tego odstąpić jedynie na zgodne żądanie małżonków. Istnieje jednak różnica między rozwodem a separacją, jeżeli chodzi o kwestię winy. Zgodnie z KRiO rozwód co do zasady 9 / 12
nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny. Przy separacji takie ograniczenie nie występuje. Sąd orzeknie separację nawet jeżeli występuje o nią małżonek wyłącznie winny, o ile nie sprzeciwia się to dobru wspólnych małoletnich dzieci, ani nie stoję na przeszkodzie zasady współżycia społecznego. Zgodnie z art. 61 ze znaczkiem 3 KRiO orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. 3. W przypadku rozwodu małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładowi pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka dostarczenia środków utrzymania. Wysokość tego obowiązku wyznaczają z jednej strony usprawiedliwione potrzeby uprawnionego, w tym wypadku żony, oraz możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego czyli w tym przypadku męża. Z kolei przepis art. 61 4 3 KRiO wprowadza obowiązek wzajemnej pomocy małżonków pozostających w separacji, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Obowiązek wzajemnej pomocy dotyczy zarówno pomocy materialnej, jak i duchowej. Ustawodawca nie precyzuje sposobu spełniania konkretnego obowiązku, który pozostawiony został małżonkom pozostającym w separacji. Jest to jeden z wyjątków od zasady, że separacja wywołuje skutki takie jak rozwód. Z kolei jeśli chodzi o obowiązek alimentacyjny, to zgodnie z art. 61 4 4 KRiO do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60, z wyjątkiem 3 (analiza tego artykułu była omówiona przy rozwodzie). 4. Po uprawomocnieniu rozwodu jest możliwość powrotu do poprzedniego nazwiska. Orzeczenie o separacji nie daje takiego prawa ( art. 61 4 5 KRiO). 5. Postępowanie: małżonek pragnący zakończyć związek przez rozwód musi skierować pozew do właściwego Sądu Okręgowego i wnieść opłatę sądową w wysokości 600 złotych. W przypadku, gdy opłata nie zostanie wniesiona osoba składająca pozew zostanie wezwana do jej uiszczenia. Jeżeli chodzi o separację sąd orzeknie na skutek pozwu jednego z małżonków. Opłata sądowa również wynosi 600 złotych (art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Jednak jeżeli separacja ma być orzeczona na zgodny wniosek małżonków opłata wyniesie jedynie 100 złotych (art. 37 pkt 3 u.k.s.c.), z uwagi na to, że Sąd będzie wówczas orzekał w postępowaniu nieprocesowym. Jest to możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. Zgodne żądanie nie musi zostać złożone równocześnie. Przesłanka ta zostaje spełniona także wtedy, gdy jeden z małżonków jako pierwszy wystąpi z wnioskiem, a drugi później przyłączy się do żądania. Wystarczy, że tylko jeden z małżonków będzie wnioskodawcą, a drugi pozostaje uczestnikiem (orzeczenie SA w Katowicach z dnia 6 grudnia 2000 r., I ACa 842/00, OSA 2001, z. 12, poz. 61; Andrzejewski M. (w: ) Dolecki H. (red.), Sokołowski T. (red.), Lutkiewicz-Rucińska A., Olejniczak A., Sylwestrzak A., Zielonacki A., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX, 2010). Sprawa w trybie nieprocesowym ogranicza się najczęściej do jednej rozprawy. Po rozpatrzeniu sprawy sąd wydaje postanowienie nie orzekając kto jest winny rozkładowi pożycia małżeńskiego. Jeżeli oboje małżonkowie są w pełni zgodni co do treści orzeczenia sąd może także przy tej okazji orzec w dodatkowych sprawach (co wiąże się z dodatkowymi kosztami sadowymi), tj. w sprawie alimentów na małżonka pozostającego w niedostatku, w sprawie co do sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania, podziału mieszkania bądź przyznania go jednemu z małżonków lub podziału majątku (koszty tych dodatkowych spraw reguluje ustawa o kosztach sadowych w sprawach cywilnych). 6. Do pozwu o separację lub wniosku (możliwy jest do złożenia, gdy strony nie posiadają małoletnich dzieci i chcą zgodnie wystąpić o separację; na wniosku takim małżonkowie razem składają podpisy) należy dołączyć odpis aktu małżeństwa, również odpisy aktów urodzenia wspólnych dzieci. W sprawie o separację właściwy rzeczowo jest sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 KPC). Zgodnie z art. 41 KPC powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania powoda. Podsumowując: 1. Różnice: Separacja nie powoduje rozwiązania małżeństwa; Separacja może być zniesiona orzeczeniem sądu, co powoduje ustanie jej skutków. Rozwód powoduje ostateczne rozwiązanie małżeństwa; Małżonkowie pozostający w separacji nie mogą zawrzeć innego małżeństwa; W przypadku separacji ustawodawca wyłączył stosowanie art. 59 KRiO, a zatem małżonkowie nie mogą w czasie trwania separacji powrócić do nazwiska, jakie nosili przed zawarciem małżeństwa. Po orzeczeniu rozwodu małżonek, który przy zawarciu związku małżeńskiego zmienił nazwisko może w terminie 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa; Do sądu wnosi się POZEW O SEPARACJĘ lub WNIOSEK o orzeczenie separacji (na zgodne żądanie stron), w przypadku rozwodu wnosi się POZEW; Małżonkowie po orzeczeniu separacji, jeżeli wymagają tego względy słuszności, zobowiązani są do wzajemnej pomocy, małżonków rozwiedzionych ten obowiązek nie dotyczy. 2. Podobieństwa separacji, podobnie jak o rozwodzie, musi orzec sąd; Orzeczenie zarówno separacji, jak i rozwodu powoduje ustanie między małżonkami wspólności majątkowej; Składając wniosek o separację można wystąpić z wnioskiem o zwolnienie z kosztów sądowych, przedstawiając wysokość dochodów wówczas należy wypełnić formularz sądowy zawierający oświadczenie o stanie majątkowym, rodzinnym i dochodach; Opłata Pozwu o separację jest taka sama jak przy składaniu pozwu rozwodowego, tj. 600,00 zł; Tak jak przy pozwie o rozwód, do wniosku (pozwu) o separację należy dołączyć aktualny odpis aktu małżeństwa i aktualny odpis aktu urodzenia wspólnych dzieci, jeżeli są małoletnie; Wniosek (pozew) o separację podobnie jak pozew o rozwód musi zawierać uzasadnienie, wskazujące na przyczyny rozpadu związku małżeńskiego i wspólnego pożycia; Sąd orzeka o władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi i może ograniczyć władzę jednego z rodziców zarówno przy rozwodzie, jak i separacji; Małżonek pozostający w separacji, podobnie jak małżonek rozwiedziony, nie dziedziczy spadku w razie śmierci drugiego małżonka; Zarówno separacja, jak i rozwód dają prawo do domagania się alimentów od współmałżonka. Uaktualniono: 03.10.2013 10 / 12
Mieszkanie po rozwodzie W sytuacji rozwodu lub po orzeczeniu separacji małżonkowie mają do wyboru trzy możliwości: 1. Mogą sami zadecydować, komu przypadnie mieszkanie. 2. Mogą przeprowadzić podział mieszkania i pozostałego majątku poprzez zawarcie umowy u notariusza (gdy odbywa się to na ich zgodny wniosek). Majątek, w skład którego wchodzi nieruchomość, mogą podzielić, zawierając wyłącznie umowę w formie aktu notarialnego. Umowa pisemna będzie nie ważna. 3. Mogą przeprowadzić podział mieszkania i pozostałego majątku w sądzie (gdy sami proponują sposób podziału albo gdy nie mogą porozumieć się i sąd musi za nich podjąć decyzję o tym, kto dostanie poszczególne rzeczy ze wspólnego mienia). Konieczne jest złożenie wniosku w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce położenia dzielonego majątku. O jego podział można wystąpić do sądu w dowolnym czasie, tego typu roszczenia nie ulegają przedawnieniu. Przyznania mieszkania może żądać nawet osoba, która swoim postępowaniem doprowadziła do rozpadu małżeństwa. Wnioskodawca może domagać się: a) podziału majątku wspólnego na dwie równe części, b) ustalenia nierównych udziałów małżonków w tym majątku, c) ustalenia, jakie wydatki i nakłady zostały poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty i odwrotnie oraz które z nich powinny zostać zwrócone osobie, która je poniosła. Decydujące w kwestii, komu przypadnie po rozwodzie mieszkanie zajmowane przez małżonków, jest to, do jakiego majątku ono wchodziło: wspólnego obojga czy osobistego jednego z nich oraz jaki ustrój majątkowy istniał w małżeństwie: wspólność majątkowa czy rozdzielność majątkowa. Zgodnie z art. 58 2 KRiO jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 58 4 KRiO). Mieszkanie komunalne nie stanowi majątku wspólnego, dlatego też nie można go podzielić, jak mieszkania własnościowego. Można zwrócić się do sądu o przyznanie prawa najmu tego mieszkania. Jeżeli byli małżonkowie mieszkają w lokalu komunalnym, prawo najmu będzie przysługiwało obojgu, choćby uzyskało je tylko jedno z nich. Każdy z małżonków z najemcy staje się współnajemcą. Zgodnie z art. 680 1 KC małżonkowie bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe (np. podpisaną intercyzę) są najemcami lokalu, gdy służy on zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny, a także, gdy umowę najmu podpisano już po ślubie. W sytuacji, gdy rozwiedzeni małżonkowie posiadają spółdzielcze lokatorskie prawo do mieszkania, to formalności związanych z ustaleniem, który z nich zatrzyma mieszkanie, powinni dopełnić w ciągu 1 roku od uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. W tym terminie muszą powiadomić spółdzielnię, komu przypadło prawo albo przedstawić dowód wszczęcia postępowania w tej sprawie w sądzie. Takie obowiązki nie ciążą na rozwiedzionych małżonkach, gdy posiadają spółdzielcze własnościowe prawo do mieszkania Gdy na zakup mieszkania małżonkowie zaciągnęli kredyt, to formalnie wobec banku oboje są dłużnikami bez względu na to, kto zatrzyma mieszkanie. Uaktualniono: 3.11.2013 GDZIE ZŁOŻYĆ POZEW O ROZWÓD LUB SEPARACJĘ? Sprawy rozwodowe są rozpatrywane przez Sądy okręgowe w trybie procesowym. Oznacza to, że dopiero po złożeniu przez małżonków pozwu, sąd może rozstrzygać sprawę. W procesie o rozwód jeden małżonek pozywa drugiego o rozwód i konieczne jest wykazanie, że nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia w sferze uczuciowej, fizycznej i ekonomicznej. W niektórych sądach powołane są specjalne Wydziały zajmujące się sprawami rozwodowymi, w innych sądach sprawami rozwodowymi zajmują się sądy cywilne. Zgodnie z przepisami KRiO Sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli: a) wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci, b) byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, c) orzeczenia rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozpadu pożycia małżeństwa, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód. Z przepisów prawnych wynika, że: 1. powództwo o rozwód lub separację wytacza się wyłącznie przed Sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, ale tylko wtedy, jeżeli choć jedno z nich tam nadal mieszka. 2. Jeżeli oboje małżonkowie opuścili wspólne mieszkanie, to powództwo należy wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania osoby pozwanej. 3. Jeśli takiego sądu nie ma (np. małżonek wyjechał na stałe za granicę), to w takim przypadku właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony powodowej. 4. Jeżeli w dalszym ciągu nie możemy określić właściwego sądu (np. oboje małżonkowie mieszkają za granicą) pozostaje nam tylko zwrócić się z wnioskiem do Sądu Najwyższego o wyznaczenie właściwego sądu. 11 / 12
Przez termin miejsce zamieszkania należy rozumieć, zgodnie z KC, miejscowość, w której się mieszka, a nie miejscowość, w której jest się zameldowanym. Ważne jest ostatnie miejsce wspólnego zamieszkania. Jedyna możliwość to złożenie pozwu do sądu okręgowego właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania. Stała opłata za postępowanie wynosi 600 zł + opłaty dodatkowe (np. za zasadzenie alimentów, podziału mieszkania, majątku). Po wydaniu wyroku można wnieść apelację do sądu apelacyjnego, z kolei kasacja do Sądu Najwyższego jest niedopuszczalna. Uaktualniono: 3.11.2013 12 / 12