Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych ul. Kossutha 6, 40-844 Katowice

Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych ul. Kossutha 6, 40-844 Katowice instytut badawczy KRS 0000058172 NIP 634-012-55-19 tel.: 32 254-60-31, faks: 32 254-17-17, e-mail: ietu@ietu.katowice.pl. www.ietu.katowice.pl Przewodnik do opracowania wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości Opracowano na zlecenie na podstawie umowy KZGW-DPZWpgw/ZP/5/2012 z dnia 17.07.2012 Katowice, wrzesień 2012

Zespół autorski: dr Urszula Zielonka (Kierownik Pracy) mgr Ewa Błaszczyk mgr inż. Bartosz Nowak dr inż. Katarzyna Moraczewska-Majkut mgr Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz 2

Spis treści 1. Cel i zakres pracy... 3 2. Wprowadzenie... 4 3. Terminy i pojęcia... 7 4. Systemy raportowania i gromadzenie danych na temat substancji priorytetowych stosowane w innych krajach UE... 12 5. Podejście I Ocena ważności substancji priorytetowych... 14 5.1. Metodyka przeprowadzania rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych monitoringowych... 14 5.2. Źródło danych - monitoring jakości wód powierzchniowych... 14 5.3. Przykład rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych monitoringu jakości wód powierzchniowych... 16 5.4. Metodyka przeprowadzania rankingu substancji priorytetowych na podstawie wielkości emisji... 19 5.5. Źródła danych rejestry emisji zanieczyszczeń... 19 5.6. Przykład rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych o emisji... 20 5.7. Przykład oceny zawartości substancji priorytetowych - Projekt COHIBA... 21 6. Podejście II szacowanie i raportowanie emisji dla Polski... 24 6.1. Propozycje rozwiązania pozyskiwania danych na potrzeby szacowania i raportowania... 25 6.2. Schemat 4-stopniowej metody szacowania... 27 6.2.1. Poziom 1 Informacje o źródle punktowym... 30 6.2.2. Poziom 2 Podejście obciążenia rzecznego... 34 6.2.3. Poziom 3 Podejście zorientowane na drogę... 38 6.2.4. Poziom 4 Podejście zorientowane na źródło... 43 7. Podsumowanie... 46 Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 1

Spis tabel Tabela 1. Ranking substancji priorytetowych dla obszaru Polski na podstawie danych monitoringu przeprowadzonego w ramach PMŚ w roku 2008... 17 Tabela 2. Ranking substancji priorytetowych dla podzlewni Dunajca... 18 Tabela 3. Ranking wielkości emisji substancji priorytetowych dla zakładów przemysłowych odprowadzających ścieki do wód i posiadających pozwolenia zintegrowane (IPPC)... 20 Tabela 4. Częstotliwość występowania badanych substancji w próbkach [%]... 22 Tabela 5. Roczne wielkości całkowitej depozycji Cd, Hg i Pb... 42 Tabela 6. Roczne wielkości całkowitej depozycji B[a]P, PCDD/F... 42 Spis rysunków Rysunek 1. Poziomy analiz i planowania w gospodarowaniu wodami (źródło: http://www.rdw.org.pl/plany-gospodarowania-wodami.html, zmodyfikowane).... 10 Rysunek 2. Schemat raportowania emisji, zrzutów i strat substancji priorytetowych dla obszarów dorzeczy... 29 Rysunek 3. Diagram SFA dla rtęci, sporządzony dla obszaru całej Polski 2008 rok... 44 Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2

1. Cel i zakres pracy Celem pracy było przygotowanie przewodnika do opracowania wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz niebezpiecznych substancji priorytetowych, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości. Zakres pracy obejmował: Podejście I polegające na ocenie ważności substancji w środowisku wodnym, uwzględniające wyniki monitoringu oraz wszelkie dostępne dane zgodnie z artykułem 5 ustęp 1 Dyrektywy EQS; Podejście II polegające na czteropoziomowym szacowaniu emisji (informacje o źródłach punktowych, zorientowane na obciążenia rzeczne, drogę i źródło). Przy opracowywaniu Przewodnika uwzględniono szereg dokumentów, a mianowicie: Projekt wytycznych technicznych dotyczących przygotowania wykazu emisji, zrzutów i strat substancji priorytetowych i niebezpiecznych substancji priorytetowych opracowany w ramach Wspólnej Strategii Wdrażania (wersja 10.3-26/10/2011) 1 ; Projekt Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniający Dyrektywę 2000/60/WE ustanawiającą ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej oraz Dyrektywy 2008/105/WE w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej zmieniającej i w następstwie uchylający dyrektywy 82/176/EWG, 84/156/EWG, 84/491/EWG, i 86/280/EWG - KOM(2011) 876; Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego (KOM(2006) 398) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń chemicznych wód powierzchniowych w Unii Europejskiej; Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (RDW); Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/105/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej (EQS); 1 Projekt wytycznych został ostatecznie opublikowany jako Wytyczne nr 28 (dostępne pod adresem https://circabc.europa.eu/sd/d/6a3fb5a0-4dec-4fde-a69d-5ac93dfbbadd/guidance%20document%20n28.pdf). Z uwagi na niewielki zakres zmian wszelkie odniesienia do projektu wytycznych zawarte w niniejszej pracy pozostają ważne [przypis KZGW] Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 3

Dyrektywa 2006/11/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. w sprawie zanieczyszczenia spowodowanego przez niektóre substancje niebezpieczne odprowadzane do środowiska wodnego Wspólnoty; Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH); Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 z dnia 21 października 2009 r. dotyczące wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin. 2. Wprowadzenie Świadomość zagrożeń wynikających z zanieczyszczenia środowiska oraz rosnąca liczba danych dotyczących wielokierunkowego szkodliwego działania różnych związków chemicznych dostających się do środowiska spowodowała w ustawodawstwie Unii Europejskiej i jej krajów członkowskich wprowadzenie szeregu aktów prawnych. Znaczna ich część dotyczy środowiska wodnego, ze względu na rolę, jaką spełniają wody w migracji substancji chemicznych pomiędzy różnymi komponentami środowiska. Celowość podjęcia takich działań uzasadniają pochodzące z różnych krajów dane dotyczące stężeń substancji z listy priorytetowych w wodach zbiorników naturalnych i sztucznych, w wodzie do spożycia, w wodzie uzdatnianej a także w ściekach komunalnych i przemysłowych oraz w osadach ściekowych. Obecność w wodach tych substancji, szczególnie w stężeniach przekraczających środowiskowe normy jakości, może powodować zatrucia, jak również wymieranie organizmów wodnych. Wysoka toksyczność, trwałość, a także zdolność substancji priorytetowych do bioakumulacji, to czynniki powodujące największe zagrożenie dla organizmów żywych. Znaczna część spośród tych substancji słabo rozpuszczających się w wodzie posiada łatwość rozpuszczania się w tkance tłuszczowej organizmów żywych. Powoduje to, że stężenie tych substancji toksycznych w organizmach ludzi i zwierząt jest znacznie wyższe, niż w środowisku. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawia ramy działania w dziedzinie polityki wodnej dla wszystkich państw będących członkami Unii Europejskiej (RDW). Głównym celem jest zapewnienie dobrego stanu/potencjału ekologicznego i chemicznego wód powierzchniowych oraz stanu ilościowego i chemicznego wód podziemnych do roku 2015. W Dyrektywie tej 13 zanieczyszczeń sklasyfikowano jako Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 4

priorytetowe substancje niebezpieczne, natomiast 20 jako substancje priorytetowe. Wymaganiem RDW jest dążenie do stopniowej redukcji emisji, zrzutów i strat substancji priorytetowych do wód oraz eliminacja priorytetowych substancji niebezpiecznych. Środowiskowe normy jakości (EQS) dla wód powierzchniowych określono w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (2008/105/WE) z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, zmieniającej i uchylającej Dyrektywy Rady: 82/176/EWG, 83/513/EWG, 84/156/EWG, 84/491/EWG, 86/280/EWG oraz zmieniającej RDW 2000/60/WE. W załączniku I tej Dyrektywy przedstawiono wartości EQS dla 33 substancji priorytetowych w ujęciu: średniorocznych stężeń na poziomie zapewniającym ochronę przed długotrwałym narażeniem, maksymalnych dopuszczalnych stężeń na poziomie zapewniającym ochronę przed krótkotrwałym narażeniem. W załączniku III dyrektywy przedstawiono wykaz 11 substancji/grup substancji podlegających przeglądowi w celu ewentualnego uznania ich za substancje priorytetowe lub niebezpieczne substancje priorytetowe. Komisja Europejska w dniu 31 stycznia 2012 r. opublikowała Wniosek Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniający dyrektywy 2000/60/WE i 2008/105/WE w odniesieniu do substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (KOM(2011) 876 wersja ostateczna) i zaproponowała dodanie 15 nowych substancji priorytetowych do istniejących 33 substancji, które są monitorowane i kontrolowane w wodach powierzchniowych. W załączniku II (załącznik do Wniosku Dyrektywy Parlamentu Rady z dnia 31 stycznia 2012 r.) zestawiono środowiskowe normy jakości dla 48 substancji/grup substancji w wodach powierzchniowych i dla 10 substancji dla fauny i flory. W propozycji Komisji UE w wykazie substancji priorytetowych uwzględniono 3 substancje pochodzące z przemysłu farmaceutycznego zaburzające gospodarkę hormonalną, a mianowicie: 17alfaetynyloestriadiol i 17beta-estradiol i diklofenak. Wartości EQS dla wód są zaprezentowane w takim samym ujęciu jak w Dyrektywie 2008/105/WE. Państwa członkowskie będą musiały uwzględnić nowe substancje podczas przygotowania i realizacji kolejnych planów gospodarowania wodami na obszarze dorzeczy. Zestawienie zaproponowanych wartości EQS przedstawiono w załączniku 1 do niniejszego opracowania. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 5

We wniosku z dnia 17 lipca 2006 (KOM(2006) 397 wersja ostateczna 2006/0129 (COD)) dotyczącym Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie norm jakości środowiska w dziedzinie polityki wodnej oraz zmieniającym dyrektywę 2000/60/WE w załączniku I w części B przedstawiono normy jakości środowiska (EQS) dla innych substancji zanieczyszczających takich jak: DDT całkowite, DDT izomer para-para, aldryna, dieldryna, endryna, izodryna, czterochlorek węgla, tetrachoroetylen i trichloroetylen. Zestawienie zaproponowanych wartości EQS znajduje się w załączniku 2 do niniejszego opracowania. Natomiast w załączniku 3 do niniejszego opracowania zestawiono podstawowe właściwości fizykochemiczne substancji i grup substancji priorytetowych. Zagadnienia dotyczące zrzutu substancji niebezpiecznych w ściekach do środowiska wodnego reguluje Dyrektywa 2006/11/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. w sprawie zanieczyszczenia spowodowanego przez niektóre substancje niebezpieczne odprowadzane do środowiska wodnego Wspólnoty. Celem dyrektywy jest stworzenie warunków niezbędnych dla: eliminacji z wód powierzchniowych substancji niebezpiecznych z listy I (załącznik I do dyrektywy, wykaz I rodzin i grup substancji), zmniejszenia zanieczyszczania wód powierzchniowych substancjami z listy II (załącznik I dyrektywy, wykaz II rodzin i grup substancji). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1107/2009 z dnia 12 października 2009 dotyczące wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin i uchylające dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG ustanawia przepisy dotyczące udzielania zezwoleń na ich wprowadzanie do obrotu w postaci handlowej oraz dotyczące wprowadzania ich do obrotu, stosowania i kontrolowania. Jeżeli jest zagrożona zgodność z wykazem substancji priorytetowych (RDW) to należy zapewnić możliwość zamiany lub cofnięcia zatwierdzenia substancji czynnej z produkcji środków ochrony roślin. Głównym celem Rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny i udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) było zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzi i środowiska, wdrażanie odpowiednich metod oceny ryzyka stwarzanego przez substancje chemiczne oraz swobodny ich obrót na rynku wewnętrznym. Celem udzielania zezwolenia na obrót jest: Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 6

zagwarantowanie sprawnego funkcjonowania rynku wewnętrznego przy zapewnieniu, że ryzyko stwarzane przez substancje wzbudzające szczególnie duże obawy jest właściwie kontrolowane, stopniowe zastępowanie odpowiednimi alternatywnymi substancjami lub technologiami, o ile są one wykonalne z ekonomicznego i technicznego punktu widzenia. Większość substancji priorytetowych objętych jest już rozporządzeniem REACH, a niektóre są w trakcie zatwierdzania, inne będą rozpatrywane w najbliższym czasie. Artykuł 5 RDW i Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/105/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej (EQS) zobowiązuje wszystkie Państwa Członkowskie do opracowania wykazu emisji, zrzutów i strat wszystkich substancji priorytetowych dla wszystkich obszarów dorzeczy. Zadanie to wymaga zgromadzenia odpowiednich danych oraz wypracowania właściwego podejścia do opisu obecnego stanu wód powierzchniowych i oceny odpowiednich środków mających za zadanie zmniejszenie emisji do wód powierzchniowych w celu osiągnięcia dobrego stanu/potencjału ekologicznego i dobrego stanu/potencjału chemicznego wód oraz dobrego stanu ilościowego i chemicznego wód podziemnych. Zgodnie z przepisami RDW, planowanie gospodarowaniem wodami odbywa się w podziale na obszary dorzeczy. Zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity Dz. U. 2012 poz. 145) w chwili obecnej na obszarze Polski wyznaczonych jest 10 obszarów dorzeczy, przy czym dorzecza Wisły i Odry stanowią 97% powierzchni kraju. 3. Terminy i pojęcia Integralną częścią przewodnika do opracowania wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz niebezpiecznych substancji priorytetowych w środowisku wodnym jest słownik terminów. Substancje priorytetowe - to substancje, które stanowią szczególne zagrożenie dla środowiska wodnego. Pojęcie prawnie zdefiniowane w RDW (2000/60/WE). Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 7

Priorytetowe substancje niebezpieczne - substancje lub grupy substancji, które powodują znaczne ryzyko dla środowiska ze względu na trwałość, toksyczność, bioakumulację, małą podatność na degradację i ryzyko dla zdrowia ludzi. Pojęcie prawnie zdefiniowane w RDW (2000/60/WE). Monitoring badanie jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów fizykochemicznych, chemicznych i biologicznych w celu dostarczenia wiedzy o stanie ekologicznym (lub potencjale ekologicznym) i stanie chemicznym wód. Pojęcie prawnie zdefiniowane w Ustawie prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 Dz. U. 2001 r., Nr 62, poz. 627 z póź. zmianami, tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz. 145). Emisja zanieczyszczeń to wprowadzanie bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancji bądź energii takich jak: ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne, przy czym, substancje to pierwiastki chemiczne oraz ich związki, mieszaniny lub roztwory występujące w środowisku lub powstałe w wyniku działalności człowieka. Natomiast substancje niebezpieczne, to jedna lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska. Substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. Pojęcie prawnie zdefiniowane w Ustawie prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 Dz. U. 2001 r., Nr 62, poz. 627 z póź. zmianami, tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz. 145). Rodzaj i ilość wprowadzanych substancji lub energii w określonym czasie oraz stężenia lub poziomy substancji lub energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz wytwarzanych odpadach określono jako wielkość emisji. Źródła zanieczyszczeń Wszystkie procesy i działania, które mogą przyczynić się do wprowadzania zanieczyszczeń do środowiska określa się jako źródła. Pojęcie prawnie zdefiniowane w RDW (2000/60/WE). Źródło punktowe - to pojedynczy punkt zrzutu ścieków zawierających jedną lub więcej substancji zanieczyszczających. Najważniejszymi z nich są punkty zrzutu z zakładów przemysłowych, komunalnych oczyszczalni ścieków, systemów utylizacji odpadów itp.. Niektóre z tych źródeł, w pewnych przypadkach mogą być kategoryzowane jako źródła rozproszone. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 8

Źródło punktowe dla środków ochrony roślin, obejmuje wszelkie wycieki środków ochrony roślin, skoncentrowane lub rozcieńczone, w czasie transportu, magazynowania, napełniania, spryskiwania, czyszczenia opryskiwaczy i utylizacji. Pojęcie prawnie zdefiniowane w RDW (2000/60/WE). Źródło rozproszone - oznacza wiele mniejszych lub rozrzuconych źródeł, z których zanieczyszczenia mogą być uwalniane do gleby, powietrza lub wody, których łączne oddziaływanie na te ośrodki może być znaczące i w wypadku, których niepraktyczne jest zbieranie sprawozdań z każdego z nich z osobna. Pojęcie prawne z Rozporządzenia (WE) nr 116//2006 Parlamentu Europejskiego i rady z dnia 18 stycznia w sprawie ustanowienia Europejskiego Transferu Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń i zmieniające dyrektywę Rady 91/689/EWG i 96/91/WE Źródło rozproszone w odniesieniu do środków ochrony roślin związane jest z niepożądanym ruchem środków ochrony roślin w glebie, wodzie lub powietrzu po działaniach rolniczych i w obszarach, w których ich użycie jest dopuszczone zgodnie z informacjami na ich opakowaniach. Drogi transportu zanieczyszczeń - określają sposób lub ścieżkę, którymi konkretne substancje mogą przemieszczać się z różnych źródeł do środowiska wodnego. Po uwolnieniu, substancje mogą być emitowane bezpośrednio do wód lub przetrzymywane w nośnikach środowiskowych, którymi mogą być np.: gleba, osady denne lub nanosy. Emisje do powietrza są ważnym szlakiem dla niektórych substancji priorytetowych i mogą doprowadzić do kolejnej bezpośredniej depozycji w wodach lub być wprowadzane pośrednio poprzez glebę. Pojęcie zdefiniowane w wytycznych technicznych 2. Obciążenie rzeczne - określa masę zanieczyszczeń przenoszonych w jednostce czasu i zazwyczaj wyrażone jest w kilogramach lub tonach rocznie. Może być wykorzystane do oceny i/lub weryfikacji ilości wprowadzanych zanieczyszczeń z poszczególnych źródeł. Pojęcie zdefiniowane w wytycznych technicznych 3. Gospodarowanie wodami - rozumiane jest jako zarządzanie zasobami wodnymi z uwzględnieniem podziału państwa na obszary dorzeczy i regiony wodne (Rysunek 1). 2 Projekt wytycznych technicznych dotyczących przygotowania wykazu emisji, strat substancji priorytetowych i niebezpiecznych substancji priorytetowych opracowany w ramach Wspólnej strategii Wdrażania (wersja 10.3-26/10/2011) 3 Projekt wytycznych technicznych dotyczących przygotowania wykazu emisji, strat substancji priorytetowych i niebezpiecznych substancji priorytetowych opracowany w ramach Wspólnej strategii Wdrażania (wersja 10.3-26/10/2011) Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 9

Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Dla potrzeb gospodarowania wodami, wody dzieli się na: 1) jednolite części wód powierzchniowych, z wyodrębnieniem jednolitych części: a) wód przejściowych lub przybrzeżnych, b) wód sztucznych lub silnie zmienionych; 2) jednolite części wód podziemnych. KRAJ I DORZECZA MIĘDZYNARODOWE DORZECZE REGION WODNY ZLEWNIA JEDNOLITA CZĘŚĆ WÓD Rysunek 1. Poziomy analiz i planowania w gospodarowaniu wodami (źródło: http://www.rdw.org.pl/plany-gospodarowania-wodami.html, zmodyfikowane). Wody śródlądowe powierzchniowe to wszystkie wody, z wyjątkiem wód morza terytorialnego i morskich wód wewnętrznych. Dzielą się one na wody płynące i stojące. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Wody przejściowe - wody powierzchniowe znajdujące się w ujściach rzek lub w pobliżu ujść rzek, które z uwagi na bliskość wód słonych wykazują częściowe zasolenie, pozostając w zasięgu znaczących wpływów wód słodkich oraz morskie wody wewnętrzne Zatoki Gdańskiej. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Wody przybrzeżne wody obejmujące pas wód morskich o szerokości jednej mili morskiej liczonej od linii podstawowej morza terytorialnego, z wyłączeniem morskich wód wewnętrznych Zatoki Gdańskiej oraz przyległych do nich wód morza terytorialnego. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 10

Obszar dorzecza obszar lądu i morza, składający się z jednego lub więcej dorzeczy razem ze związanymi z nimi wodami podziemnymi oraz morskimi wodami wewnętrznymi i wodami przybrzeżnymi. Na obszarze Polski wyznaczonych jest 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Dniestru, Dunaju, Jarftu, Łaby, Niemna, Pregoły, Świeżej i Ücker. Dla każdego obszaru dorzecza opracowuje się plan gospodarowania wodami. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Dorzecze obszar, z którego całkowity odpływ wód powierzchniowych następuje ciekami naturalnymi przez jedno ujście do morza. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz.145). Region wodny część obszaru dorzecza wyodrębniona na podstawie kryterium hydrograficznego na potrzeby zarządzania zasobami wodnymi lub całość obszaru dorzecza. Zlewnia obszar lądu, z którego cały spływ powierzchniowy wód jest odprowadzany przez system strug, strumieni, potoków, rzek i kanałów do wybranego punktu biegu cieku. Pojęcie prawne zdefiniowane w Ustawie prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 (tekst jednolity ZDz. U. 2012 r., poz.145). Jednolite części wód powierzchniowych (JCWP) rozumie się jako oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych, taki jak: a) jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, b) sztuczny zbiornik wodny, c) struga, strumień, potok, rzeka, kanał lub ich części, d) morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub wody przybrzeżne. Jednolite części wód podziemnych (JCWPD) określona objętość wód podziemnych występująca w obrębie warstwy wodonośnej lub zespołu warstw wodonośnych. Ciek naturalny to rzeki, strugi, strumienie i potoki oraz inne wody płynące w sposób ciągły lub okresowy, naturalnymi lub uregulowanymi korytami. Zbiornik wodny - zagłębienie terenu wypełnione wodą. Wyróżnia się zbiorniki wodne naturalne nazywane jeziorami oraz sztuczne zbiorniki wodne (zbiorniki antropogeniczne), które w zależności od sposobu powstania misy dzieli się na: zaporowe, poeksploatacyjne, groblowe, w nieckach z osiadania, zapadliskowe, poregulacyjne, sadzawki, baseny różnego typu. Zbiorniki wodne (zarówno jeziora jak i zbiorniki antropogeniczne) według kryterium przepływowości dzieli się na dopływowe, odpływowe, przepływowe i bezodpływowe. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 11

4. Systemy raportowania i gromadzenie danych na temat substancji priorytetowych stosowane w innych krajach UE Każde państwo członkowskie UE zostało zobligowane do stworzenia Krajowego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (PRTR), które jest elementem Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E-PRTR). Krajowy Rejestr Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń został utworzony na mocy art. 236a ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity Dz. U. 2008 r., Nr 25, poz.150), Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2009 r.. Niektóre państwa europejskie wypracowały własne podejścia do raportowania emisji substancji priorytetowych i substancji priorytetowych uznanych jako niebezpieczne. Wśród nich znajdują się m.in.: Niemcy, Belgia, Austria, Francja. Systemy monitorujące emisję zanieczyszczeń do środowiska pełnią ważną rolę w sprawozdawczości zarówno w skali krajowej, jak i europejskiej. Pełnią one również rolę informacyjną zapewniającą przejrzysty dostęp do informacji na temat jakości środowiska. Szczegółowe informacje o systemach funkcjonujących w tych krajach znajdują się w wytycznych technicznych 4. Systemem godnym uwagi jest system informacyjny zrealizowany w projekcie ARROW, w Republice Czeskiej. Efekty wdrożenia projektu ARROW są prezentowane on-line pod adresem: http://hydro.chmi.cz/isarrow/index.php zarówno w języku czeskim, jak i angielskim. Zdigitalizowane dane przedstawione są w sposób przejrzysty i łatwo dostępny dla użytkownika z uwzględnieniem czeskiego systemu zlewniowego. Jednym z narzędzi sprawozdawczych RDW jest Europejski System Informacji Wodnej WISE (ang. Water Information System for Europe). Aktualnie portal jest dostępny na stronie: http://water.europa.eu/ w języku angielskim. Podkreślić należy, że system WISE GIS udostępniający mapy i dane tematyczne stosuje nowe rozwiązania graficznej prezentacji danych, umożliwiające ich upublicznianie w dostępnych serwisach internetowych. Innym systemem ewidencji i raportowania zanieczyszczeń stosowanym przez kraje członkowskie Unii Europejskiej, jest Europejski Rejestr Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E PRTR, ang. European Pollutant Release and Transfer Register). Jest on ściśle powiązany z realizacją Dyrektywy Rady 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. w sprawie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (ang. IPPC - 4 Projekt wytycznych technicznych dotyczących przygotowania wykazu emisji, strat substancji priorytetowych i niebezpiecznych substancji priorytetowych opracowany w ramach Wspólnej strategii Wdrażania (wersja 10.3-26/10/2011) Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 12

Integrated Pollution Prevention and Control). Obecnie obowiązuje Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola). Rejestry uwalniania i transferu zanieczyszczeń PRTR to katalogi lub rejestry potencjalnie niebezpiecznych uwolnień i transferów zanieczyszczeń z różnych źródeł z terenu zakładu w różnych krajach. Zawierają informacje o uwalnianiu i transferach zanieczyszczeń do powietrza, wody i gleby oraz o odpadach wywożonych poza zakład, obejmując w ten sposób wszystkie komponenty środowiska. Funkcjonowanie systemu E-PRTR opiera się na Rozporządzeniu (WE) nr 166/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń, które nakłada na prowadzących instalacje obowiązek raportowania danych na temat wprowadzania (uwolnień) zanieczyszczeń do środowiska i przemieszczania (transferów) zanieczyszczeń odpadów poza zakład. Rozporządzenie to ma na celu poprawę publicznego dostępu do informacji dotyczących zanieczyszczeń środowiska przez ustanowienie spójnego i zintegrowanego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 13

5. Podejście I Ocena ważności substancji priorytetowych Ranking substancji priorytetowych można przeprowadzić uwzględniając czynniki, takie jak toksyczność, trwałość w środowisku, przemiany chemiczne, częstość przekroczeń środowiskowych norm jakości wód, wielkość zrzutów zanieczyszczeń. Ranking powinien zawierać wyniki badań pochodzące z okresu, co najmniej trzech lat i należy go corocznie aktualizować. 5.1. Metodyka przeprowadzania rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych monitoringowych System rankingowania substancji priorytetowych składa się z trzech etapów. 1. W pierwszym etapie dla oznaczanych substancji priorytetowych w założonym okresie rankingowania wyznacza się częstość występowania przekroczeń średniorocznych wartości środowiskowych norm jakości (wyrażoną w procentach) do całkowitej liczby wykonanych oznaczeń we wszystkich badanych punktach kontrolno pomiarowych. Na tej podstawie substancje są klasyfikowane w kolejności malejącej. 2. W drugim etapie, dla oznaczanych substancji priorytetowych w założonym okresie rankingowania, wyznacza się częstość występowania (wyrażoną w procentach) danej substancji do całkowitej liczby wykonanych oznaczeń we wszystkich analizowanych punktach kontrolno pomiarowych. Przez występowanie rozumie się oznaczone średnioroczne stężenia danej substancji większe niż granica wykrywalności wyznaczona dla stosowanej procedury analitycznej, ale nieprzekraczające maksymalnych i średnich wartości środowiskowych norm jakości. Na tej podstawie substancje są klasyfikowane w kolejności malejącej, poniżej substancji sklasyfikowanych w pierwszym etapie. 3. W trzecim etapie na listę rankingową nanosi się substancje priorytetowe, które nie zostały sklasyfikowane w pierwszym oraz drugim etapie analizy. Czyli we wszystkich punktach kontrolno pomiarowych stężenie substancji, które występują poniżej granicy wykrywalności. 5.2. Źródło danych - monitoring jakości wód powierzchniowych Pomiary jakości wód prowadzone są w punktach pomiarowo-kontrolnych rzek, w wodach przejściowych i przybrzeżnych Bałtyku oraz na jeziorach, przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska (WIOŚ). Ocena stanu wód wykonywana jest w oparciu Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 14

o klasyfikację zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. 2008 r., Nr 162, poz. 1008). Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2011 r., Nr 257, poz. 1545). Monitoring wód powierzchniowych na obszarach dorzeczy w Polsce prowadzony był zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. 2009 Nr 81, poz. 685). Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 20011 r. (Dz. U. 2011 Nr 258, poz. 1550). Sieć monitoringu wód powierzchniowych zaprojektowana została w sposób umożliwiający pozyskanie spójnego i całościowego obrazu stanu ekologicznego i chemicznego na obszarze dorzecza dla każdej istotnej jednolitej części wód. Do prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych wyróżnia się: monitoring diagnostyczny, monitoring operacyjny, monitoring badawczy, monitoring obszarów chronionych. W ramach poszczególnych rodzajów monitoringu prowadzone są badania: wskaźników biologicznych, fizykochemicznych i chemicznych (wykonywane przez WIOŚ) oraz wskaźników hydromorfologicznych (wykonywane przez służbę hydrologicznometeorologiczną). W latach 2007 2009 w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) przeprowadzono badania zawartości substancji priorytetowych w wodach powierzchniowych. Na podstawie wyników z przeprowadzonego monitoringu w roku 2010 został opublikowany Katalog obecności substancji priorytetowych w wodach rzek na obszarze gmin 5. Katalog sporządzono w celu przestrzennego zobrazowania występowania substancji priorytetowych na obszarach poszczególnych gmin z uwzględnieniem jednolitych części wód. Ponadto, wykonany został dla potrzeb samorządowych władz gmin i województw oraz administracji 5 Szczepański W., i in. 2010. Katalog obecności substancji priorytetowych w wodach rzek na obszarze gmin. Warszawa Dostępny na stronie [dostęp 24.07.2012]: http://www.wrotamalopolski.pl/root_bip/bip_w_malopolsce/root_um/przedmiotowe/srodowisko/gdzie+i+jak +zalatwic+sprawe/default.htm?nrmode=published&actualpage=2 Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 15

rządowej, odpowiedzialnych za skuteczną redukcję substancji priorytetowych odprowadzanych ze źródeł punktowych do środowiska wodnego. Zawiera informacje niezbędne dla instytucji i podmiotów gospodarczych przy formułowaniu programów oraz planów dla realizacji unijnej strategii wodnej zgodnie z wymaganiami prawa polskiego oraz sprawozdawczości, a także prawa unijnego w zakresie ochrony wód. W katalogu można znaleźć identyfikację i ewidencję substancji priorytetowych w punktach pomiarowokontrolnych rzek, wód przejściowych i przybrzeżnych wód Bałtyku, jednakże zaznaczono tylko punkty pomiarowo-kontrolne, w których stwierdzono stan powyżej lub poniżej stanu dobrego odnośnie substancji priorytetowych (bez podawania danych ilościowych i jakościowych). 5.3. Przykład rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych monitoringu jakości wód powierzchniowych W tabeli 1 podano przykład rankingu substancji priorytetowych dla obszaru Polski uzyskany na podstawie danych monitoringu przeprowadzonego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w 2008 roku. Na potrzeby niniejszego opracowania ranking substancji priorytetowych został sporządzony w oparciu o Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie wykazu substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. U. 2010 r., Nr 138 poz. 934) oraz maksymalnych i średnich wartościach granicznych chemicznych wskaźników jakości wód zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Dz. U. 2008 r., Nr 162, poz. 1008). Obecnie obowiązujące środowiskowe normy jakości dla substancji priorytetowych oraz dla innych substancji zawarte są w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. (Dz. U. 2011 r., Nr 257, poz. 1545). W Rozporządzeniu tym średnioroczne środowiskowe normy jakości dla wielu substancji znacznie się różnią od maksymalnych wartości granicznych zawartych w Rozporządzeniu z roku 2008 (np.: atrazyna, benzen, kadm i jego związki, chloroalkany, diuron, HCB, rtęć i jej związki, nonylofenol, benzo(a)piren, itp.). Różnice te spowodowane są podaniem w Rozporządzeniu z 2008 roku dla 22 substancji chemicznych tylko wartości maksymalnych granicznych wskaźników wód, czyli stężeń na poziomie zapewniającym ochronę przed krótkotrwałym narażeniem. Natomiast w Rozporządzeniu z roku 2011 dla wszystkich substancji uwzględniono zarówno średnioroczne, jak i maksymalne środowiskowe normy jakości. Maksymalne wartości w obu rozporządzeniach są takie same i są one zgodne z wartościami przedstawionymi w Dyrektywie EQS. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 16

Tabela 1. Ranking substancji priorytetowych dla obszaru Polski na podstawie danych monitoringu przeprowadzonego w ramach PMŚ w roku 2008 Nr Nazwa substancji Liczba wykonanych oznaczeń Liczba punktów powyżej granicy oznaczalności Liczba przekroczeń powyżej wartości granicznych Częstość występowania, [%] Częstość występowania przekroczeń, [%] 1 ETAP 1 Rtęć i jej związki * 3428 1630 1420 47,5 41,4 2 Benzo(g,h,i)-perylen** 2114 766 531 36,2 25,1 3 Indeno(1,2,3-cd)piren** 1938 507 412 26,2 21,3 4 Kadm i jego związki* 4077 2952 778 72,4 19,1 5 Pentachlorobenzen** 718 123 115 17,1 16,0 6 Chlorfenwinfos* 132 14 14 10,6 10,6 7 Heksachlorobutadien* 1198 208 83 17,4 6,9 8 Trichlorobenzeny (1,2,4- trichlorobenzen)** 1250 263 85 21,0 6,8 9 Nikiel i jego związki* 3362 2550 204 75,8 6,1 10 Endosulfan (alfa-endosulfan)* 1080 135 46 12,5 4,3 11 Benzo(b)fluoranten** 2144 1016 86 47,4 4,0 12 DDT- całkowity** 566 492 19 86,9 3,4 13 Tetrachloroetylen (PER)** 1123 330 27 29,4 2,4 14 Trichlorometan (chloroform)** 1349 394 32 29,2 2,4 15 Trichloroetylen (TRI)** 1080 239 24 22,1 2,2 16 Aldryna** 1480 253 32 17,1 2,2 17 Trifluralina** 264 5 5 1,9 1,9 18 Heksachlorocykloheksan (gammaizomer, lindan)* 2098 1029 26 49,0 1,2 19 Benzo(k)fluoranten** 2007 757 19 37,7 0,9 20 Dichlorometan** 1123 146 10 13,0 0,9 21 Ftalan di(2-etyloheksyl) (DEHP)** 114 114 1 100,0 0,9 22 Antracen* 2021 495 13 24,5 0,6 23 Endryna** 1455 229 8 15,7 0,5 24 DDT-izomer para-para** 817 240 4 29,4 0,5 25 Benzo(a)piren* 2456 1489 8 60,6 0,3 26 Ołów i jego związki 3696 2633 9 71,2 0,2 27 Izodryna** 1123 215 1 19,1 0,1 28 Naftalen** 1778 644 1 36,2 0,1 2 ETAP 29 C 10-13 chloroalkany* 91 91 0 100,0 0,0 30 Nonylofenole (4(para)nonylofenol)* 128 116 0 90,6 0,0 31 Diuron* 176 116 0 65,9 0,0 32 Fluoranten* 1982 1064 0 53,7 0,0 33 Symazyna* 360 120 0 33,3 0,0 34 Atrazyna* 449 127 0 28,3 0,0 35 Benzen* 1666 333 0 20,0 0,0 36 Pentachlorofenol* 794 122 0 15,4 0,0 37 Izoproturon* 59 8 0 13,6 0,0 38 1,2-dichloroetan** 1503 193 0 12,8 0,0 39 Heksachlorobenzen* 1267 143 0 11,3 0,0 40 Alachlor* 611 15 0 2,5 0,0 3 ETAP 41 Oktylofenole (paratertoktylofenol)** 127 0 0 0,0 0,0 42 Difenyloetery bromowane** - - - - 43 Chloropiryfos* - - - - 44 Związki tributylocyny (Kation tributylocyny)* - - - - 45 Tetrachlorometan* - - - - 46 Dieldryna** - - - - Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 17

*- maksymalne wartości graniczne chemicznych wskaźników wód (Dz. U., 2008 r., Nr 162, poz.1008), **- średnioroczne wartości graniczne chemicznych wskaźników wód (Dz. U, 2008 r., Nr 162, poz. 1008). W etapie 1 przeprowadzonego rankingu dla roku 2008 najczęściej przekraczane wartości granicznych wskaźników stwierdzono dla metali ciężkich, WWA, pentachlorobenzenu, chlorfenwinfosu powyżej 10% analizowanych punktów kontrolno pomiarowych. Natomiast w etapie 2 prawie wszystkie substancje, z wyjątkiem alachloru, przekraczały granicę oznaczalności (brak danych o wartościach granic wykrywalności dla danej metody oznaczania) w zakresie od 11,3% (heksachlorobenzen) do 100% (C 10-13 chloroalkany). W etapie 3 zestawiono substancje, które we wszystkich punktach kontrolno - pomiarowych występowały poniżej granicy oznaczalności lub w 2008 r. nie były oznaczane. W poszczególnych podzlewniach danego dorzecza wynik rangingu substancji może być zupełnie inny niż dla obszaru Polski. Przykładem jest podzlewnia Dunajca. W podzlewni Dunajca, w 2009 r. WIOŚ w Tarnowie przeprowadził badania zawartości substancji priorytetowych, z wyjątkiem metali tj. kadmu, niklu, ołowiu i rtęci 6. Analiza danych wykazała, że tylko dla fluorentanu, naftalenu, nonylofenolu, WWA, pentachlorobenzenu trichlorometanu stężenia były wyższe od granicy oznaczalności danej metody. Wśród oznaczanych substancji priorytetowych oznaczono także zawartość innych substancji zanieczyszczających. Powyżej granicy oznaczalności danej metody wykryto tylko DDT całkowity i DDT izomer par-para. Pozostałe inne substancje zanieczyszczające występowały w stężeniach poniżej granicy oznaczalności (Tabela 2). Ranking przeprowadzono w taki sam sposób jak dla substancji priorytetowych oznaczonych w ramach PMŚ. Tabela 2. Ranking substancji priorytetowych dla podzlewni Dunajca 7 Nazwa substancji Liczba wykonanych oznaczeń Liczba punktów powyżej granicy oznaczalności I Etap Liczba przekroczenia powyżej wartości granicznych Częstość występowania, [%] Częstość występowania przekroczeń, [%] 1 Benzo(g,h,i)perylen** 40 7 7 17,5 17,5 2 Indeno(1,2,3- cd)piren** 40 2 1 5 2,5 3 Pentachlorobenzen** 40 1 1 2,5 2,5 II Etap 4 Nonylofenol* 13 9 0 69 0 6 Dostępny na stronie:www.wios.tarnow.pl/pl0302/rezultaty/1_substancje priorytetowe [dostęp: 2.08.2012] 7 Dostępny na stronie:www.wios.tarnow.pl/pl0302/rezultaty/1_substancje priorytetowe [dostęp: 2.08.2012] Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 18

5 Naftale**n 40 20 0 50 0 6 Trichlorometan** 35 14 0 35 0 7 Fluoranten* 40 4 0 10 0 8 DDT izomer para para** 53 3 0 5,7 0 9 Benzo(a)piren* 40 1 0 2,5 0 10 Benzo(b)fluranten** 40 1 0 2,5 0 11 DDT całkowity** 53 1 0 1,9 0 *- maksymalne wartości graniczne chemicznych wskaźników wód (Dz. U., 2008 r., Nr 162, poz.1008), **- średnie wartości graniczne chemicznych wskaźników wód (Dz. U, 2008 r., Nr 162, poz. 1008). Najczęstsze przekroczenia wartości granicznych w zlewni Dunajca stwierdzono dla wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, które są produktami niezamierzonymi, czyli prawdopodobnie mogą pochodzić zarówno z depozycji, jak i ze spływów terenowych. Duży procentowy udział częstości występowania nonylofenolu w wodach zlewni Dunajca z odprowadzanych ścieków z komunalnych oczyszczalni ścieków może wynikać z tego, że jest on środkiem powierzchniowo-czynnym stosowanym m.in. w detergentach. Należy zaznaczyć, że ranking wykonano bazując na maksymalnych i średnich wartościach granicznych chemicznych wskaźników jakości wód zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1008 z 2008 r.), a nie obecnie obowiązujących ich środowiskowych normach jakości. 5.4. Metodyka przeprowadzania rankingu substancji priorytetowych na podstawie wielkości emisji Metodę rankingową można też zastosować do oceny wielkości emisji substancji priorytetowych. Ranking wielkości emisji substancji priorytetowych do wód polega na ich uszeregowaniu klasyfikowanym w kolejności malejącej. 5.5. Źródła danych rejestry emisji zanieczyszczeń Zakłady przemysłowe i komunalne oczyszczalnie ścieków (powyżej 100 000 RLM) zobowiązane są do raportowania rocznych zrzutów do środowiska (powietrze, woda, gleba). Z danych dla Polski w latach 2007-2009 tylko około 140 zakładów przemysłowych i oczyszczalni ścieków komunalnych raportowało wielkości emisji różnych substancji, które stanowią punktowe źródła emisji zanieczyszczeń do wody z uwzględnieniem dorzecza. Wśród raportowanych substancji dla tego samego okresu ewidencjonowane są 24 substancje Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 19

priorytetowe 8. Dane te przekazywane są do Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E PRTR). 5.6. Przykład rankingu substancji priorytetowych na podstawie danych o emisji Ranking substancji priorytetowych sporządzono w oparciu o dane zawarte w Europejskim Rejestrze Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E PRTR). Ponieważ w rejestrze tym brak jest danych o stężeniach są tylko dane o wielkości zrzutów do wód oraz zakładach emitujących te zanieczyszczenia, dlatego w rankingu uwzględniono sumę emisji do wód dla poszczególnych substancji priorytetowych raportowanych przez zakłady (Tabela 3). Tabela 3. Ranking wielkości emisji substancji priorytetowych dla zakładów przemysłowych odprowadzających ścieki do wód i posiadających pozwolenia zintegrowane (IPPC) L.p. Nazwa substancji Wielkość emisji [kg/rok] 2007 2008 2009 1 Nikiel i jego związki 12 924 7 693 10 588 2 Ołów i jego związki 10 108 7 093 8 157 3 Kadm i jego związki 2 076 2 649 2 235 4 Rtęć i jej związki 1 943 753 690 5 Trichlorometan 1 741 1 807 219 6 Benzen 806 219 233 7 WWA (brak informacji które związki były raportowane) 280 1 149 549 8 1,2 - dichloroetan 229 1 095 550 9 Ftalan (di-2etyloheksyl) 135 11,1 24,8 10 Naftalen 131 153 66,4 11 Trichlorobenzeny 23,2 48,4 16,6 12 Fluoranten 21,5 1.76 9,96 13 Hexachlorobutadien 12,1 9,04 29,3 14 Hexachlorobenzen 9,92 1,6 3,52 15 Atrazyna 9,48 - - 16 Diuron 6,64 2,1 12,1 17 Pentachlorofenol 5,4 11,1 10,6 18 Benzo(g,h,i)perylen 2,8 - - 19 Tributylocyna 2,24 162 1,16 20 Nonynofenol i etoksylaty 2 102,9 80,5 21 Dioksyny i furany* 0,54 0,15 0,18 22 Oktylofenol i etoksylaty - 130 3,52 23 Dichlorometan - 48,3-8 http://prtr.ec.europa.eu/ [dostęp: 27.07.2012] Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 20

L.p. Nazwa substancji Wielkość emisji [kg/rok] 24 Izoproturon - - 5,27 * - wyrażone w g TEQ/rok Największe zrzuty w okresie 2007 2009 obserwuje się dla metali ciężkich. Dla pierwszych pięciu substancji wielkości emisji były raportowane przez kilkadziesiąt zakładów, natomiast zrzuty pozostałych substancji od jednego do czterech zakładów. Tylko dla roku 2007 wielkości emisji substancje są uporządkowane w kolejności malejącej. Dla okresu 2008 2009 obserwuje się drobne zmiany w pozycjach od 6 do 24. Należy zwrócić uwagę, że ranking ten dotyczy zakładów, w których obowiązuje pozwolenie zintegrowane. Podobny ranking można przeprowadzić zakładów, w których obowiązuje pozwolenie wodno prawne. Wszystkie te zakłady są punktowymi źródłami zrzutów do wód lub ziemi. Wszystkie będą raportowały tylko te substancje, które mają w pozwoleniu wodno prawnym lub pozwoleniu zintegrowanym. W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 28 stycznia 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego zestawiono najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń dla oczyszczanych ścieków przemysłowych oraz komunalnych nie zawiera standardów dla ponad 20 substancji priorytetowych i niebezpiecznych substancji priorytetowych. Oczyszczone ścieki w oczyszczalniach komunalnych mogą zawierać również substancje priorytetowe, które nie są monitorowane. 5.7. Przykład oceny zawartości substancji priorytetowych - Projekt COHIBA 9 W latach 2009 2012 IETU zrealizowano projekt Kontrola substancji niebezpiecznych w regionie morza bałtyckiego (ang. Control of hazardous substances in the Baltic Sea Region COHIBA) w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej Region Morz Bałtyckiego (BSR). Nadrzędnym celem było wsparcie wdrożenia Bałtyckiego Planu Działań (BSAP) w zakresie substancji i grup substancji niebezpiecznych oraz opracowanie wspólnych działań dla jego osiągnięcia. Projekt odnosił się do 11 substancji/grup substancji niebezpiecznych, które zostały określone w BSAP jako mające specjalne znaczenie dla Morza Bałtyckiego z uwagi na potencjał zagrożenia wynikający z charakteru środowiskowego tych substancji. Do tych substancji i grup substancji zaliczono: dioksyny (PCDD), furany (PCDF) i dioksyno-podobne polichlorowane bifenyle (dl-pcb), związki trójbutylocyny (TBT), 9 www.cohiba-project.net., EWT BSR #012, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 21

związki trójfenylocyny (TPhT) eter pentabromodifenylowy (pentabde), eter oktabromodifenylowy (oktabde), eter dekabromodifenylowy (dekabde), sulfonian perfluorooktanu (PFOS), kwas perfluorooktanowy (PFOA), heksabromocyklododekan (HBCDD) nonylofenol (NP)/ etoksylaty nonylofenolu (NPE), oktylofenol (OP)/ etoksylaty oktylofenoli (OPE), krótkołańcuchowe chlorowane parafiny (SCCP), średniołańcuchowe chlorowane parafiny (MCCP), endosulfan, rtęć (Hg), kadm (Cd). Na terenie województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego przeprowadzono badania sreeningowe zawartości ww. substancji w odprowadzanych ściekach z trzech oczyszczalni ścieków komunalnych i jednej oczyszczalni ścieków przemysłowych, w osadach ściekowych, odciekach ze składowiska oraz w spływach powierzchniowych. Próbki odprowadzanych ścieków pobierano w okresie od września 2009 do sierpnia 2010 raz na dwa miesiące (po 6 próbek z każdej oczyszczalni) oraz dwukrotnie pobierano próbki osadów ściekowych z jednej oczyszczalni ścieków komunalnych, odcieki ze składowiska i spływy powierzchniowe. W tabeli 4 zestawiono częstość występowania badanych substancji. Tabela 4. Częstość występowania badanych substancji w próbkach [%] Substancja PCDD, PCDF, dl-pcb Komunalne oczyszczalnie ścieków Przemysłowa oczyszczalnia ścieków Spływy powierzchniowe Odcieki ze składowiska Osady ściekowe - - - 100 100 TBT 16,7-50 100 - TPhT 8,3 25 - - 50 pentabdes 44,4 16,7 - - 50 octabdes - - 50 50 100 dekapbes 100 100 100 100 100 PFOS 100 66,7 50 100 100 PFOA 100 100 50 100 100 HBCDD 50 27,8 50 50 100 NP 61,1 83,3 100 50 100 Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 22

Substancja Komunalne oczyszczalnie ścieków Przemysłowa oczyszczalnia ścieków Spływy powierzchniowe Odcieki ze składowiska Osady ściekowe NPE 44,4 16,7 50 50 100 OP 16,7 16,7 50 50 100 OPE - - - 50 50 SCCP 100 100 100 100 100 MCCP 100 93,3 100 100 - Endosulfan 44,4 50 - - 100 Cd 5,6 16,7 100 100 100 Hg 100 100 100 100 100 W analizowanych próbkach ścieków odprowadzanych z komunalnych oczyszczalni tylko stężenia: dekabde, PFOS, i PFOA, SCCP, MCCP i Hg były powyżej granicy oznaczalności danej metody we wszystkich przypadkach. W odprowadzanych ściekach przemysłowych stężenia: dekabde, PFOA SCCP i Hg były powyżej granicy oznaczalności. Odcieki ze składowiska pobierano z nieczynnego składowiska odpadów komunalnych, z którego odcieki są systematycznie odpompowywane i przewożone do komunalnej oczyszczalni ścieków. W przebadanych osadach ściekowych występowały prawie wszystkie badane substancje. Próbki ze spływu powierzchniowego pobrano z utwardzonego terenu przemysłowego z powierzchni 6 ha. Zarówno spływy terenowe, jak i osady ściekowe stanowią rozproszone źródła emisji i mogą mieć, w niektórych przypadkach, znaczący udział w zanieczyszczeniu wód. Należy zaznaczyć, że uzyskane poziomy stężeń badanych substancji w odprowadzanych ściekach z oczyszczalni zlokalizowanych w województwie zachodniopomorskim i pomorskim były tego samego rzędu co w odprowadzanych ściekach z oczyszczalni w Danii, Estonii, Finlandii, Litwie, Łotwie, Niemczech i Szwecji. Dotyczy to również spływów powierzchniowych i osadów ściekowych. Wyniki przeprowadzonego screeningu substancji niebezpiecznych na obszarze Morza Bałtyckiego wykazały, że nie tylko źródła punktowe (komunalne i przemysłowe oczyszczalnie ścieków) są emitorami tych zanieczyszczeń do wód powierzchniowych. Uzyskane częstości występowania wymienionych wyżej substancji niebezpiecznych w próbkach pochodzących ze spływów terenowych i osadów ściekowych wskazuję, że rozproszone źródła emisji mogą mieć istotny udział w kształtowaniu stężeń substancji priorytetowych w wodach. Źródła te są ujęte w podejściu drugim dotyczącym szacowania emisji. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 23

6. Podejście II szacowanie i raportowanie emisji dla Polski Polityka Wodna Unii Europejskiej zobowiązuje Państwa Członkowskie do redukcji emisji i wyeliminowania substancji priorytetowych ze środowiska wodnego. Zgodnie z art. 5 dyrektywy EQS 2008/105/WE w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, Państwa Członkowskie zobowiązane są do opracowania wykazu emisji, zrzutów i strat wszystkich substancji priorytetowych i substancji zanieczyszczających wymienionych w części A załącznika I do tej dyrektywy na podstawie informacji zebranych zgodnie z procedurą regulacyjną przewidzianą w RDW (artykuł 5 i 8) oraz w Rozporządzeniu (WE) nr 166/2006. Wykazy powinny przedstawiać informacje na temat znaczenia substancji priorytetowych w przestrzennej skali obszaru dorzecza lub krajowej części dorzecza międzynarodowego, a także informacje dotyczące ich ilości odprowadzanych do środowiska wodnego, mające na celu odpowiednie gospodarowanie wodami w dorzeczach i realizację wymagań RDW. Państwa Członkowskie zobowiązane są do opracowywania wykazów zgodnie z art. 5 ust. 3 dyrektywy 2008/105/WE dla Komisji Europejskiej i zgodnie z wymogami w zakresie sprawozdawczości ustanowionymi w art. 15 ust. 1 RWD. Wykazy te będą stanowić istotny wkład do sprawozdania Komisji zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej (EQS), w sprawie ewentualnej konieczności zmiany obowiązujących aktów i potrzeby dodatkowych specyficznych środków wspólnotowych, takich jak kontrole emisji. Wykazy te mają być sporządzone dla każdego obszaru dorzecza lub części obszaru dorzecza, znajdującego się na jego terytorium i przedstawiać nie tylko roczne ilości wprowadzanych substancji, ale również zawierać, jeśli jest to konieczne, stężenia w osadach oraz faunie i florze (które mogą np. pomóc przy ustalaniu znaczenia substancji dla obszaru dorzecza). Wykazy przygotowane dla każdego obszaru dorzecza powinny zawierać, między innymi, identyfikację znaczących źródeł punktowej i rozproszonej emisji zanieczyszczeń z instalacji komunalnych, przemysłowych, rolniczych i innych instalacji oraz działalności. Wykazy emisji w praktyce stanowić powinny narzędzie wspomagające implementację RDW, wykorzystywane powinny być do tworzenia i wdrażania planowanej redukcji emisji, zrzutów i strat substancji priorytetowych, ostatecznie prowadzących do zaprzestania emisji, zrzutów i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych. Analiza dostępnych materiałów wykazała brak niezbędnych danych o emisji substancji priorytetowych ze źródeł punktowych oraz brak informacji o przepływach Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 24