Czas. Stomatol., 2006, LIX, 10, 696-701 2006 Polish Dental Association http://www.czas.stomat.net Ocena przydatności preparatu Endosolv E w ponownym leczeniu endodontycznym zębów stałych badania in vitro The evaluation of suitability of Endosolv E in root canal retreatment of permanent teeth in vitro study Krzysztof Woźniak 1, Mariusz Lipski 1, Damian Lichota 1, Jadwiga Buczkowska-Radlińska 1, Agnieszka Konieczka 2, Kinga Noga 2 Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej KSZiP PAM w Szczecinie 1 Kierownik: dr hab. n. med. J. Buczkowska-Radlińska, prof. ndzw. Ze Studenckiego Koła Naukowego przy Zakładzie Stomatologii Zachowawczej KSZiP PAM w Szczecinie 2 Opiekunowie: K. Woźniak, M. Lipski Streszczenie Cel pracy: oceniono przydatność preparatu Endosolv E do usuwania cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego z kanału korzeniowego. Materiał i metody: trzydzieści korzeni usuniętych trzonowych zębów ludzkich podzielono na dwie grupy o takiej samej długości roboczej. Kanały korzeniowe opracowano narzędziami ręcznymi i maszynowymi systemu Profile 30/0.4. do jednolitego rozmiaru a następnie wypełniono z użyciem igły Lentulo cementem Caryosan Normal. Do usuwania cementu użyto narzędzi ręcznych (K-Reamer) z zastosowaniem lub bez rozpuszczalnika (Endosolv E). Mierzono czas potrzebny do osiągnięcia długości roboczej. Wyniki: czas potrzebny do osiągnięcia długości roboczej był krótszy (p<0,0001) w grupie, w której stosowano preparat Endosolv E (13,93 min.) w porównaniu do grupy, w której nie zastosowano tego preparatu (49,85 min). Użycie rozpuszczalnika spowodowało również zwiększenie prędkości pracy (p<0.0001). Wniosek: w warunkach doświadczalnych potwierdzono skuteczność preparatu Endosolv E jako środka istotnie skracającego czas usuwania cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego (Caryosan Normal) z kanału korzeniowego. HASŁA INDEKSOWE: ponowne leczenie endodontyczne, rozpuszczalnik Summary Aim of the study: To evaluate the suitability of Endosolv E in removing zinc oxide-eugenol cement from root canals. Material and methods: Thirty roots of extracted human molars having equal working lengths were divided into two groups. Canals were prepared to the uniform size with hand instruments and Profile 30/0.4. system and obturated with Caryosan Normal cement using Lentulo. The removal of cement was performed manually with K-Reamer, with and without the solvent (Endosolv E). Time taken to reach the calculated working length was recorded. Results: Time required to reach the working length was shorter (p<0.0001) if Endosolv E was used (13.93 min.) as compared with 49.85 min without the solvent. The use of the solvent made the preparation process faster (p<0.0001). Conclusion: Under the experimental conditions, Endosolv E as a solvent proved to be an efficient and time-saving agent for the removal of zinc oxideeugenol cement (Caryosan Normal) from the root canal. KEYWORDS: root canal retreatment, solvent 696
2006, LIX, 10 Ocena preparatu Endosolv E w leczeniu endodontycznym zębów stałych Wstęp Ponowne leczenie endodontyczne zęba wiąże się z koniecznością usunięcia wcześniej wykonanego wypełnienia kanału korzeniowego, co odróżnia tę procedurę od podstawowego leczenia endodontycznego (6). Jest to warunek dalszego postępowania i jednocześnie jedna z trudniejszych procedur, z którymi spotyka się lekarz endodonta. Usunięcie twardego materiału z kanału korzeniowego np. cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego jest trudne, czasochłonne i związane z ryzykiem wielu powikłań. Podejmowane są próby stosowania do usuwania tego materiału różnych technik wykorzystujących najnowsze urządzenia tj. lasery (14), systemy maszynowe (1, 5, 8), urządzenia ultradźwiękowe (9) oraz systemy termiczne (16). Z punktu widzenia ergonomii pracy najprostszą i najtańszą z technik stanowi połączenie tradycyjnej metody mechanicznego opracowywania kanału z użyciem narzędzi ręcznych z jednoczesnym zastosowaniem odpowiednich rozpuszczalników. Idealny rozpuszczalnik stosowany do chemicznego usuwania wypełnień kanałowych musi spełniać jednak wiele wymagań. Poza dużą wydajnością w usuwaniu uszczelniaczy kanałowych powinien również oczyszczać system kanałowy jednocześnie nie prowadząc do późniejszych jatrogennych powikłań (11). Przeprowadzone badania wykazały jednak, iż popularne rozpuszczalniki stosowane w endodoncji tj. chloroform, halotan i ksylen mają działanie cytotoksyczne oraz zmieniają skład zębiny kanału korzeniowego prowadząc do spadku zawartości wapnia i wzrostu zawartości magnezu, co w konsekwencji obniża twardość tej tkanki (2, 4, 12). Endosolv E (Septodont, Francja) jest preparatem przeznaczonym do chemicznego usuwania tlenkowo-cynkowo-eugenolowych wypełnień kanałów korzeniowych. Podstawowym składnikiem preparatu odpowiedzialnym za chemiczne rozpuszczanie tych cementów jest czterochlorek etylenu. Kliniczne wykorzystanie preparatu Endosolv E może okazać się skuteczną metodą w usuwaniu stosowanych w endodoncji uszczelniaczy kanałowych na bazie tlenku cynku z eugenolem. Cel pracy Celem pracy była ocena laboratoryjna przydatności preparatu Endosolv E w usuwaniu cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego z kanału korzeniowego. Materiał i metody Do badań użyto 30 trzonowych zębów ludzkich usuniętych ze wskazań periodontologicznych lub ortodontycznych. Wstępne przygotowanie zębów polegało na odcięciu koron, udrożnieniu kanałów korzeniowych i ustaleniu długości roboczej. Korzenie posortowano w pary o podobnej długości roboczej (12- -17 mm), tworząc tym samym dwie grupy (grupa I i grupa II) o łącznej długości roboczej kanałów wynoszącej 215 mm w każdej z grup. Kanały korzeniowe po wstępnym opracowaniu narzędziami ręcznymi do rozmiaru 25 opracowano narzędziami maszynowymi systemu Profile 30/0.4. Do przepłukiwania kanałów podczas mechanicznego opracowywania użyto 0,9% roztworu NaCl. Po osuszeniu kanały wypełniono z użyciem igły Lentulo (VDW, Niemcy) materiałem na bazie tlenku cynku z eugenolem Caryosan Normal (Spofa Dental, Czechy). Po 7 dniach (korzenie przechowywano w szczelnie zamkniętych fiolkach wypełnionych 0,9% roztworem NaCl) podjęto próbę ręcznego udrożnienia wcześniej wypełnio- 697
K. Woźniak i in. Czas. Stomatol., T a b e l a I. Czas potrzebny do osiągnięcia pełnej długości roboczej podczas mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego (min.) Grupa n Σ 95,00% CI + 95,00% CI Min. Max. SD SEM I 15 747,76 49,85 41,29 58,40 18,51 75,40 15,44 3,987 II 15 209,02 13,93 10,27 17,59 5,14 31,29 6,61 1,70 n liczba pomiarów. Ryc. 1. Czas potrzebny do osiągnięcia pełnej długości roboczej podczas mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego. Ryc. 2. Czas potrzebny do osiągnięcia pełnej długości roboczej podczas mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego przez każdego z trzech operatorów. nych kanałów narzędziami K-Reamer (VDW, Niemcy) o rozmiarze 30-35. W grupie I cement z kanałów usuwano wyłącznie mechanicznie, natomiast w grupie II zastosowano dodatkowo preparat Endosolv E (Septodont, Francja). Preparat w postaci kropli nanoszono pęsetą na ujście kanału zgodnie z zaleceniami producenta, a opracowywanie mechaniczne rozpoczynano po 2 minutach. Każdorazowo mierzono czas potrzebny do osiągnięcia pełnej długości roboczej. W doświadczeniu brało udział trzech operatorów o podobnym doświadczeniu klinicznym. W celu zachowania identycznych warunków doświadczenia (wartość siły użytej do mechanicznego opracowywania) zabiegi wykonywano z zachowaniem dwudniowych odstępów czasu. Wyniki uzyskane w badaniach opracowano statystycznie, stosując test W Shapiro-Wilka do weryfikacji hipotezy o normalności rozkładu zmiennej. Do weryfikacji hipotezy o istnieniu i nieistnieniu różnic między wartościami średnimi dla zmiennych niezależnych użyto testu rangowego Kruskala-Wallisa, testu mediany oraz testu U Manna-Whitneya. Do weryfikacji hipotezy o istnieniu i nieistnieniu różnic między wartościami średnimi dla zmiennych zależnych użyto testu kolejności par Wilcoxona. 698
2006, LIX, 10 Ocena preparatu Endosolv E w leczeniu endodontycznym zębów stałych T a b e l a I I. Prędkość mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego (mm/min.) Grupa n 95,00% CI + 95,00% CI Min. Max. SD SEM I 15 0,32 0,24 0,40 0,21 0,76 0,14 0,03 II 15 1,23 0,87 1,58 0,51 3,31 0,64 0,16 n liczba pomiarów. Ryc. 3. Prędkość mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego. Ryc. 4. Prędkość mechanicznego (grupa I) i mechaniczno-chemicznego (grupa II) usuwania cementu Caryosan Normal z kanału korzeniowego przez każdego z trzech operatorów. Wyniki Czas potrzebny do usunięcia cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego (Caryosan Normal) z 15 kanałów o łącznej długości 215 mm wyniósł w grupie I 747,76 min, a w grupie II 209,02 min. (tab. I, ryc. 1). Zastosowanie preparatu Endosolv E pozwoliło na istotne skrócenie czasu potrzebnego do osiągnięcia pełnej długości roboczej, podczas powtórnego leczenia endodontycznego, średnio z 49,85 min. w grupie I do 13,93 min. w grupie II (p<0,0001). Analiza czasu pracy poszczególnych operatorów potwierdziła istotne skrócenie czasu mechaniczno-chemicznego usuwania cementu z kanałów korzeniowych (p<0,05). Nie potwierdzono natomiast różnic w czasie trwania zabiegów wykonywanych przez operatorów za pomocą tej samej techniki (ryc. 2). W tabeli II oraz na ryc. 3 zawarto średnie prędkości zagłębiania się narzędzi w obu technikach. Użycie preparatu Endosolv E pozwoliło na istotne zwiększenie prędkości usuwania materiału z kanału korzeniowego w porównaniu z tradycyjną techniką pracy (grupa I 0,32 mm/min.; grupa II 1,23 mm/min.; p<0,0001). Powyższe obserwacje znalazły potwierdzenie w analizie prędkości pracy poszczególnych operatorów, która była zawsze większa pod- 699
K. Woźniak i in. Czas. Stomatol., czas mechaniczno-chemicznego opracowywania kanałów (p<0,05; ryc. 4). Omówienie wyników i dyskusja Właściwości fizyko-chemiczne materiałów stosowanych do wypełniania kanałów korzeniowych były przedmiotem zainteresowania wielu badaczy (3, 7, 10, 11, 13, 15). Jedną z najczęściej ocenianych właściwości tych materiałów jest ich chemiczna rozpuszczalność w warunkach zbliżonych do naturalnych jak i w środowisku innych substancji chemicznych. Niska rozpuszczalność uszczelniaczy kanałowych w warunkach klinicznych stanowi gwarancję długotrwałej szczelności wypełnień kanałowych i jest cechą niezwykle pożądaną. Z drugiej jednak strony połączenie dużej twardości uszczelniaczy kanałowych z ich niewielką rozpuszczalnością wobec swoistych substancji chemicznych może stanowić ogromny problem w przypadku konieczności ponownego leczenia endodontycznego. Skuteczność chemicznego rozpuszczania wybranych uszczelniaczy kanałowych na bazie żywic epoksydowych, silikonu, wodorotlenku wapnia, tlenku cynku z eugenolem, cementów szkło-jonomerowych oraz poliketonowych w chloroformie i olejku eukaliptusowym znalazła potwierdzenie w badaniach wykonanych przez Schäfera i Zandbiglari (13). Autorzy ci stwierdzili relatywnie większą efektywność chloroformu w rozpuszczaniu większości uszczelniaczy kanałowych (za wyjątkiem uszczelniaczy silikonowych). Przydatność powszechnie używanych w ponownym leczeniu endodontycznym rozpuszczalników potwierdził również Hansen (7). Na podstawie przeprowadzonych badań wykazał podobną wydajność w usuwaniu cementu tlenkowo-cynkowo-eugenolowego (Proco-Sol) przez takie rozpuszczalniki jak: eukaliptol, olejek eukaliptusowy, olejek pomarańczowy, chloroform oraz ksylen. Czas rozpuszczania cementu Proco- Sol okazał się ponadto porównywalny z czasem rozpuszczania samej gutaperki. Whitworth i Boursin (15) zaobserwowali natomiast różną rozpuszczalność uszczelniacza tlenkowo-cynkowo-eugenolowego (Tubli-Seal EWT) określoną utratą wagi badanej próbki po zanurzeniu w chloroformie (utrata 62,5% wagi) w porównaniu z halotanem (utrata 5,19% wagi). Badania Hülsmanna i Bluhma (8) dotyczące skuteczności usuwania gutaperki za pomocą nowoczesnych systemów maszynowych tj. Flexmaster, Pro Taper, GT Rotary i rozpuszczalnika (eukaliptol) nie potwierdziły istotnego skrócenia czasu pracy. Zbliżone do badań Hülsmanna i Bluhma wyniki otrzymali Betti i Bramante (1) stwierdzając większą wydajność maszynowego systemu Quantec S.C. w porównaniu z techniką mechaniczno-chemicznego usuwania wypełnień kanałowych z użyciem narzędzi ręcznych. Zastosowanie narzędzi ręcznych i rozpuszczalnika zapewniło zdaniem tych autorów bardziej dokładne opracowanie kanałów korzeniowych. Większą czystość kanałów korzeniowych po zastosowaniu chloroformu potwierdzają badania Ferreira i wsp. (5) z użyciem zarówno systemów maszynowych jak i narzędzi ręcznych. Wykonane w warunkach in vitro badania własne wykazały blisko czterokrotnie większą wydajność mechaniczno-chemicznego usuwania wypełnień tlenkowo-cynkowo-eugenolowych (Caryosan Normal) z kanałów korzeniowych narzędziami ręcznymi z jednoczesnym zastosowaniem rozpuszczalnika (Endosolv E). Wyniki badań potwierdzają zarówno przydatność jak i zasadność stosowania w praktyce klinicznej preparatu Endosolv E. Wnioski 1. Preparat Endosolv E wykazuje skuteczność w rozpuszczaniu wypełnień kanałowych 700
2006, LIX, 10 Ocena preparatu Endosolv E w leczeniu endodontycznym zębów stałych wykonanych z cementu tlenkowo-cynkowo- -eugenolowego Caryosan Normal. 2. Stosowanie preparatu Endosolv E skraca czas zabiegu usuwania cementu tlenkowo- -cynkowo-eugenolowego Caryosan Normal z kanału korzeniowego. Piśmiennictwo 1. Betti L., Bramante C.: Quantec S. C.: rotary instruments versus hand files for gutta-percha removal in root canal retreatment. Int. Endod. J., 2001, 34, 7, 514-519. 2. Chang Y., Chou M.: Cytotoxicity of halothane on human gingival fibroblast cultures in vitro. J. Endod., 2001, 27, 2, 82-84. 3. Erdemir A., Adanir N., Belli S.: In vitro evaluation of the dissolving effect of solvents on root canal sealers. J. Oral Sci., 2003, 45, 3, 123-126. 4. Erdemir A., Eldeniz A., Belli S.: Effect of gutta-percha solvents on mineral contents of human root dentin using ICP-AES technique. J. Endod., 2004, 30, 1, 54-56. 5. Ferreira J., Rhodes J., Ford T.: The efficacy of gutta-percha removal using ProFiles. Int. Endod. J., 2001, 34, 4, 267-274. 6. Friedman S., Stabholz A., Tamse A.: Endodontic retreatment case selection and technique. 3. Retreatment techniques. J. Endod., 1990, 16, 11, 543-549. 7. Hansen M.: Relative efficiency of solvents used in endodontics. J. Endod., 1998, 24, 1, 38-40. 8. Hülsmann M., Bluhm V.: Efficacy, cleaning ability and safety of different rotary NiTi instruments in root canal retreatment. Int. Endod. J., 2004, 37, 7, 468- -476. 9. Ladley R., Campbell A., Hicks M., Li S.: Effectiveness of halothane used with ultrasonic or hand instrumentation to remove gutta-percha from the root canal. J. Endod., 1991, 17, 5, 221-224. 10. Martos J., Gastal M., Sommer L., Lund R., Del Pino F., Osinaga P.: Dissolving efficacy of organic solvents on root canal sealers. Clin. Oral Investig., 2006, 10, 1, 50-54. 11. Mounce R.: Current concepts in gutta-percha removal in endodontic retreatment. N. Y. State Dent. J., 2004, 70, 7, 32-35. 12. Rotstein I., Cohenca N., Teperovich E., Moshonov J., Mor C., Roman I., Gedalia I.: Effect of chloroform, xylene, and halothane on enamel and dentin microhardness of human teeth. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1999, 87, 3, 366-368. 13. Schäfer E., Zandbiglari T.: A comparison of the effectiveness of chloroform and eucalyptus oil in dissolving root canal sealers. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2002, 93, 5, 611-616. 14. Viducić D., Jukić S., Karlović Z., Bozić Z., Miletić I., Anić I.: Removal of gutta-percha from root canals using an Nd: YAG laser. Int. Endod. J., 2003, 36, 10, 670-673. 15. Whitworth J., Boursin E.: Dissolution of root canal sealer cements in volatile solvents. Int. Endod. J., 2000, 33, 1, 19-24. 16. Wolcott J., Himel V., Hicks M.: Thermafil retreatment using a new System B technique or a solvent. J. Endod., 1999, 25, 11, 761-764. Otrzymano: dnia 19.VI.2006 r. Adres autorów: 70-111 Szczecin, Al. Powstańców Wlkp. 72. 701