Znaki towarowe podlegające ochronie Istotnym nośnikiem wiedzy o produktach czy usługach świadczonych przez przedsiębiorstwo jest znak towarowy. Powinien on wywoływać pozytywne skojarzenia zarówno z firmą, jak i jej ofertą. Zasadniczą funkcją znaku towarowego jest odróżnienie towarów określonego przedsiębiorstwa od wyrobów konkurencji. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (DzU z 2003 r. nr 119, poz. 1117, z późn. zm.) wymienia przykładowe formy oznaczeń, które mogą być uznane za znak towarowy. Jego definicja jest zawarta w art. 120 tej ustawy. Określono tam znak towarowy jako oznaczenie dające się przedstawić w sposób graficzny, które pozwala odróżnić produkt lub usługę jednego przedsiębiorstwa od innych. Istnieje nierozerwalny związek towaru i jego oznaczenia. Oznaczenie występujące odrębnie od towaru staje się znakiem towarowym dopiero z chwilą wystąpienia u odbiorców zjawiska asocjacji, czyli kojarzenia danego oznaczenia z konkretnymi produktami. Znak towarowy w obrocie gospodarczym często określany jest jako logo. Nie można jednak stawiać znaku równości pomiędzy tymi pojęciami. Po pierwsze w polskim ustawodawstwie nie spotkamy się z terminem logo. Po drugie określenie to zawęża się do postaci graficznej znaku. Jak wspomniano w poprzednim artykule, znakiem towarowym może być natomiast wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy. Warto pamiętać, że przedstawiony wyżej katalog jest zbiorem otwartym. To, co może zostać uznane za znak towarowy, musi się czymś odróżniać od innych znaków towarowych oraz nadawać się do przedstawienia w sposób graficzny. Ten ostatni element jest o tyle istotny, że w dalszej części artykułu zostaną podane oznaczenia, których graficzna forma jest trudna do określenia lub wręcz niemożliwa. Zatem już z samej definicji znaku towarowego nie nadają się one do kategorii oznaczeń podlegających ochronie. Za znak towarowy zostanie uznane jedynie takie oznaczenie produktu, które jest postrzegane za pomocą zmysłów. Nie bez znaczenia zatem jest fakt, że znak towarowy oceniany jest na trzech płaszczyznach: znaczeniowej, fonetycznej i wzrokowej postrzegalności. Znak towarowy funkcjonuje zawsze jako całość i w takiej postaci jest on przedmiotem ochrony. Nie można brać pod uwagę tylko jego fragmentów, niezależnie od sposobu ekspresji.
Brak graficznej przedstawialności znaku stanowi bezwzględną przeszkodę w jego rejestracji. Oznaczenie graficzne musi być trwałe, samodzielne, zrozumiałe, łatwo dostępne i jasne. Takie kryteria przyjął Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, oceniając elementy konieczne do utrwalenia graficznej przedstawialności oznaczeń. Pod względem zakresu ochrony wyróżniamy trzy zasadnicze grupy znaków towarowych: zwykłe, powszechnie znane (w tym znaki sławne), chronione w trybie rejestracyjnym (według prawa polskiego udzielone jako prawa ochronne). Znaki zwykłe, np. Lisp rodzina języków oprogramowania, w zasadzie nie podlegają ochronie. Nie oznacza to jednak, że są jej całkowicie pozbawione. Znaki te mają jednak słabą pozycję. W niektórych przypadkach, np. przez długie używanie, mogą się stać znakami rozpoznawalnymi i nabrać tzw. wtórnej zdolności odróżniającej. Na ogół jest to jednak proces długi i niepewny. Znaki zwykłe używane są przez podmioty gospodarcze, którym świadomie nie zależy na ich ochronie ze względu na: częste zmiany profilu produkcji, brak dostatecznej wiedzy o możliwości uzyskania praw wyłącznych, brak świadomości roli i funkcji znaku towarowego. Znaki powszechnie znane, np. Bonduelle, nie mają wprawdzie jednoznacznej definicji, lecz można przyjąć pewne kryteria, które kwalifikują je do oznaczeń bardzo znanych. Chodzi tu o znaki, które są rozpoznawalne przede wszystkim wśród potencjalnych nabywców określonych towarów. Może także chodzić o znaki sławne, np. Chanel, które są kojarzone z wysoką jakością, niezawodnością, wszechstronnością, niepowtarzalnością wyrobów, zaspokajaniem wysokich aspiracji czy też wyszukanych gustów. Natomiast znaki towarowe chronione przez rejestrację to właśnie te oznaczenia, które dają się przedstawić w formie graficznej, czyli te, które spełniają wymóg definicji ustawowej. Znak towarowy nie musi być utworem w rozumieniu przepisów Prawa autorskiego, w szczególności nie musi być oryginalny. Konieczne jest natomiast, aby spełniał wymóg zmysłowej postrzegalności. Ze względu na sposób przedstawienia istnieje podział na znaki towarowe: słowne, obrazowe (graficzne), przestrzenne (w tym trójwymiarowe), dźwiękowe, kombinowane.
Nie ma uniwersalnej zasady określającej, który znak jest lepszy. Decyzja dotycząca jego formy uzależniona jest od wielu czynników, takich jak: wyniki badania zdolności rejestracyjnej, stopień fantazyjności, stopień podobieństwa do innych znaków używanych w obrocie gospodarczym, konkurencyjność rynku, sposoby używania znaku. Ze względu na to, że od formy, w jakiej znak zostanie zgłoszony, zależy zakres jego ochrony, decyzja o jej wyborze powinna zostać poprzedzona analizą wszystkich powyższych okoliczności. Znaki słowne Znaki zgłoszone w formie słownej są najchętniej wybieranym sposobem rejestracji. Są to oznaczenia składające się z liter lub cyfr. Słowne znaki towarowe mogą mieć konotację znaczeniową z produktami (np. Nescafe), ale także mogą być jej pozbawione (np. Tchibo). Do grupy znaków słownych można zaliczyć: nazwiska, pseudonimy oraz specyficzne zestawienia wyrazów (slogany), np. Coca-Cola. To jest to. Slogany jednak służą przede wszystkim celom reklamowym. Znaki słowne postrzegane są za pomocą wzroku i słuchu. Za znak towarowy nie mogą być jednak uznane pojedyncze litery czy cyfry, jeżeli nie stanowią charakterystycznej formy graficznej. Pojedyncze wyrazy czy cyfry należą do domeny publicznej i nie mogą zostać zmonopolizowane. Wyłączone z ochrony są również słowa, które weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w obrocie handlowym, a także służą jedynie do opisywania rodzaju towarów, ich właściwości lub jakości, np. cukier, produkt konserwowany, najlepsza jakość. Znaki obrazowe (graficzne) Znaki obrazowe są znakami odbieranymi wzrokowo. Do tej grupy należą m.in. rysunki, kompozycje kolorystyczne, graficzne opracowanie słów, portrety. Przy znakach graficznych najważniejszy jest sposób przedstawienia danego oznaczenia, charakterystyczna czcionka czy zestawienie kolorystyczne identyfikujące towar, np. kolor zielony z żółtym słonecznikiem, identyfikujący stację British Petroleum (BP). Bardzo często przy oznaczaniu produktów jako znak towarowy chronione są etykiety, na których zamieszczane słowa są nazwami rodzajowymi i indywidualnie nie podlegają ochronie. Natomiast napis: szprot podwędzany w oleju na odpowiednim tle stanowi już formę graficzną, która może podlegać ochronie jako znak towarowy. Jest to bardziej uniwersalny sposób uzyskania ochrony, szczególnie istotny w przypadku towarów, których nazwy nie mogą być zarejestrowane jako znak towarowy. Należy pamiętać, że nawet nazwy, które pierwotnie uzyskały zdolność do ochrony prawnej jako znak
towarowy, niekiedy na skutek zaniedbania właściciela znaku, niereagującego na działania nieuczciwej konkurencji, mogą tę zdolność utracić. W takich wypadkach ochrona etykiety może mieć szczególne znaczenie, gdyż pozwala na egzekwowanie praw wobec tych, którzy próbują podrabiać dany produkt. Znak towarowy może mieć formę maskotki lub być rysunkiem postaci. O tego rodzaju oznaczenia zadbała firma Disney Enterprises Inc., USA, chroniąc jako znaki towarowe wszystkie postaci stworzone przez Walta Disneya, jak Myszka Miki czy Pluto. Także maskotki na Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej Euro 2012, czyli Slavko i Sławek, są chronione jako znaki towarowe. Jednym z obszarów ochrony, i to niełatwym, jest zarejestrowanie koloru jako znaku towarowego. Aby uzyskać taką rejestrację, należy udowodnić, że dany kolor jest jednoznacznie kojarzony z firmą lub jej produktami. Przykładem tego typu rejestracji jest kolor lila dla Milki. Krowa czy tabliczka czekolady w liliowych barwach na pewno kojarzą się z Milką i składają się na znak towarowy. Oczywiście nie oznacza to, że nikt inny nie może stosować takiego koloru. Nie ma natomiast prawa zastosować go jako koloru dominującego na wyrobach cukierniczych. Warto zaznaczyć, że postępowanie w sprawie rejestracji tego koloru trwało aż 7 lat. Znak ten został zarejestrowany w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego w Alicante (Hiszpania), a jego ochrona rozciąga się na wszystkie kraje Unii Europejskiej. Najmniej problematyczne jest uzyskanie ochrony na kompozycję kolorystyczną, ponieważ taka możliwość wynika z samej definicji znaku towarowego. Znaki przestrzenne Ochroną mogą być objęte w niektórych przypadkach również same produkty, pod warunkiem że charakteryzują się nietypowym kształtem czy wzorem, np. ciasteczka. Ten typ znaku może się jednak okazać bardzo kontrowersyjny. Tak właśnie stało się ze znakiem towarowym firmy Wedel, kiedy unieważnione zostało prawo z rejestracji znaku przestrzennego dotyczącego ciastek Delicje. Uznano bowiem, że utraciły one znamiona odróżniające z powodu powszechnej produkcji tego typu wyrobów przez wiele przedsiębiorstw. W tym przypadku nastąpiła deprecjacja znaku towarowego z uwagi na utratę jego podstawowej funkcji, jakim jest oznaczenie pochodzenia od konkretnego producenta. Znak towarowy może również przybrać formę przestrzenną. Najsłynniejszym przykładem jest szklana butelka Coca-Coli czy charakterystyczny flakon na perfumy Chanel Nº5. Ochrona opakowań jako przestrzennego znaku towarowego jest najpopularniejsza w branży kosmetycznej i spożywczej. Najwięcej tego typu znaków chronionych znajduje się w grupie napojów alkoholowych, np. butelka Metaxy, Żubrówki czy likieru Bols Blue.
Samo opakowanie może być chronione również na kilka sposobów, np. jako opakowanie z papieru. Doskonałym przykładem jest kartonik czekolady Toblerone. Znakami przestrzennymi są takie znaki, jak: odkurzacz Rainbow, wyciśnięta z tubki czerwono-białoróżowa pasta Colgate czy tabletka firmy Henkel do zmywarek oraz buty sportowe znanych marek, jak np. Reebok. Znaki dźwiękowe Melodie, dźwięki, sygnały stosowane są w reklamach już od 20 lat. Ponieważ powszechnie uważane są za jedną z najlepszych metod reklamowania produktu, pojawiła się potrzeba ich ochrony. Wyróżniane są dwa systemy znaków dźwiękowych: 1) deskryptywny, tj. identyfikujący pochodzenie dźwięku przez słuch (wymogiem jest opis esencji znaku, czyli wyartykułowanie dźwięku przez przekazanie go za pomocą nośnika); 2) przedstawiający zapis graficzny (np. nuty), przy czym należy pamiętać, że dźwięk nie może być wyrażony jako onomatopeja, np. kukuryku. Przykładowym przedstawieniem zarejestrowanego znaku dźwiękowego jest znak wspólnotowy w formie sonogramu (spektrogramu). Zgodnie z przepisami prawa krajowego konieczny jest zapis nutowy znaku i załączony dowolny nośnik elektroniczny zawierający zapis melodyczny. W Polsce zarejestrowane są jako dźwiękowe znaki towarowe czołówki Telewizji Polskiej oraz Programu 1 Polskiego Radia czy Radia Zet. Jednym z ostatnich znaków dźwiękowych zarejestrowanych w Urzędzie Patentowym RP jest sygnał hejnału mariackiego na rzecz promowania Krakowa. Zapachy i hologramy Wśród rodzajów znaków towarowych interesującą kategorię stanowią takie, które są najbardziej kontrowersyjne, a należą do nich hologramy i zapachy. Standardowym przykładem jest zapach świeżo ściętej trawy, zarejestrowany w Unii Europejskiej przez firmę związaną z turniejami tenisowymi do oznaczania piłek do tenisa. Uznano, że przedmiotowy zapach jest odróżnialny i każdy zna go ze swojego doświadczenia. Argumentem, który przemówił za takim orzeczeniem, było to, że skoro znakiem jest sygnał dźwiękowy, również niepostrzegalny wizualnie, to analogicznie za znak towarowy należy uznać zapach. Istnieje bowiem możliwość zapisania jego chemicznego wzoru. Nie wydaje się jednak, aby taki trend się utrzymał, chociażby z obawy przed ujawnieniem tajemnicy przedsiębiorstwa i jego know-how. Po tym przypadku wydano jednak wiele orzeczeń (w tym wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej), które wykazują, że zapach nie może być znakiem towarowym (np. odmowa rejestracji jako znaku towarowego zapachowego oznaczenia opisanego słowami zapach dojrzałej truskawki, dodatkowo przedstawionego w postaci rysunku truskawki. Za
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) niewystarczającą Trybunał uznał formę przedstawieniową użytą przez zgłaszającego znak w postaci rysunku truskawki, uznając, że rysunek przedstawia truskawkę, czyli owoc wytwarzający zapach, nie natomiast sam zapach, który ma być zarejestrowany jako znak towarowy. Reasumując, nie przedstawiono graficznie znaku zapachowego). Na uwagę zasługuje fakt, że Trybunał nie zakwestionował możliwości rejestracji znaków towarowych, jednak nie wskazał na sposób przedstawienia znaku, który czyniłby zadość kryterium graficznej przedstawialności jego postaci. Ciekawe, czy ten problem doczeka się definitywnego rozstrzygnięcia? Taka sama sytuacja odnosi się do innych niekonwencjonalnych oznaczeń, a mianowicie jak przedstawić znak dotykowy czy smakowy? Może w tym pomogą nam czytelnicy? Hologramy są uznane za znaki towarowe, ale już pojawiają się wątpliwości, gdyż są to oznaczenia ze zmieniającą się formą przedstawialności. Znaków tych czasami nie można odczytać jako mających trwałą, obiektywną, jasną i samodzielną formę. Wizerunek to sposób, w jaki widzi i ocenia nas otoczenie rynkowe. To zestawy skojarzeń z naszą firmą. Rynek zmienia się z dnia na dzień. Zmieniają się konkurenci oraz upodobania klientów. Warto zatem zastanowić się nad wyborem rodzaju znaku, który także wpływa na wizerunek firmy. Ważne jest, żeby budził pozytywne skojarzenia i wyraźnie wyróżniał się na tle innych. Aby osiągnąć sukces, trzeba postawić też na unikalność, wyjątkowość, oryginalność, rozpoznawalność i wybrać charakterystyczny, niepowtarzalny rodzaj znaku towarowego. Marta Czyż dyrektor Departamentu Badań Znaków Towarowych Urząd Patentowy RP