S P R A W O Z D A N I E Z REALIZACJI GMINNEGO PLANU GOSPODARKI ODPADAMI DLA GMINY MIŁKOWICE OD 01-01-2007 r. DO 31-12-2008 r. Miłkowice, 30 marca 2009 r. 1
Spis treści : 1. Wprowadzenie. 2. Rodzaj i ilość odpadów poddawanych poszczególnym procesom unieszkodliwiania i odzysku. 3. Zrealizowane przedsięwzięcia w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi na terenie Gminy Miłkowice. 4. Stan formalno prawny instalacji do unieszkodliwiania odpadów. 5. Stan realizacji działań ujętych w harmonogramie rzeczowofinansowym na lata 2006 2008 r. 6. Odpady zawierające azbest. 7. Posumowanie. 2
I. WPROWADZENIE Realizując podstawowe obowiązki wynikające z art. 14 ust.12 b pkt 4 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późniejszymi zmianami) zwaną w dalszej części sprawozdania ustawą o odpadach, niniejszym przedkłada się sprawozdanie z realizacji gminnego planu gospodarki odpadami. Sprawozdanie obejmuje aktualny stan gospodarki odpadami tj. odpady komunalne oraz uwzględnione odpady komunalne ulegające biodegradacji i odpady niebezpieczne zawarte w odpadach komunalnych. Pierwsze sprawozdanie z realizacji gminnego planu gospodarki odpadami obejmowało okres od dnia uchwalenia planu tj. od 10 listopada 2004 r. do 31 grudnia 2006 r. Sprawozdanie zostało przyjęte przez Radę Gminy Miłkowice Uchwałą Nr VII / 31/2007 z dnia 30 marca 2007 r. Niniejsze drugie z kolei sprawozdanie obejmuje czasookres sprawozdawczy od 01 stycznia 2007 r. do 31 grudnia 2008 r. Gminny Plan Gospodarki Odpadami został uchwalony przez Radę Gminy Miłkowice Uchwałą Nr XVIII/110/2004 z dnia 10 listopada 2004 r. i ustanowił podstawę racjonalnej gospodarki odpadami oraz określił w jaki sposób na terenie gminy realizowane będą różnorodne zadania z tego zakresu. Plan w swoich założeniach wyznacza dla gminy: 1) Krótkoterminowy program działań, 2) realizację Programu informacyjno-edukacyjnego 3) oraz Długoterminowy program strategiczny. Działania przewidziane w Długoterminowym Programie Strategicznym obejmują swym horyzontem czasowym działania do roku 2015 oraz w swym zakresie przedmiotowym budowę Docelowego Modelu Gospodarki Odpadami Komunalnymi tj. budowę m.in. Obszaru Legnickiego Centrum SOiUO jako głównego elementu zintegrowanego systemu gospodarowania odpadami wraz z organizacją Punktów Dobrowolnego gromadzenia Odpadów. Uwzględniając w/w fakty, w niniejszym sprawozdaniu przedstawia się realizowane zadania i przedsięwzięcia określone w dwu pierwszych programach, gdyż są one bezpośrednio realizowane przez gminę. II. RODZAJ I ILOŚĆ ODPADÓW KOMUNALNYCH PODDAWANYCH POSZCZEGÓLNYM PROCESOM UNIESZKODLIWIANIA I ODZYSKU. Na terenie gminy Miłkowice nie znajduje się żadna instalacja do odzysku odpadów. Odpady komunalne z terenu gminy Miłkowice od dnia 1 lutego 2005 r. ze względu na zamknięcie gminnego składowiska odpadów są unieszkodliwiane w całości poza terenem gminy. Poniżej zaprezentowane tabele ukazują gospodarkę odpadami komunalnymi za okres sprawozdawczy. 3
Tabela 1. Ilości i rodzaje odpadów komunalnych poddanych poszczególnym procesom unieszkodliwiania i odzysku na terenie gminy Miłkowice w latach 2007-2008. 2007 Kod odpadu Masa ( Mg) Oznaczenie procesu unieszkodliwiania lub odzysku 20 03 01 116 20 03 01 1348,48 15 01 02 7,54 D5 składowanie Składowisko Pielgrzymka D5 składowanie Składowisko Legnica Przekazanie do recyklingu 15 01 07 11,40 Przekazanie do recyklingu 2008 Kod odpadu Masa ( Mg) Oznaczenie procesu unieszkodliwiania lub odzysku 20 03 01 107,9 D5 składowanie Składowisko Pielgrzymka 20 03 01 1679,06 15 01 02 16,41 D5 składowanie Składowisko Legnica Przekazanie do recyklingu 15 01 07 40,67 Przekazanie do recyklingu Tabela 2. Porównanie ilości wytworzonych odpadów komunalnych na terenie gminy Miłkowice w latach 2006-2008. Kod odpadu 2006 2007 2008 20 03 01 1398,39 Mg 1464,48 1786,96 Mg niesegregowane odpady komunalne 15 01 02 2.66 Mg 7,54 Mg 16,41 Mg opakowania z tworzyw sztucznych 4,80 Mg 11,40 Mg 40,67 Mg 15 01 07 opakowania z szkła 4
Tabela 3. Struktura ilości wytworzonych odpadów komunalnych na terenie gminy Miłkowice w latach 2006-2008. Kod 2006 rok 2007 rok 2008 rok Masa w Struktura Masa w Struktura Masa w Struktura odpadu Mg Mg Mg 20 03 01 1.398,39 99,5% 1.464,48 98,7% 1.786,96 96,9% 15 01 02 2,66 0,2% 7,54 0,5% 16,41 0,9% 15 01 07 Razem Mg 4,80 0,3% 11,40 0,8% 40,67 2,2% 1.405,85 100% 1.483,42 100% 1.844,04 100% Tabela 4. Porównanie ilości wytworzonych odpadów komunalnych na terenie gminy Miłkowice w latach 2007-2008 w odniesieniu do 2006 roku Kod odpadu 2006 rok 2007 2008 Wskaźnik Wskaźnik Wzrostu do Wzrostu do Masa w Mg Masa w Mg 2006 roku 2006 roku 20 03 01 1398,39 1464,48 104,7% 1786,96 127,8% 15 01 02 2.66 7,54 283,4% 16,41 616,9% 4,80 11,40 237,5% 40,67 847,3% 15 01 07 Razem Mg 1.405,85 1.483,42 105,5% 1.844,04 131,2% Z przedstawionych danych wynika, że masa wytwarzanych odpadów komunalnych ulega stopniowemu zwiększaniu co jednoznacznie wskazuje, na coraz większą liczbę mieszkańców gminy objętych zorganizowanym systemem zbiórki odpadów. Zauważalna jest również tendencja wprowadzenia stopniowej segregacji odpadów tj. szkła i tworzyw sztucznych. Na terenie gminy Miłkowice znajduje się oczyszczalnia ścieków. W związku z jej funkcjonowaniem wytwarzany jest komunalny osad ściekowy. Poniższa tabela przedstawia ilość wytworzonego osadu ściekowego oraz proces unieszkodliwiania i odzysku. Rok Kod Masa odpadu (Mg ) Unieszkodliwianie Odzysk 2006 19 08 05 133 D4 umieszczanie odpadów na R14 inne działania poletkach osadowych polegające na wykorzystaniu 2007 19 08 05 130 D4 umieszczanie odpadów na poletkach osadowych odpadów R14 inne działania polegające na wykorzystaniu odpadów 5
2008 19 08 05 150 D4 umieszczanie odpadów na poletkach osadowych R14 inne działania polegające na wykorzystaniu odpadów Porównując ilości wytworzonego osadu w okresie sprawozdawczym zauważa się tendencję wzrostową wytwarzania i wykorzystania osadu, w roku 2008 wytworzono 112,8% osadu w odniesieniu do 2006 roku. III. ZREALIZOWANE PRZEDSIĘWZIĘCIA W ZAKRESIE GOSPODARKI ODPADAMI KOMUNALNYMI NA TERENIE GMINY MIŁKOWICE. WYWÓZ ODPADÓW KOMUNLNYCH Mając na uwadze założenia planu, Rada Gminy Miłkowice na podstawie z art. 18 ust. 2 pkt.15 i art. 40 ust 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (tj. Dz. U. z 2001r Nr 142, poz. 1591, z późn. zm.) oraz art.4 ust. 1 ustawy z dnia 13 września 1996 r o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008 z późn. zm.), podjęła Uchwałę Nr XXXIII/232/2006 dnia 23.06.2006 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Gminy Miłkowice. Zgodnie z rozdziałem I 1 pkt 2 ust. 10 wyżej wymienionej uchwały zezwolenia na wywóz odpadów komunalnych otrzymały następujące przedsiębiorstwa : 1) Firma Transportowo-Produkcyjno-Usługowa,,DAMI Mariusz Traczyk ul. Chmielna 17/1, 59-225 Chojnów 2) Legnickie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. ul. Nowodworska 60, 59-220 Legnica 3) Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych van Gansewinkiel Legnica Sp. z o.o. ul. Złotoryjska 170, 59-220 Legnica 4) SULO polska sp. z o.o. oddział w Krapkowicach ul. Piastowska 38 470303 Krapkowice 5) Hydrotruck Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 2, 59-100 Polkowice 6) PUK PORTO Sp. z o.o. ul. T. Kościuszki 8 59-230 Prochowice Z wymienionych wyżej przedsiębiorstw usługi w zakresie odbierania odpadów komunalnych na terenie gminy świadczą jedynie niżej wymienione przedsiębiorstwa : 1) Firma Transportowo-Produkcyjno-Usługowa,,DAMI Mariusz Traczyk ul. Chmielna 17/1, 59-225 Chojnów 2) Legnickie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. ul. Nowodworska 60, 59-220 Legnica 3) Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych van Gansewinkiel Legnica Sp. z o.o. ul. Złotoryjska 170, 59-220 Legnica 6
Zgodnie ze spoczywającym na przedsiębiorcy obowiązkiem wynikającym z art. 9a ust.1 ustawy z dnia 13 września 1996 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 236 poz. 2008) o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, dotyczącym przekazywania Wójtowi Gminy informacji w zakresie ewidencji umów zawartych oraz rozwiązanych na odbieranie odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości w/w podmioty gospodarcze prowadzące na terenie gminy działalność w zakresie odbierania odpadów komunalnych od mieszkańców gminy przedkładają stosowne informacje realizując nałożony obowiązek ustawowy. W Urzędzie Gminy na podstawie uzyskanych informacji od przedsiębiorców sporządzono ewidencję umów. Na przełomie kwietnia maja 2007 roku zgodnie z założeniami uchwały o utrzymaniu czystości i porządku podjęto działania polegające na skontrolowaniu ilości zawartych umów na wywóz odpadów komunalnych przez mieszkańców Gminy Miłkowice. W wyniku podjętych działań kontrolnych stwierdzono przypadki nie przestrzegania przez mieszkańców Gminy w tym zakresie postanowień ustawowych, ujawnione w Protokole kontroli nieprawidłowości przekazano do Policji celem dalszego postępowania i wyegzekwowania przestrzegania określonych norm prawnych. Efektem podjętych działań był znaczny wzrost ilości zawartych umów tj. w okresie sprawozdawczym zawarto 403 umowy. Poniżej zaprezentowano zestawienie tabelaryczne ilości zawartych umów na wywóz odpadów komunalnych w latach 2007-2008. Nazwa podmiotu gospodarczego Firma Transportowo- Produkcyjno- Usługowa DAMI ul. Chmielna 17/1 59-225 Chojnów LPGK 59-220 Legnica ul.nowodworska 60 Miejscowość 2007 rok 2008 rok Lata 2007-2008 Ilość zawartych umów Ilość zawartych umów Ilość zawartych umów Miłkowice 39 6 45 Grzymalin 25 16 41 Jakuszów 16 1 17 Jezierzany 4 1 5 Siedliska 3 1 4 RAZEM 87 25 112 Miłkowice 16 23 39 Rzeszotary 30 23 53 Siedliska 12 5 17 Głuchowice 6 1 7 Goślinów 1 1 2 Grzymalin 8 4 12 Lipce 8 2 10 Dobrzejów 8 4 12 Ulesie 18 17 35 Jakuszów 6 3 9 Jezierzany 9 1 10 Gniewomirowice 14 2 16 Pątnówek 11 1 12 Bobrów 9 0 9 Kochlice 9 8 17 RAZEM 165 95 260 PUK van Gniewomirowice 2 1 3 7
Gansewinkel 59-22 Legnica ul. Złotoryjska 170 Miłkowice 4 1 5 Dobrzejów 2 2 4 Pątnówek 1 0 1 Siedliska 1 0 1 Rzeszotary 10 3 13 Jezierzany 2 1 3 Jakuszów 1 0 1 RAZEM 23 8 31 Ilość zawartych umów na terenie gminy 275 128 403 Mimo podjętych przez Gminę działań zmierzających do spowodowania tego, aby wszyscy właściciele nieruchomości z terenu Gminy Miłkowice posiadali aktualne umowy na wywóz nieczystości stałych do dnia 31 grudnia 2008 r. nie udało się objąć wszystkich mieszkańców gminy zorganizowanym systemem zbiórki odpadów. Przeprowadzone postępowanie weryfikujące pozwoliło na uzyskanie informacji, że około 20% gospodarstw domowych nie posiada zawartej umowy na wywóz nieczystości stałych. Przewiduje się, że planowane do przeprowadzenia w 2009 roku kontrole, także wpłyną na przyspieszenie procesu zawarcia umów w bieżącym roku i nastąpi dalszy znaczący wzrost liczby właścicieli nieruchomości objętych zorganizowanym systemem zbiórki odpadów. Z uwagi na ograniczone środki finansowe Gmina w latach 2007 2008. zakupiła jedynie: 23 pojemniki na szkło oraz 23 pojemniki na tworzywa sztuczne przeznaczone na selektywną zbiórką odpadów. Selektywną zbiórkę odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych (plastik) przejęło Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych van Gansewinkiel Legnica Sp. z o.o. z siedzibą w Legnicy. Natomiast selektywną zbiórką odpadów szklanych zajmuje się Gminny Zakład Gospodarki Komunalnej w Miłkowicach. Zakupione przez Gminę pojemniki na selektywną zbiórkę odpadów, rozmieszczone zostały w centralnych miejscach każdego sołectwa, gdzie mieszkańcy systemem donoszenia wypełniają te pojemniki odpadami szklanymi i z tworzyw sztucznych. Po zebraniu odpowiedniej ich ilości odpady te zostają odbierane przez Firmy i przekazywane do recyklingu. EDUKACJA W ramach zadania edukacji z zakresu gospodarki odpadami zorganizowano na zlecenie Gminy Miłkowice warsztaty szkoleniowe poświęcone powyższej tematyce, skierowane do nauczycieli i uczniów. Gminny Zakład Gospodarki Komunalnej zorganizował wyjazdy studyjne dla dzieci obu szkół podstawowych i gimnazjum na składowisko odpadów komunalnych w Legnicy. Jednocześnie ogłoszony został konkurs selektywnej zbiórki makulatury, nakrętek plastikowych i baterii. Zorganizowane przedsięwzięcie miało na celu przede wszystkim dostarczenie młodym mieszkańcom gminy Miłkowice wiedzy z zakresu ekologii i ochrony środowiska a w szczególności : - znaczenia segregacji odpadów w gospodarstwach domowych, 8
- obciążenia dla środowiska naturalnego jakie niosą ze sobą odpady cywilizacyjne, - różnych technologii utylizacji odpadów, - znaczenia recyklingu dla ochrony środowiska Podczas realizacji w/w projektu wydano ulotki informacyjne w nakładzie 2000 egz. stanowiące instrukcje do segregacji odpadów, w których zawarto informacje dotyczące zasad postępowania z odpadami oraz zakupiono 500 sztuk ekologicznych toreb lnianych w celu zachęcenia kupujących do rezygnacji z używania toreb jednorazowego użytku. Zarówno ulotki jak i torby rozdystrybuowano m.in. podczas Zielonego Dnia Dziecka zorganizowanego w dniu 30 maja 2008 r. w Miłkowicach oraz podczas podsumowania Konkursu w dniu 20 września 2008 r. W konkursie uczestniczyły dzieci i młodzież szkolna, łącznie 598 osób. Podczas podsumowania konkursu jego laureatom wręczono 6 nagród rzeczowych w postaci jednego zestawu pamięci przenośnej flash Pendrive (nagroda zespołowa), jednego zestawu odtwarzaczy muzyki MP 3 (nagroda zespołowa), dofinansowania do wycieczki do Warszawy (nagroda zespołowa) oraz 3 odtwarzaczy MP 3 ( nagrody indywidualne). Efektem realizowanych działań miało być wyrobienie wśród uczestników projektu - nawyku segregacji odpadów w miejscu ich wytwarzania, czyli w gospodarstwach domowych, a także prawidłowe zagospodarowanie odpadów komunalnych ulegających biodegradacji. Celem utrwalenia pożądanych zachowań - zakupiono do wszystkich szkół kompostowniki, żeby wdrażać młodzież do prawidłowego zagospodarowania tego typu odpadów również na terenie swoich posesji, a także popularyzować jedną z najbardziej rozpowszechnionych technologii powodujących ograniczenie składowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji. Kompostowaniem objęto m.in. następujące strumienie odpadów : - domowe odpady organiczne pochodzenia roślinnego (odpady organiczne roślinne), - odpady z pielęgnacji ogródków przydomowych, kwiatów domowych, balkonowych - ulegające biodegradacji, - odpady z ogrodów, targowisk, z pielęgnacji cmentarzy - ulegające biodegradacji, - papier i karton: opakowania z papieru i tektury, opakowania wielomateriałowe na bazie papieru oraz papier i tektura (nieopakowaniowe). Prawidłowo sporządzony kompost służyć będzie jako nawóz organiczny wykorzystywany w gospodarstwach domowych.. W 2010 roku Gmina przewiduje przeprowadzenie podobnych konkursów celem dalszej edukacji młodzieży naszej gminy. IV. STAN FORMALNO-PRAWNY INSTALACJI DO UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW. Gmina Miłkowice posiada jedno zamknięte składowisko odpadów komunalnych we wsi Grzymalin. Zarządcą tego składowiska jest Gminny Zakład Gospodarki Komunalnej, który przejął całkowitą odpowiedzialność za właściwe zarządzanie wysypiskiem. Od dnia 1-02-2005 r decyzją Starosty Legnickiego 9
RS.7624 7/05 składowisko odpadów zostało zamknięte i nałożony został obowiązek przeprowadzenia jego rekultywacji. Rekultywacja została zakończona, czasza składowiska została obsiana trawą i w 2008 r wykonano 3 piezometry kontrolne oraz komin odgazowujący. Do wykonania zostało nasadzenie zieleni średniej i wysokiej a także uzupełnienie obsiania trawą miejsc wypalonych przez suszę. V. STAN REALIZACJI DZIAŁAŃ UJĘTYCH W HARMONOGRAMIE RZECZOWO FINANSOWYM NA LATA 2006-2008. W omawianym okresie sprawozdawczym Gmina Miłkowice zobowiązana była do wykonania n/w zadań z zakresu gospodarki odpadami: 1. Wprowadzenie (usprawnienie) selektywnej zbiórki odpadów zakup pojemników. Zakupiono pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów. Łącznie Gmina posiada 46 pojemników w tym 23 sztuki na palstik i 23 sztuki na szkło. Żródłem finansowania były środki własne oraz dotacja z WFOŚ i GW. Szczegółowe informacje nt. przedstawiono w pkt III. 2. Likwidacja dzikich wysypisk zadanie to realizowane jest na bieżąco. W okresie sprawozdawczym zlikwidowano jedno duże dzikie wysypisko, które znajdowało się na terenie PKP w miejscowości Miłkowice. Zgodnie z art. 34 ustawy o odpadach Wójt Gminy wydał decyzję posiadaczowi odpadów na ich uprzątnięcie.decyzja została zrealizowana w 2007 r. 3. Rekultywacja składowiska Grzymalin składowisko rekultywowane było zgodnie z harmnogramem i dokumentacją techniczną oracowaną przez EKOCENTRUM Sp. z o.o. Wrocławski Ośrodek Usług Ekologicznych. 4. Prowadzenie edukacji niniejsze zadanie szczegółowo omówiono w pkt III sprawozdania. VI. ODPADY ZAWIERAJĄCE AZBEST Jednym z zadań ujętych w Planie Gospodarki Odpadami z zakresu odpadów niebezpiecznych jest usuwanie pokryć azbestowych na terenie gminy. Jak wynika z przepisów 2 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. Nr 192, poz. 1876), do roku 2032 r. nie ma obowiązku usuwania pokryć azbestowych z dachów budynków, przy założeniu, że pozostają one w dobrym stanie. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami całkowite koszty usuwania pokryć azbestowych (eternitu) ponoszą mieszkańcy gminy (właściciele budynków). W 2006 roku przeprowadzono inwentaryzację wyrobów azbestowych, z której wynika, że na terenie gminy Miłkowice występuje 55.281 m2 azbestu. Są to głównie płyty faliste azbestowo cementowe a także znikoma ilość płyt azbestowocementowych płaskich stosowanych w budownictwie. 10
VII. PODSUMOWANIE Zadania przypisane samorządom gminnym w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami oraz w planach wyższego szczebla, a znajdujące odzwierciedlenie w Planie Gospodarki Odpadami dla Gminy Miłkowice w okresie sprawozdawczym realizowano na bieżąco w granicach posiadanych środków finansowych. Analiza zadań ujętych w harmonogramie rzeczowo finansowym wskazuje, że nie wszystkie zadania zostały w pełni zrealizowane. Zasadniczym determinantem stopnia realizacji zadań był budżet gminy. Brak środków finansowych w znacznym stopniu uniemożliwił zakup 124 szt planowanych pojemników do selektywnej zbiórki odpadów czy też pełnej inwentaryzacji dzikich wysypisk. Jednocześnie należy stwierdzić, że podstawowe zadania wynikające ze znowelizowanej ustawy o odpadach i ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminie, są realizowane na bieżąco w stopniu zadawalającym. Celem osiągnięcia planowanych efektów przy realizacji postawionych zadań w Planie gospodarki odpadami zamierza się zintensyfikować dotychczasowe działania poprzez: 1. aktualizację Planu Gospodarki odpadami, 2. dokonanie ponownej kompleksowej kontroli udokumentowania przez właścicieli nieruchomości korzystania z usług w zakresie odbierania odpadów komunalnych, 3. propagowanie w środowisku szkolnym, w lokalnej gazecie, programów dotyczących kształtowania właściwych postaw i nawyków w zakresie gospodarki odpadami, 4. objęcie wszystkich mieszkańców zorganizowanymi systemami zbierania odpadów opakowaniowych, odpadów ulegających biodegradacji z uwzględnieniem selektywnej zbiórki u źródła, tak aby zapewnić odpowiednie poziomy odzysku. Takie zadanie pozwoli na wyeliminowanie niekontrolowanego wprowadzania odpadów komunalnych do środowiska. Zespół przygotowujący sprawozdanie : Urszula Grabarek inspektor ds. infrastruktury komunalnej Bożena Dobrowolska inspektor ds. ochrony środowiska Materiały wykorzystanego sprawozdania: - przepisy zgodnie z ustawami, -dane z Firm, które prowadzą działalność na terenie gminy Miłkowice w zakresie odbierania odpadów komunalnych; -dane z Gminnego Zakładu Gospodarki Komunalnej, -materiały własne. 11
12