Pomost medialny? Agnieszka Hess Agnieszka Szymańska. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pomost medialny? 1

3 Pomost medialny? Agnieszka Hess Agnieszka Szymańska Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

4 Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej RECENZENT dr hab. Zbigniew Oniszczuk PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Copyright by Agnieszka Hess, Agnieszka Szymańska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2009 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-2812-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. (012) 631-18-80, tel./fax (012) 631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. (012) 631-01-97, tel./fax (012) 631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Paulowi Klimsie

7 SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 11 2. Międzynarodowa komunikacja polityczna... 19 2.1. Złożoność wzajemnych relacji mediów i polityki media jako aktor polityczny...19 2.2. Dyplomacja mediów....28 2.3. Znaczenie różnych typów mediów we współczesnej komunikacji politycznej na przykładzie Niemiec...37 3. Wzajemne wizerunki narodowe oraz bilateralne relacje polsko- -niemieckie w świetle badań opinii i analizy zawartości przekazu mediów... 51 3.1. Polacy i Niemcy społeczna geneza stereotypów i wzajemnego postrzegania...52 3.2. Polacy i Niemcy asymetria wzajemnego postrzegania w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej...56 3.3. Wzajemny sposób postrzegania Polaków i Niemców badania opinii publicznej...57 3.3.1. Badanie emocjonalnych treści stereotypów...57 3.3.2. Badania deskryptywnych treści stereotypów...62 3.3.3. Badania opinii dotyczące konkretnych wydarzeń w relacjach polsko-niemieckich...64 3.4. Badania treści przekazu mediów jako jedna z perspektyw badawczych w międzynarodowej komunikacji politycznej...69 3.4.1. Media jako uczestnik stosunków międzynarodowych...70 3.4.2. Polacy i Niemcy w polskich badaniach treści przekazu mediów. 71 4. Czynniki wpływające na proces powstawania materiałów dziennikarskich w kontekście komunikacji międzynarodowej.. 79 4.1. Zmiana samoświadomości zawodowej dziennikarzy i postrzegania ich roli społecznej w Polsce...79 4.2. Wiedza, postawy i intencje dziennikarzy jako czynniki wpływające na proces powstawania materiałów dziennikarskich dotyczących relacji międzynarodowych...83

8 Spis treści 4.3. Czynniki wpływające na mechanizmy edukacyjne dziennikarzy komunikacja międzynarodowa w skali mikro case study Pomost Medialny/Medienbrücke...86 4.3.1. Model komunikacji międzynarodowej w skali mikro...87 4.3.2. Tematyzowanie zagadnień...88 4.3.3. Stereotypizacja...90 4.3.4. Luki informacyjne i dysproporcja wiedzy...91 4.3.5. Bariery komunikacyjne...92 4.3.6. Podsumowanie...93 5. Specyfika niemieckiego dyskursu medialnego na temat Polski i Polaków na przykładzie tygodnika Der Spiegel (1990 2004). 95 5.1. Pozycja tygodnika Der Spiegel w niemieckim krajobrazie mediów..95 5.2. Wyniki ilościowej i jakościowej analizy zawartości treści tygodnika Der Spiegel...98 5.2.1. Wyniki ilościowej analizy zawartości treści tygodnika Der Spiegel na temat Polski...98 5.2.2. Wyniki analizy tematyki przekazu...106 5.2.3. Nacechowanie publikacji...109 5.2.4. Wizerunek Polski jako kraju...110 5.2.5. Wizerunek polskiej sceny politycznej/głównych postaci polskiej elity politycznej...115 5.2.6. Wizerunek polskiej gospodarki...120 5.3.Wnioski z badań...121 6. Dyskurs medialny w odniesieniu do tematyki historycznej w Polsce i w Niemczech problematyka wypędzonych na łamach dzienników Frankfurter Allgemeine Zeitung i Rzeczpospolita (1996 2006)... 123 6.1. Cel i ramy czasowe badań...123 6.2. Wyniki ilościowej analizy zawartości treści dzienników Rzeczpospolita i Frankfurter Allgemeine Zeitung...125 6.3. Wyniki jakościowej analizy zawartości treści dzienników Rzeczpospolita i Frankfurter Allgemeine Zeitung...128 6.4. Wnioski z badań...130 7. Modele zachowań prasy polskiej w kontekście międzynarodowej komunikacji politycznej na przykładzie relacji polsko-niemieckich (2008)...133 7.1. Zakres tematyczny i ramy czasowe badań...134

Spis treści 9 7.2. Wskaźniki analizy...137 7.2.1. Częstotliwość i systematyczność przekazu...140 7.2.2. Płaszczyzny przekazu..................................141 7.2.3. Tematyka przekazu...143 7.2.4. Nacechowanie przekazu...147 7.2.5. Charakter przekazu analiza gatunków dziennikarskich...149 7.2.6. Autor przekazu...152 7.3. Charakterystyka dyskursu badanych tytułów w odniesieniu do kwestii niemieckich...154 7.3.1. Gazeta Wyborcza...154 7.3.2. Dziennik Polska Europa Świat...158 7.3.3. Nasz Dziennik......................................163 7.3.4. Fakt...167 7.4. Modele zachowań badanych tytułów w odniesieniu do Niemiec i Niemców oraz relacji polsko-niemieckich...172 8. Zakończenie...177 Spis tabel...185 Spis rysunków...188 Spis wykresów...189 Bibliografia...191

11 1. WSTĘP Polityka zagraniczna i komunikacja międzynarodowa prowadzone wyłącznie w cieniu gabinetów odeszły bezpowrotnie w przeszłość. Założenie, że tylko rząd i politycy jako przedstawiciele państwa wywierają polityczny wpływ na odbiorców poza granicami kraju, jest dzisiaj archaiczne. Międzynarodowe komunikowanie polityczne rozumiane wąsko jako komunikacja między państwami lub ich przedstawicielami, związana z wykonywaniem władzy państwowej i służąca jej polityce zagranicznej, również straciło swoje uzasadnienie. Podobnie jak międzynarodowe komunikowanie medialne, w którym media państwowe pełniły jedynie funkcję narzędzia transmitującego wolę władzy do agend rządowych innych państw. W warunkach wciąż postępującego procesu globalizacji komunikacja międzynarodowa przestała być domeną państwa narodowego, a jej obszar w coraz większym stopniu pokrywa się z obszarem komunikacji międzykulturowej. Państwo liberalne powstrzymuje się bowiem od narzucania ideologii, a naród coraz częściej dostosowuje swe treści kulturowe do wymogów interesu wspólnego. Termin międzynarodowe, stosowany w odniesieniu do komunikowania, które przez długie lata obejmowało proces jednokierunkowego przekazywania treści od instytucjonalnego nadawcy do odbiorcy, jest dzisiaj rozumiany jako wywieranie wpływu na organizacje, społeczności oraz ludzi innych kultur. Maleje rola państwa, które odgrywało kluczową rolę w komunikowaniu międzynarodowym, na rzecz innych podmiotów, między innymi mediów 1. Dlatego współcześnie bardziej zasadne wydaje się używanie pojęcia międzynarodowa komunikacja polityczna, które podkreśla znaczenie wielokierunkowości i wieloaspektowości procesu przepływu, wymiany i kreacji informacji w wymiarze międzynarodowym. Stanisław Michalczyk wymienia cztery obszary oddziaływania 2, w których realizuje się współczesna międzynarodowa komunikacja polityczna pomiędzy dwoma państwami. Pierwszym z nich jest dyplomacja publiczna, rozumiana jako sztuka prowadzenia negocjacji, prezentacji interesów i ich artykulacji na arenie międzynarodowej. Obszar drugi obejmuje działalność mediów międzynarodowych, czyli wymianę informacji na skalę globalną za pomocą mediów międzynarodowych jako narzędzi państw. Trzeci obszar międzynarodowej komunikacji politycznej stanowi prowadzona za granicą polityka kulturalna, której celem jest eksport kultury, mogący przyjąć formę na przykład promocji własnego języka poprzez tworzone za granicą instytuty kulturalne i ośrodki informacji, a także imprez sportowych, programów wymian naukowców i studentów. Ostatnim wymienionym przez Michalczyka obszarem międzynarodowej komunikacji politycznej jest międzynarodowe public relations, polegające na aktywnym działaniu instytucji politycznych 1 J. Mikułowski-Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Universitas, Kraków 2006, s. 47 71. 2 S. Michalczyk, Komunikowanie polityczne, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005, s. 112 120.

12 1. Wstęp danego państwa, które adresowane jest do otoczenia zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego i zmierza do uzyskania akceptacji dla określonych decyzji i działań politycznych. Współczesne media funkcjonują więc w stosunkach międzynarodowych zarówno jako pełnoprawny i niezależny uczestnik wydarzeń politycznych, jak i jako narzędzie polityki zagranicznej państwa. Poza tym poprzez różnorodne ponadnarodowe powiązania środki masowego komunikowania stanowią w pewnym sensie system globalny, w którym przekaz skierowany do wewnętrznych odbiorców trafia do publiczności całego świata. Przy tym również w obszarze samych mediów dokonała się istotna zmiana: komunikacja medialna, w dodatku w coraz większym stopniu stosująca jeszcze środki perswazji właściwe komunikacji interpersonalnej, staje się na naszych oczach niemal wszechobecna. Systematycznie zwiększająca się oferta medialna w połączeniu z coraz łatwiejszym dostępem do przekazu różnego rodzaju mediów, a wreszcie ich ciągły rozwój technologiczny, powodują, że coraz częściej ludzie komunikują się z sobą (i to na wszystkich płaszczyznach komunikacji!) za pomocą mediów. Co więcej: media coraz częściej stają się dla nich ważną przestrzenią kontaktów społecznych. W odniesieniu do współczesnego społeczeństwa informacyjnego media są przy tym jedną z podstawowych instytucji wpływających na społeczny sposób postrzegania świata. Poprzez swój przekaz, jego klimat, stosowane kryteria selekcji informacji i doboru treści oraz nadawanie ram interpretacyjnych tym wydarzeniom, o których informacje zamieszczają w swoich serwisach informacyjnych, media nie tyle odwzorowują rzeczywistość polityczną i społeczną, ile same ją kreują. Warto przy tym podkreślić, iż w obszarze komunikacji międzynarodowej są one jednym z absolutnie podstawowych źródeł informacji o innych państwach, narodach i społeczeństwach. Z uwagi na odległość i terytorialne rozproszenie, odbiorcy przekazów medialnych mogą bowiem najczęściej jedynie w bardzo ubogim zakresie odwoływać się do własnych, bezpośrednich doświadczeń, ewentualnie innych, pozamedialnych źródeł informacji i wiedzy. Tym samym społeczna percepcja wydarzeń jest tym mocniej determinowana jakością przekazu medialnego. W ten sposób media wpływają na powstawanie i zmianę wizerunków narodowych, na kształtowanie opinii, postaw i zachowań swoich odbiorców. Wyniki badań empirycznych dowodzą, że status każdego z krajów, społeczeństw i ich liderów jest dzisiaj pochodną nie tylko ekonomicznego i militarnego potencjału, ale także medialnego wizerunku. To zaś może mieć znaczenie dla działań i konkretnych decyzji podejmowanych przez decydentów państwowych na różnych poziomach władzy. Dlatego bardzo istotne znaczenie ma systematyczna analiza zawartości przekazów medialnych, zmierzająca do określenia medialnego wizerunku poszczególnych krajów i społeczeństw. Jednocześnie, ze względu na wspominaną wyżej wielowymiarowość i wieloaspektowość procesu międzynarodowej komunikacji politycznej, nie sposób ani kompleksowo zbadać, ani dokładnie zmierzyć rzeczywistego wpływu mediów na przebieg procesów politycznych. Wizerunek żadnego kraju, narodu, czy społeczeń-

1. Wstęp 13 stwa nie jest bowiem wyłącznie konsekwencją przekazu mediów. Odbiorcy, choć zwykle w ograniczonym zakresie, pozyskują informacje o państwach także z innych źródeł, a czynią to na przykład poprzez bezpośrednią konfrontację z danym krajem, jego mieszkańcami i szeroko rozumianą kulturą, doświadczenie przekazywane z pokolenia na pokolenie (także w postaci narracji historycznej), korzystanie z zagranicznych produktów czy też uczestnictwo w różnorodnych wydarzeniach sportowych, kulturalnych czy rozrywkowych z udziałem przedstawicieli innych narodów. Należy zatem pamiętać, że media są jedną z instytucji socjalizacji politycznej obywateli, a w kontekście komunikacji międzynarodowej instytucją bardzo ważną, jednak nie jedyną. Dlatego nie da się jednoznacznie wyizolować przekazu mediów spośród innych czynników wpływających na ludzi i jednoznacznie określić jego natężenia. Pewne jest natomiast to, że oddziaływanie mediów jest znaczne. Interdyscyplinarny charakter studiów nad międzynarodową komunikacją polityczną oraz niezwykle trudny do uchwycenia metodologicznie przedmiot badań sprawiają, że dostępne w Polsce (ale nie tylko u nas) badania uwzględniające czynnik wpływu mediów na procesy polityczne i relacje międzynarodowe mają w przeważającej większości charakter fragmentaryczny. Badania w tym zakresie są przy tym podejmowane przez naukowców reprezentujących różne dziedziny nauki, ale najczęściej przez politologów i medioznawców. Niemniej jednak badania z zakresu nauki o komunikowaniu rzadko uwzględniają kategorie politologiczne, a politologowie sporadycznie uwzględniają w badaniach empirycznych media masowe. Mimo to, nawet przy braku jednoznacznych dowodów, które w bardzo precyzyjny, wymierny i kompleksowy sposób potwierdziłyby oddziaływanie mediów na procesy decyzyjne w państwie i w relacjach międzynarodowych, pośród badaczy tego procesu istnieje zgodność co do tego, że media są ważnym aktorem międzynarodowej komunikacji politycznej. Tymczasem, co ciekawe, daleko posunięty brak zgodności w tym temacie prezentują polscy politycy. Podczas debaty dotyczącej roli mediów w kształtowaniu polskiej polityki zagranicznej, która odbyła się 10 czerwca 2008 roku w dziewięćdziesiątą rocznicę pierwszej konferencji prasowej polskiego MSZ, zorganizowanej przez ministra Leona Wasilewskiego, uczestniczący w dyskusji przedstawiciele partii parlamentarnych przedstawili skrajnie różne, a w niektórych przypadkach wręcz sprzeczne z sobą, opinie na ten temat 3. W trakcie debaty zarysowały się trzy zasadnicze podejścia do relacji media polityka w obszarze polityki zagranicznej. I tak, w opinii prowadzącego spotkanie Macieja Wierzyńskiego, dziennikarza TVN24 od wielu lat zajmującego się tematyką zagraniczną, za jakość debaty o polityce międzynarodowej w sferze publicznej odpowiedzialność ponoszą przede wszystkim media. Generalnie wszyscy uczestnicy spotkania dość krytycznie oceniali treść przekazu medialnego na temat spraw międzynarodowych, a w trakcie 3 Konferencja odbyła się 10 czerwca 2008 roku w Warszawie w ramach VIII Forum Polityki Zagranicznej. W debacie wzięli udział następujący politycy, pełniący funkcje przewodniczących klubów parlamentarnych i poselskich: Jolanta Szymanek-Deresz (SLD), Andrzej Chalicki (PO), Jarosław Grzyb (PSL) i Paweł Kowal (PiS). Dyskusje prowadził Maciej Wierzyński, dziennikarz TVN24.

14 1. Wstęp trwania dyskusji przeważały również opinie wskazujące, że główna słabość leży po stronie mediów, a nie polityki. Wymieniano kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Na przykład Paweł Kowal z PiS wskazywał, że problemy międzynarodowe są spychane przez środki masowego przekazu na dalszy plan, ponieważ dziennikarze koncentrują się przede wszystkim na tym, co się dzieje w Polsce. Wydarzenia i relacje międzynarodowe coraz częściej stają się przy tym elementem wewnętrznej debaty, co według polityka PiS prowadzi do zacierania się granic polityki zagranicznej i krajowej w przekazie mediów. Z kolei Andrzej Chalicki z PO wyraził opinię, że środki masowej komunikacji podążają za gustami odbiorców, co w rezultacie sprzyja tabloidyzacji przekazu i przekształcaniu mediów w fabrykę atrakcyjnych i wiarygodnych produktów. Wpływ mediów w obszarze polityki zagranicznej, zdaniem przedstawiciela PiS, polega zaś przede wszystkim na upraszczaniu i pokazywaniu wydarzeń międzynarodowych przez ich pryzmat. Przyczynami niskiego merytorycznego poziomu przekazu mediów dotyczącego polityki zagranicznej i spraw międzynarodowych są natomiast, według polityka PO Andrzeja Chalickiego, przede wszystkim czynniki wynikające z polityki lub sytuacji finansowej poszczególnych redakcji, czyli redukcja budżetu na obsługę działów międzynarodowych oraz niewystarczająca liczba korespondentów zagranicznych. Jego zdaniem nastąpiła także wyraźna zmiana profilu zawodowego korespondentów zagranicznych, która prowadzi do uprawiania przez nich dziennikarstwa zadaniowego zorientowanego na zaspakajanie potrzeb redakcji lub podchwytywania tematów. Dodatkowe ograniczenia, według polityka PO, wynikają ze światopoglądu czy wręcz kompleksów samych dziennikarzy, którzy często nie doceniają roli Polski w Europie i w świecie. Wszystko to potęguje jeszcze brak debaty o przyszłości polityki zagranicznej Polski wśród polityków, co wpływa na brak zainteresowania dziennikarzy tą tematyką. Polityk PO oraz Jolanta Szymanek-Deresz z SLD nisko ocenili profesjonalizm dziennikarzy oraz skrytykowali niedostateczną specjalizację dziennikarzy w zakresie spraw międzynarodowych. Drugie podejście w zakresie postrzegania relacji media polityka zagraniczna było prezentowane głównie przez Jolantę Szymanek-Deresz z SLD, według której środki masowego komunikowania pełnią mało istotną rolę w polityce zagranicznej. Co więcej, posłanka wyraziła opinię, iż ich wpływ w tym obszarze nie jest pożądany. W odniesieniu do relacji międzynarodowych Jolanta Szymanek-Deresz dopuszcza wyłącznie funkcję informacyjną mediów. Na poziomie relacji międzynarodowych media powinny być obecne, ale bierne. Główną przyczyną prezentowanego przez posłankę SLD podejścia do relacji media polityka zagraniczna jest zaobserwowany przez nią brak posiadania przez media dostatecznej bazy (czyli wiedzy?) dla kształtowania opinii na ten temat. Winę za ten stan rzeczy, zdaniem posłanki, ponoszą jednak politycy, a dokładnie rząd, którego polityka informacyjna nie jest wystarczająco dobra, aby dziennikarze mogli nabyć wystarczających kompetencji, niezbędnych do komentowania wydarzeń w relacjach międzynarodowych. Jako przykład niepożądanego wpływu mediów na obszar polityki zagranicznej Jolanta Szymanek-Deresz podała z kolei odwołanie szczytu trójkąta weimarskie-

1. Wstęp 15 go, spowodowane reakcją polskich władz na porównanie Lecha Kaczyńskiego do kartofla przez niemieckie media. Poza tym, zdaniem posłanki, poszczególne media prowadzą własną, konkretną politykę, przejawiającą się między innymi w udostępnianiu swoich stron, łamów czy pasm tylko wybranym politykom i komentatorom. Co ciekawe, na ten mechanizm zwrócili uwagę również niemieccy badacze procesu komunikacji politycznej, Hans Matthias Kepplinger, nazywający go instrumentalną aktualizacją (niem. instrumentelle Aktualisierung) i Lutz M. Hagen, przedstawiciel młodszego pokolenia medioznawców i autor koncepcji oportunistycznych świadków (niem. opportune Zeugen, ang. opportune witnesses ) 4. Trzecie, skrajnie odmienne od poprzednich, podejście do roli mediów w kontekście polityki zagranicznej zaprezentował Jarosław Grzyb z PSL, który wskazał również na funkcję edukacyjną, interpretacyjną i wyjaśniającą w tym obszarze tematycznym. Według polityka PSL media posiadają ogromny wpływ na politykę, choćby dlatego, że dzień każdego polityka, także w placówkach dyplomatycznych, rozpoczyna się od przeglądu doniesień medialnych. Politycy korzystają z informacji dostarczanych przez media, a te z kolei próbują pozyskać wiadomości od polityków. Na wpływ mediów na przebieg polityki międzynarodowej, zdaniem Jarosława Grzyba, składają się także ich możliwości technologiczne oraz uczestnictwo w globalnym systemie komunikacyjnym, w którym koegzystują polityka i media. Za słabość przekazu medialnego w obszarze polityki międzynarodowej przedstawiciel PSL obarczył głównie polityków, którzy poprzez niekompetentne lub nieopatrzne wypowiedzi wywołują zamęt medialny, także na płaszczyźnie międzynarodowej. Jego zdaniem, rola mediów polega bowiem na wyjaśnianiu odbiorcom polityki, której często nie są w stanie wytłumaczyć sami politycy. Opisana powyżej debata z udziałem polityków świadczy o dużej polaryzacji poglądów na temat podejmowanego w niniejszej książce zagadnienia. Jest ona rezultatem różnej ze strony polityków percepcji roli i rzeczywistych działań mediów w procesie międzynarodowej komunikacji politycznej, na co wpływ ma zapewne wspominana wieloaspektowość i wielowymiarowość wzajemnych relacji mediów i polityki we współczesnym społeczeństwie informacyjnym, także w wymiarze międzynarodowym. Wpływ mediów na politykę realizuje się bowiem, również w Polsce, w postaci różnorodnych form oddziaływania, a jego natężenie zależy od wielu czynników i specyfiki oraz cech poszczególnych aktorów komunikacji politycznej. Mówiąc o dużej roli mediów w zakresie polityki i komunikacji międzynarodowej, należy jednak pamiętać, iż media, promując określony wizerunek i ocenę 4 Por. H.M. Kepplinger, Instrumentelle Aktualisierung: Grundlagen einer Theorie publizistischer Konflikte, s. 199 220, [w:] M. Kaase, W. Schulz (red.), Massenkommunikation: Theorien, Methoden, Befunde, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, Sonderheft 30, Opladen 1989; L.M. Hagen, Opportune Witnesses: An Analysis of Balance in the Selection of Sources and Arguments in the Leading German Newspapers Coverage of the Census Issue, European Journal of Communication, 1993, s. 444 460.

16 1. Wstęp wydarzeń politycznych, w pewnym zakresie przyjmują na siebie współodpowiedzialność za kształt, przebieg i skuteczność polityki zagranicznej swojego kraju. Poza tym należy pamiętać również, iż dyskurs medialny bardzo często służy, a przynajmniej w znaczący sposób przyczynia się, do utrzymania i wzmacniania przyjętych w danej kulturze wyobrażeń i stereotypów, a w związku z powszechną obecnością mediów w dzisiejszym świecie, pozbawiona uprzedzeń percepcja innych krajów jest w zasadzie prawie niemożliwa (co również potwierdzają wyniki badań empirycznych). Na sytuację tę wpływa również czynnik osobistej wiedzy i nastawienia dziennikarzy. W tym kontekście większe znaczenie powinno zyskać wypracowanie takich metod, między innymi dotyczących edukacji przyszłych dziennikarzy, które przynajmniej w niewielkim zakresie, przyczynią się do poprawy rzetelności medialnego wizerunku zagranicy. Tabela 1. Etapy, zakres i ramy czasowe badań własnych Celem niniejszej książki jest systematyzacja wyników badań empirycznych oraz rozważań teoretycznych, podejmowanych przez obie autorki, a dotyczących roli mediów w międzynarodowej komunikacji politycznej na przykładzie relacji polsko-niemieckich, a w szczególności zjawiska szeroko rozumianej dyplomacji mediów. W tym sensie głównym zamierzeniem publikacji jest przede wszystkim uzupełnienie istniejącej w polskich badaniach luki w zakresie systematycznych badań empirycznych dotyczących medialnego wizerunku Polski i Polaków w mediach niemieckich oraz wizerunku Niemiec i Niemców w mediach polskich. Wyniki tych badań (zestawione z wynikami badań opinii) mogłyby się stać rzetelną podstawą do formułowania wniosków na temat związku pomiędzy treścią przekazu mediów a procesem kształtowania, utrwalania czy też zmian stereotypów narodowych, a dzięki temu być pomocne w nakreśleniu roli mediów we współczesnych stosunkach między obydwoma krajami. Badania obejmują: zmianę w zakresie prezentowanego wizerunku w przekazie mediów, modele zachowań mediów w odniesieniu do bilateralnych stosunków między Polską a Niemcami, identyfikację luk informacyjnych w przekazie mediów, a także przyczyn ich powstawania oraz analizę czynników wpływających na proces powstawania materiałów dziennietap temat badań rodzaj działań ramy czasowe I wizerunek Polski i Polaków w tygodniku Der Spiegel analiza zawartości treści 1990 2004 II wizerunek problematyki wypędzonych w dziennikach Rzeczpospolita i F.A.Z. analiza porównawcza zawartości treści 1996 2006 III mechanizmy edukacyjne w kategorii zawodowej dziennikarzy polsko-niemiecki projekt medialny 2001 2006 IV modele zachowań prasy polskiej w odniesieniu do kwestii niemieckiej analiza porównawcza zawartości treści 2008

1. Wstęp 17 karskich w kontekście komunikacji międzynarodowej w skali mikro. W pewnej części wyniki tych badań były prezentowane w formie publikacji i referatów na konferencjach w kraju i zagranicą. Szczegółowy zakres tematyczny i czasowy poszczególnych etapów badań zawiera tabela 1. Książka jest rezultatem wieloletniej współpracy autorek, które łączą zbieżne zainteresowania naukowe, co wielokrotnie owocowało wspólnym prowadzeniem badań oraz projektów medialnych, naukowych, dydaktycznych i wydawniczych. Swoją orientację naukową obie autorki zawdzięczają głównie niemieckojęzycznym badaczom procesu komunikacji politycznej, a przede wszystkim profesorowi Winfriedowi Schulzowi, którego książki wciąż na nowo stają się dla nich inspiracją do podejmowania rozważań nad procesem komunikacji politycznej. Ważnym źródłem inspiracji naukowej są również niezwykle rzetelnie podbudowane empirycznie prace profesora Hansa Matthiasa Kepplingera i jego współpracowników. Wkład obu tych autorów w rozwój komunikacji politycznej jako dyscypliny naukowej autorki postanowiły uhonorować, biorąc aktywny udział w przygotowaniu polskich wydań ich najważniejszych publikacji, które ukazały się w tłumaczeniu Artura Kożucha nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego 5. Autorki chciałyby w tym miejscu również serdecznie podziękować profesor Teresie Sasińskiej-Klas i profesorowi Paulowi Klimsie, którzy byli inicjatorami pierwszego, polsko-niemieckiego projektu medialnego o charakterze naukowodydaktycznym, pod nazwą Pomost Medialny/Medienbrücke, realizowanego przez Instytut Mediów i Komunikowania Uniwersytetu Technicznego w Ilmenau oraz Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Gorące podziękowania należą się również wszystkim studentom z Polski i Niemiec, którzy brali udział w tym przedsięwzięciu, a swoją pracą i wniesionym do projektu wkładem znakomicie przyczynili się do lepszego zrozumienia reguł i zasad rządzących procesem międzynarodowej komunikacji medialnej w skali mikro. Autorki mają nadzieję, że wiedza ta będzie im przydatna w przyszłej pracy. Agnieszka Hess Agnieszka Szymańska 5 Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ukazały się kolejno: Komunikacja polityczna Winfrieda Schulza (2006), Demontaż polityki w społeczeństwie informacyjnym Hansa Matthiasa Kepplingera (2007), a także również tego autora Mechanizmy skandalizacji w mediach (2008).

191 BIBLIOGRAFIA Bajka Z., Dziennikarze lat dziewięćdziesiątych, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (163 164), Kraków 2000. Bartoszcze R., Prasa, radio, telewizja w krajach Unii Europejskiej, ABC media, Kraków 1997. Basisdaten zur Mediensituation in Deutschland 2007, Media Perspektiven Basisdaten 2007. Batorski D., Korzystanie z Internetu przemiany i konsekwencje dla użytkowników [w:] Re: Internet społeczne aspekty medium, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. Bereś W., Czwarta władza, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000. Berlińska D., Stary i nowy obraz Niemca w Polsce [w:] Bingen D., Malinowski K. (red.), Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989 1998, Instytut Zachodni, Poznań 2000. s. 27 47. Bingen D., Malinowski K. (red.), Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989 1998, Instytut Zachodni, Poznań 2000. Bingen D., Wolff-Powęska A., Nachbarn auf Distanz. Polen und Deutsche 1998 2004, Veröffentlichungen des Deutschen Polen-Instituts Darmstadt. Harassowitz Verlag, Wiesbaden 2005. Bingen D., Wolff-Powęska A., Polacy Niemcy. Sąsiedztwo z dystansu, Instytut Zachodni, Poznań 2004. Błuszkowski J., Stereotypy a tożsamość narodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005. Bochajczuk M., Jenseits der Debattengrenze. Die Analyse der polnischen Pressedebatte um das Zentrum gegen Vertreibungen in den Jahren 2003 2004 [w:] Gelles R. (red.), Niemcy w otoczeniu międzynarodowym, Niemcoznawstwo, nr 15, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007. Boventer H., Medien und Demokratie, Universtitätsverlag Konstanz GmbH, Konstanz 2004. Boventer H., Sind Journalisten die vierte Gewalt? [w:] Boventer H. (red.), Medien und Demokratie, Universitätsverlag Konstanz GmBH, Konstanz 1993. Brawand L., Die Spiegel-Story. Wie alles anfing, ECON Taschenbuchverlag, Düsseldorf 1995. Budych Z., Obraz Polski w konserwatywno-liberalnej prasie Niemiec w 1995 roku na przykładzie Frankfurter Allgemeine Zeitung i Die Zeit [w:] Fiedor K., Stadtmüller E. (red.), Wybrane problemy historii Polski i Niemiec XIX i XX wieku, Niemcoznawstwo, nr 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998. Clement W., Zur Mediatisierung der Politik und Politisierung der Medien [w:] Hoffmann H., Gestern begann die Zukunft. Entwicklung und gesellschaftliche Bedeutung der Medienvielfalt, Darmstadt 1994, s. 32. Czy Polacy lubią inne narody?, komunikat z badań CBOS, BS/1/2003.

192 Bibliografia Czy zmiana rządu w Niemczech wpłynie na stosunki polsko-niemieckie, komunikat z badań CBOS, BS/6/6/99. Ćwiek-Karpowicz J., Opinia publiczna o obawach i nadziejach wobec Rosji i Niemiec, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005. Ćwiek-Karpowicz J., Ociepka B., Łada A., Polityka europejska Warszawy i Berlina w prasie niemieckiej i polskiej. Raport z badań, Główne wnioski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008. Dobek-Ostrowska B., Komunikowanie polityczne i publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Dobek-Ostrowska B., Media masowe i aktorzy polityczni w świetle studiów nad komunikowaniem politycznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004. Dobek-Ostrowska B., Podstawy komunikowania społecznego, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2004. Dolińska X., Fałkowski M., Polska-Niemcy. Wzajemny wizerunek [w:] Kolarska-Bobińska L. (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. Dörer A., Politik als Fiktion, Aus der Politik und Zeitgeschichte, 13.02.2006. Droste F., Komplementäre oder substitutive Beziehungen zwischen Rundfunk und Printmedien, Arbeitspapiere des Instituts für Rundfunkökonomie an der Universität zu Köln, z. 5, listopad 1993. Eckhardt J., Horn I., Fremde Kulturen im Fernesehen, Media Perspektiven, 1/1995. Fałkowski M., Obraz Polski i jej polityki europejskiej w prasie krajów UE [w:] Fałkowski M. (red.), Pierwsze kroki w Unii. Polityka polska w prasie europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. Fałkowski M., Razem w Unii. Niemcy w oczach Polaków 2000 2005, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006. Fałkowski M., Wizerunek Polski i polskiej polityki europejskiej w prasie niemieckiej [w:] Fałkowski M. (red.), Pierwsze kroki w Unii. Polityka polska w prasie europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. Fałkowski M., Popko A., Niemcy o Polsce i Polakach 2000 2006, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006. F.A.Z. auf CD-ROM, Frankfurter Allgemeine Archiv, Frankfurter Allgemeine Zeitung GmbH, Jahrgang 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. Fisher G., Public Diplomacy and the Behavioral Sciences, Indiana University Press, Bloomington 1972. Fiske J., Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2003. Funk P., Weiβ H-J., Ausländer als Medienproblem?, Media Perspektiven, 1/1995. Garsztecki S., Obraz Polaków w Niemczech: stare i nowe stereotypy [w:] Bingen D., Malinowski K. (red.), Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989 1998, Instytut Zachodni, Poznań 2000. Gilboa E., Secret Diplomacy in the Television Age, International Communication Gazette, nr 60, 1998.

Bibliografia 193 Goban-Klas T., Cywilizacja medialna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2005. Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Gurevitch M., Blumler J.G., Political Communication Systems and Democratic Values [w:] Lichtenberg J. (red.), Democracy and the Mass Media. A Collection of Essays, Cambridge University Press, Cambridge 1990. Habowski M., Publicyści Tygodnika Powszechnego o stosunkach polsko-niemieckich w latach 1989 1995 [w:] Fiedor K., Stadtmüller E. (red.), Wybrane problemy historii Polski i Niemiec XIX i XX wieku, Niemcoznawstwo, nr 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998. Habowski M., Niemiecka scena polityczna w publicystyce Nowego państwa [w:] Fiedor K., Wolański M. (red.), Polska-Niemcy-Europa u progu XXI wieku. Problemy polityczne, gospodarcze, edukacyjne, Niemcoznawstwo, nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003. Hagen L.M., Berens H., Zeh R., Leidner D., Ländermerkmale als Nachrichtenfaktoren [w:] Holz-Bacha Ch., Scherer H., Waldmann N. (red.), Wie die Medien die Welt erschaffen und wie die Menschen darin leben, Westdeutscher Verlag, Opladen 1998. Hagen L.M., Die Beachtung Deutschlands in ausländischen Medien als Funktion der Nachrichtenfaktors Nähe, Publizistik 43. Hagen L.M., Opportune Witnesses: An Analysis of Balance in the Selection of Sources and Arguments in the Leading German Newspapers Coverage of the Census Issue, European Journal of Communication 1993. Hagen L.M., Die opportunen Zeugen. Konstruktionsmechanismen von Bias in der Zeitungsberichterstattung über die Volkszählungsdisskussion, Publizistik Heft 4, 37, Jahrgang 1992. Hamm I., Grothe T., Den politischen Dialog verbessern [w:] Politik überzeugend vermitteln. Wahlkampfstrategien in Deutschland und den USA, Bertelsmann Stiftung (red.), Gütersloch 1996. Hart G., Medien und Politik im Amerika des ausgehenden zwanzigsten Jahrhundert [w:] Politik überzeugend vermitteln. Wahlkampfstrategien in Deutschland und den USA, Bertelsmann Stiftung (red.), Gütersloch 1996. Hess A., Komunikowanie międzynarodowe w skali mikro na przykładzie polsko-niemieckiego projektu Pomost Medialny/Medienbrücke [w:] Fras J. (red.), Studia nad komunikacją popularną, międzykulturową, sieciowa i edukacyjną, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007. Hess A., Sasińska-Klas T. (red.), Media a integracja europejska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004. Hess A., Vyslonzil E. (red.), Der EU-Beitritt der Länder Ostmitteleuropas. Kontroversen in der Gesellschaft und die Rolle der Medien, Akcesja państw Europy Środkowowschodniej do UE. Społeczne kontrowersje i rola mediów, Peter Lang, Frankfurt am Main 2004. Hofman I., Polityka, media, społeczeństwo. Studia i szkice, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007,

194 Bibliografia Hombach B., Medien als Akteur und Instrument der Politik, Gedanken zur Zukunft, Herbert Quandt Stiftung, Bad Hamburg 2004. Hömberg W., Schlemmer S., Fremde als Objekt, Media Perspektiven, nr 1, 1995. Iwan L., Polscy korespondenci w Niemczech. Doświadczenie, warunki pracy i świadomość zawodowa [w:] Kopper G.G., Rutkiewicz I., Schliep K. (red.), Media i dziennikarstwo w Polsce 1989 1995, OBP UJ, Kraków 1996. Jasińska-Kania A., Stereotypy a kultura, Wydawnictwo Leopoldinum, Wrocław 1997. Kaase M., Demokratisches System und die Mediatisierung von Politik [w:] Sarcinelli U. (red.), Politikvermittlung und Demokratie in der Mediengesellschaft, Westdeutscher Verlag, Opladen 1998. Kaase M., Politikwissenschaft [w:] Jarren O., Saxer U., Sarcinelli U. (red), Politische kommunikation in der demokratischen Gesellschaft. Ein Handbusch mit Lexikon, Opladen 1997. Kepplinger H.M., Demontaż polityki w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007. Kepplinger H.M., Die Demontage der Politik in der Informationsgesellschaft, Verlag Karl Alber, Freiburg 1998. Kepplinger H.M., Ereignismanagement. Wirklichkeit und Massenmedien, Edition Interfrom, Zürich 1992. Kepplinger H.M., Instrumentelle Aktualisierung: Grundlagen einer Theorie publizistischer Konflikte [w:] Kaase M., Schulz W. (red.), Massenkommunikation: Theorien, Methoden, Befunde, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, Sonderheft 30, Opladen 1989. Kiefer M.-L., Massenkommunikation 1995, Media Perspektiven, nr 6, 1996. Kluver A.R., The Logic of New Media in International Affairs, New Media and Society, nr 4, 2002. Koch C., Meinungsführer. Die Intelligenzblätter der Deutschen, Rotbuch Verlag, Berlin 1989. Kolarska-Bobińska L., Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. Kolarska-Bobińska L., Łada A., Polska Niemcy. Wzajemny wizerunek i wizja Europy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. Krasnodębski Z., Ponowne sąsiedztwo. Refleksje nad obecnymi stosunkami między Niemcami a Polakami [w:] Kolarska-Bobińska L. (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. Kücher Renate (red.), Allensbacher Jahrbuch der Demoskopie 2003 2007. Die Berliner Republik, t. 12, Verlag für Demoskopie, Bonn 2008. Legutko P., Rodziewicz D., Mity czwartej władzy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002. Leserdaten 2008, www.journalist.de, 14.04.2009. Łada A., Podobieństwa i różnice w sposobie prowadzenia debaty publicznej na temat powstania Centrum przeciw Wypędzeniom w prestiżowych dziennikach w Polsce i w Niemczech, Studia Medioznawcze, nr 2 (25), 2006.

Bibliografia 195 Malinowski K., Przełom w stosunkach polsko-niemieckich. Wprowadzenie [w:] Sakson A., Polacy i Niemcy: stereotypy i wzajemne postrzeganie, Instytut Zachodni, Poznań 2001. Massenkommunikation V, badania ZDF/ARD, 1995. Massing P. (red.), Mediendemokratie, wyd. II, Wochenschau Verlag, Schwalbach 2004. Matykiewicz A., Polskie wybory parlamentarne w niemieckiej prasie prestiżowej, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (155 156), Kraków 1998. Medien von A bis Z, Hans-Bredow-Institut, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2006. Meyn H., Massenmedien in Deutschland, Konstanz 1999. Michalczyk S., Stare i nowe idee w teorii uses and gartifications, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (195 196), 2008. Michalczyk S., Komunikowanie polityczne, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005. Mikułowski-Pomorski J., Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Universitas, Kraków 2006. Mocek S., Dziennikarze po komunizmie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006. Mrozowski M., Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Oficyna Wydawnicza Aspra JR, Warszawa 2001. Na kogo Polska może liczyć, a kogo powinna się obawiać?, komunikat z badań CBOS, BS/183/2004. Nasz stosunek do innych narodów, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1994. Niewiadomska-Frieling A., Die deutsch-polnischen Beziehungen auf gesellschaftlicher Ebene: Die öffentliche Meinung in den neunzigen Jahren [w:] Die deutsch-polnischen Beziehungen 1949 2000. Eine Werte- und Interessengemeinschaft?, Leske&Bundrich, Opladen 2001. Noelle-Neumann E. (red.), Allensbacher Jahrbuch der Demoskopie 1993 1997, t. 10, Saur 1998. Noelle-Neumann E., Köcher R. (red.), Allensbacher Jahrbuch der Demoskopie 1998 2002, t. 11, Saur 2003. Ociepka B., Komunikowanie międzynarodowe, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2002. Ociepka B., Rola środków masowego przekazu w kształtowaniu opinii o Niemcach i Polakach [w:] Bingen D., Malinowski K. (red), Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989 1998, Instytut Zachodni, Poznań 2000. Ociepka B., Opinia publiczna [w:] Dobek-Ostrowska B., Fras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999. Olędzki J., Komunikowanie w świecie, Oficyna Wydawnicza Aspra, Warszawa 1998. Oniszczuk Z., Kształtowanie się polityki medialnej (Medienpolitik) rządu RFN w latach 1949 1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002. Opinie o stosunkach polsko-niemieckich, komunikat z badań CBOS, BS/8/2006. Opinie o stosunkach polsko-niemieckich i reparacjach wojennych, komunikat z badań CBOS, BS/169/2004.

196 Bibliografia Opinie o stosunkach polsko-rosyjskich i możliwości pojednania polsko-niemieckiego i polsko-ukraińskiego, komunikat z badań CBOS, BS/113/2008. Opinie o stosunkach z Rosją, Niemcami i Ukrainą. Na kim Polacy mogą polegać, a kogo się obawiać?, komunikat z badań CBOS, BS/98/2006. Opinie o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej i stosunkach z Niemcami, komunikat z badań, CBOS, BS/117/2007. Peter S., Expertenurteile über ausgewählte Print- und TV-Medien, niepublikowana praca magisterska, Mainz 1998. Pfetsch B., Adam S. (red.), Massenmedien als politische Akteure, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2008. Pfetsch B., Perc D., Die Medien als Akteure und Instrumente im politischen Prozess Mediatisierung und Inszenierung von Politik [w:] Massing P. (red.), Mediendemokratie, wyd. II, Wochenschau Verlag, Schwalbach 2004. Pisarek W. (red.), Słownik terminologii medialnej, Universitas, Kraków 2006. Pisarek W., O mediach i języku, Universitas, Kraków 2007. Pisarek W., Kwalifikacje dziennikarzy polskich w opinii redaktorów naczelnych, Zeszyty Prasoznawcze, nr 1 2 (141 142), Kraków 1995. Pisarek W., Obraz ZSRR i Niemiec w polskiej prasie, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (127 128), Kraków 1991. Polacy i Niemcy oceniają wzajemne stosunki, komunikat z badań CBOS, BS/35/2006. Polskie Badania Czytelnictwa, Target Group Index MillwardBrown SMG/KRC, SoftReport Explorer, 25.03.2009. Popko A., Fałkowski M., Niemcy o Polsce i Polakach, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006. Popko A., Wizerunek Polski w prasie niemieckiej [w:] Warchala M. (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. Postman, N., Wir amüsieren uns zu Tode. Urteilsbildung in Zeitalter der Unterhaltungsindustrie, Fischer, Frankfurt am Main 1991. Postman N., W stronę XVIII stulecia, PIW, Warszawa 2001. Postman N., Zabawić się na śmierć, Muza SA, Warszawa 2002. Postrzegany stosunek krajów UE do Polski, komunikat z badań CBOS, BS/25/2004. Przejawy dystansu społecznego wobec innych narodowości i religii, komunikat z badań, CBOS, BS/3/2007. Puhe H., Würzberg G., Lust und Frust. Das Informationsverhalten der deutschen Abgeordneten, Infomedia, Köln 1989. Pürer H., Raabe J., Medien in Deutschland, tom I: Presse, Ölschläger, München 1994. Ramaprasad J., Media Diplomacy: In Search of a Definition, International Communication Gazette, 31 (1983). Reinemann C., Medienmacher als Mediennutzer. Kommunikations- und Einflussstrukturen im politischen Journalismus der Gegenwart, Verlag Böhlau, Köln 2003. Reitze H., Ridder Ch.-M. (red.), Massenkommunikation VII. Eine Langzeitstudie zur Mediennutzung und Medienbewertung 1964-2005, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden- Baden 2006.

Bibliografia 197 Sakson A., Polacy i Niemcy: stereotypy i wzajemne postrzeganie, Instytut Zachodni, Poznań 2001. Sarcinelli U., Massenmedien und Politikvermittlung eine Problem und Forschungsskizze, Rundfunk und Fernsehen, nr 39, z. 4. Sarcinelli U., Politische Kommunikation In Deutschland, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2005. Saxer U., System, Systemwandel und politische Kommunikation [w:] Jarren O., Sarcinelli U., Saxer U. (red.), Politische Kommunikation in der demokratischen Gesellschaft. Ein Handbuch, Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 1998. Scherer H., Themen machen Politik Politik macht Themen [w:] Möhring W., Schütz W.J., Stützebecher D. (red.), Journalistik und Kommunikationsforschung, Festschrift für Beate Schneider, Vistas Verlag GmbH, Berlin 2007. Scharlau W., Zwischen Anpassung und Widerstand. Auslandskorrespondenten im Geflecht der Weltmedienordnung, Media Perspektiven, nr 2, 1989. Szulisch-Kałuża J., Portrety europejskich polityków w tygodniku Der Spiegel w latach 1989 1997, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (171 172), Kraków 2002. Schulz R., Nutzung von Zeitungen und Zeitschriften [w:] Wilke J. (red.), Mediengeschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1999. Schulz W., Grundkurs Medien, semestr letni 2001: http://www.wiso.uni-erlangen.de/wiso/ Sozw/kommpol/lehre_kowi_total.html. Schulz W., Politische Kommunikation. Theoretische Ansätze und Ergebnisse empirischer Forschung, wyd. II zmienione, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2008. Schulz W., Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badań empirycznych na temat mediów masowych w polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006. Schulz W., Politische Kommunikation, Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1997. Shinar D., Media Diplomacy and the Peace Talk: The Middle East and Northern Ireland, International Communication Gazette, nr 62, 2000. Soroka S.N., Media, Public Opinion, Foreign Policy, The Harvard International Journal of Press/Politics, nr 8, 2003. Staden von, B., Diplomacy in Open Societies [w:] McGhee G. (red), Diplomacy for the Future, University Press of America, Washington 1987. Stosunek do członkostwa w Unii Europejskiej i pozycja Polski w zjednoczonej Europie, komunikat z badań, CBOS, BS/115/2004. Stosunek Polaków do innych narodów, komunikat z badań CBOS, BS/193/2008. Stosunek Polaków do innych narodów, komunikat z badań CBOS, BS/148/2006. Stosunek Polaków do innych narodów, komunikat z badań CBOS, BS/116/2001. Stosunek Polaków do innych narodowości, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1996. Stosunki polsko-niemieckie w opinii publicznej, komunikat z badań CBOS, BS/72/2008. Superbrands Polska. Czołowe marki na polskim rynku 2005, t. I, Superbrands Ltd., Warszawa 2005. Szarota T., Niemcy i Polacy. Wzajemne postrzeganie i stereotypy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

198 Bibliografia Szopski M., Komunikowanie międzykulturowe, WSiP, Warszawa 2005. Szymańska A., Between Politics and the Media. Political Communication An Outline, Freeside Europe Online Academic Journal, nr 1, 2005, www.freesideeurope.com, 28.12.2005. Szymańska A., Spieglowski wizerunek polskiej polityki, Państwo i Społeczeństwo V, 2005, nr 2. Szymańska A., Zachodnioniemieckie tygodniki Die Zeit i Rheinischer Merkur jako przykład prasy opiniotwórczej, Państwo i Społeczeństwo IV, 2004, nr 4. Szymańska A., Wizerunek Polski w Spieglu w latach 1990 1998, Zeszyty Prasoznawcze, nr 3 4 (163 164), Kraków 2000. Thompson J.B., Media i nowoczesność. Społeczna teoria mediów, Astrum, Wrosław 2001. Tokarz K., Niemcy w prasie polskiej w latach 1989 1994 [w:] Fiedor K., Stadtmüller E. (red.), Wybrane problemy historii Polski i Niemiec XIX i XX wieku, Niemcoznawstwo, nr 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998. Wallace P., Psychologia Internetu, Rebis, Poznań 2003. Warchala M, Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. Wilke J., Leitmedien und Zielgruppenorgane [w:] Wilke J. (red), Mediengeschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1999. Woźna J., Polska na łamach Passauer Neue Presse, Studia Medioznawcze, nr 2 (25), 2006. Wrzesiński W., Niemiec w stereotypach polskich XIX i XX w. [w:] Walas T. (red.), Narody i stereotypy, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1995. Wrzesiński W., Sąsiad czy wróg? Ze studiów nad kształtowaniem obrazu Niemca w Polsce w latach 1795 1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992. Artykuły prasowe Karnowski M., Łukasik A., Zalewska L., Media kłamią, czy się mylą?, Newsweek, nr 22, 2005. Politycy stracili kontrolę nad dyplomacją, Newsweek, nr 39, 2004. Die Komplitzen. Hitlers europäische Helfer beim Judenmord, Der Spiegel, nr 21, 2009. Artykuły prasowe (materiał badawczy) Der Spiegel Dziennik Polska Europa Świat Fakt Frankfurter Allgemeine Zeitung Gazeta Wyborcza Nasz Dziennik

Bibliografia 199 Strony internetowe http://www.axelspringer.pl/media/, 08.03.2007 www.zkdp.pl, 25.03.2006, 28.12.2008, dane Związku Kontroli Dystrybucji Prasy http://www.lexisnexis.com/de, 27.03. 2006, dane Frankfurter Allgemeine Zeitung GmbH http://www.rzeczpospolita.pl/szukaj/archiwum.pl, 26.03.2006 www.awa-online.de, 14.04.2009, dane Allensbacher Markt- u. Werbeträgeranalyse www.gazeta.pl, 08.03.2007 www.ivw.de, 28.03.2006, 20.07.2003, dane Informationsgemeinschaft zur Feststellung der Verbreitung von Werbeträgern e.v. www.journalist.de, 14.04.2009 www.naszdziennik.pl, 28.12.2008 www.spiegelgruppe.de, 12.04.2009

Bibliografia 201 Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w serii DZIENNIKARSTWO I KOMUNIKACJA SPOŁECZNA dotychczas ukazały się: Teresa Sasińska-Klas, Agnieszka Hess (red.) Media a integracja europejska (2004) Maria Magoska (red.) Media władza prawo (2005) Bogdan Fischer, Weronika Świerczyńska-Głownia Dostęp do informacji ustawowo chronionych, zarządzanie informacją. Zagadnienia podstawowe dla dziennikarzy (2006) Agnieszka Hess (red.) Promocja małej i średniej przedsiębiorczości w unii europejskiej. Szanse wizerunek korzyści (2007) Teresa Sasińska-Klas, Agnieszka Szymańska Małopolski przedsiebiorca na rynku unii europejskiej. Założenia doświadczenia rezultaty (2007) Maria Magoska (red.) Wybory samorządowe w kontekście mediów i polityki (2008) Andrzej Nowosad Władza i media w Bułgarii (2008) Agnieszka Hess, Agnieszka Szymańska Pomost medialny? Rola mediów w międzynarodowej komunikacji politycznej na przykładzie relacji polsko-niemieckich (2009) W przygotowaniu: Agnieszka Szymańska Medialne fiasko zjednoczenia. Rola prasy prestiżowej w sytuacji przełomu politycznego na przykładzie niemieckiego zjednoczenia (planowane wydanie: 2010)

202 Bibliografia REDAKTOR Agnieszka Stęplewska KOREKTOR Marta Lupa SKŁAD I ŁAMANIE Tomasz Pasteczka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. (012) 631-18-80, tel./fax (012) 631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. (012) 631-01-97, tel./fax (012) 631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325