Stanisław Jerzy Lec. Myśli nieuczesane

Stanisław Jerzy Lec Myśli nieuczesane 1

Przez całe życie nie udało mu się stanąć pod pręgierzem opinii publicznej. W domu powieszonego nie mówi się o stryczku. A w domu kata? Bogowie dziedziczą po sobie przymioty i wiernych. Z recenzji: "Poetę tego cechowało szlachetne ubóstwo myśli". Rak rumieni się po własnej śmierci. Cóż za przykładu godna subtelność u ofiary! Sam widziałem raz cud. Było to wtedy, gdy obeszło się bez cudów. Błąd staje się błędem, gdy rodzi się jako prawda. Czy można do platfusów nosić ostrogi? Można. Ale nie należy nimi dzwonić. Na procesach przyznawały się czarownice do obcowania z diabłem. Krew w nas się burzy! Jak można było je do tego zmusić, przecież diabła nie ma! Ale głos rozsądku w nas woła: "Nieprawda, nieprawda, nieprawda!" Diabeł istnieje, był właśnie inkwizytorem. Pamiętajcie o tym, że jeśli diabeł chce kogoś kopnąć, nie uczyni nigdy tego swym końskim kopytem, lecz swą ludzką nogą. Burząc pomniki, oszczędzajcie cokoły. Zawsze mogą się przydać. Śnił mi się koszmar: Przerost biurokracji w państwie, gdzie niedawno ukończono likwidację analfabetyzmu. Co trzyma nas na tym globie prócz siły ciążenia? "Z eunuchami można mówić długo" - opowiadała pewna pani z haremu. Zmartwychwstać mogą jedynie trupy. Żywym trudniej. Korzystajcie z doświadczeń ornitologów. Żeby pisarze mogli rozwinąć skrzydła, muszą mieć swobodę korzystania z piór. Wielu dłubie w przełomowych chwilach narodu w nosie. Najczęściej pochodzą oni z rodzin, w których uważa się dłubanie w nosie za rzecz brzydką. Na żadnym zegarze nie znajdziesz wskazówek do życia. Wszystko jest w rękach człowieka. Dlatego należy myć je często. Nie każda salwa zwiastuje rewolucję. Człowiek z człowiekiem się nie zejdzie, ale góra z górą zawsze. Nawet brodę Proroka można ogolić! Fakt będzie zawsze nagi, choćby był ubrany według ostatniej mody. Wierzę, że człowiek stworzy kiedyś "homunculusa", człowieka sztucznego, ale na miłość Boga zaklinam, niech nie powtarza jego błędu i nie stwarza tego człowieka na podobieństwo własne. 2

Głupota jest matką zbrodni. Ale ojcowie są częstokroć genialni. Nie należy dopuszczać do tego, by tabor transportowy miasta nadawał się jedynie na barykady. Czy za karę, że nie wierzę w duszę, nie mam duszy? Na konfrontacji trup nie rozpoznał swego mordercy. Śniła mi się we śnie rzeczywistość. Z jaką ulgą się obudziłem. Wolę napis "Wstęp wzbroniony" aniżeli "Wyjścia nie ma". Uważajcie, satyrycy! I w krzywym zwierciadle hieny ostrzš sobie zęby. Zawsze znajdą się Eskimosi, którzy wypracują dla mieszkańców Konga Belgijskiego wskazówki zachowywania się w czas olbrzymich upałów. "Czuję, że rosną mi skrzydła!" - rzekła mysz. No i cóż z tego, panie nietoperzu? Żeby śmierć można było na raty odespać! Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć. Konstytucja państwa powinna być taka, by nie naruszała konstytucji obywatela. Gdy mit zderzy się z mitem, jest to bardzo realne zderzenie. Do głębokiej myśli trzeba się wspiąć A może Bóg sobie mnie upatrzył na ateistę? Jeśliś bez kręgosłupa, nie wyłaź ze skóry! Nawet na tronie wycierają się spodnie. Chociaż krowie dasz kakao, nie wydoisz czekolady. Okno na świat można zasłonić gazetą. Ja jestem piękny, ja jestem silny, ja jestem mądry, ja jestem dobry. I ja to wszystko odkryłem! Niektórym ludziom należałoby wytoczyć proces myślenia. Błoto stwarza czasem pozory głębi. Mówiono mi o nim: "To lew!" No i cóż, nie mamy pustyni. Należy go dać do cyrku lub do ZOO. Albo po wypchaniu do muzeum. Wolności nie można symulować! Nie można zagrać "Pieśni Wolności" przy pomocy instrumentu przemocy. Jak pchły skaczą myśli z człowieka na człowieka. Ale nie wszystkich gryzą. Uważajcie, satyrycy, z rodzeniem pomysłów! W filmie R. Claira "Niech żyje 3

wolność" z roku 1931 brzmi refren jednej z ironicznych piosenek: "Le travail c'est la liberté", a w roku 1940 na bramie oświęcimskiego obozu pojawił się napis "Arbeit macht frei!" Wiem, skąd legenda o bogactwie żydowskim. Żydzi płacą za wszystko. W dżungli noszą hełmy szturmowe przykryte siatkami, w które wplatajš najrozmaitsze maskujące zielska. Ja noszę czapkę frygijską obszytą błazeńskimi dzwonkami. "Pogrożę mu tylko palcem" - rzekł, kładąc go na cynglu. Czasem dzwony kołyszą dzwonnikiem. Rozmaicie można dzielić ludzi! O tym wiemy. Można na ludzi i nieludzi. Rzekł zdziwiony kat: "A ja dzielę ich na głowy i tułowie". Koniom i zakochanym inaczej pachnie siano. Gdybyż jeszcze kozła ofiarnego można było doić! Nie należy się powtarzać! Pssst! Niech tego nie usłyszy szczęście! Zdarza się, że haczyk zostaje połknięty razem z rybakiem. Biada dyktatorom, którzy uwierzyli, że nie są dyktatorami! Gdy zapachniały fiołki, rzekło łajno: "No cóż, działają tanim kontrastem!" "Jak należy się zachować" - pytał mnie mój znajomy - "gdy znajdzie się u siebie w domu przyjaciela żony w łóżku z obcą kobietą?" Gdy stawimy się kiedyś w dezabilach z różnych epok w dolinie Jozafata, co będziemy wspominać w rozmowach, czy ten krótki szmat życia, czy długi okres nieboszczykostwa? Trzeba tak pomnożyć ilość myśli, by nie starczyło dla nich dozorców. Znałem osobnika, co miał tak absolutnie fałszywy słuch, że gdyby był go podbudował teorią, zająłby niechybnie przełomową pozycję w dziejach muzyki. Piękne kłamstwo? Uwaga! To już twórczość. Pytasz się, o piękna pani, jak długo lęgną się moje myśli. Sześć tysięcy lat, o urocza. Nie mów o człowieku źle. On podsłuchuje w tobie. W pewnym kraju powiedział do mnie literat S.: "Władza leży na ulicy". - "Nie ma pośpiechu" - odrzekłem - "tu nie sprzątają ulic". Dziwny jest człowiek. Czasem mordując się jako skazaniec w kamieniołomach upatruje już sobie jakiś blok z granitu na własny pomnik. "Dlaczego" - zapytałem pewnego krytyka - "napisał Pan o tym jako o epokowym wydarzeniu, które będzie miało przełomowe znaczenie?" "O czym?" - zapytał. Śniłem, że X wypowiedział jakąś "Myśl nieuczesaną". Wynikała ona z jego sytuacji, harmonizowała z jego ideałami, była konsekwencją jego uroczej 4

inteligencji. Rano zrodziło się zagadnienie: Czy to jego myśl, czy moja? XI przykazanie: "Nie cudzosłów!" Co to jest Chaos? To ten Ład, który zniszczono przy Stworzeniu Świata. Gdyby kunszt konwersacji stał u nas wyżej, niższy byłby przyrost ludności. Transfuzja krwi odbywa się często z kieszeni do kieszeni. Pion z poziomem mają z sobą krzyż. Historia smutna z optymistyczną pointą: Było ich czterech. Każdy miał ostatniš deskę ratunku. Wszystkie cztery starczyły ledwie na jedną trumnę. Którą sprzedali. Czy z oka Opatrzności spadła ludzka łza? Ludzie, nie bądźcie skromni. Nie udawajcie lwów. Komu poślubić wolność, żeby była płodną? Nie mogę płonąć z oburzenia na dźwięk imienia Herostratesa, dopóki nie widziałem architektury świątyni Diany w Efezie. Niełatwo jest żyć po śmierci. Czasem trzeba na to stracić całe życie. Nie porywaj się z motyką na słońce. Musi nam ono starczyć jeszcze na miliardy lat. Otyli żyj ą krócej. Ale jedzą dłużej. Onegdaj dostałem list od czytelnika: "By zrozumieć Pańskie (Nieuczesane(, trzeba być oczytanym". Odtelegrafowałem z miejsca: "A trzeba, trzeba!". Gdyby Bóg nas znowu nagich wpuścił do raju, na pewno uderzyłaby dziś tam nasza nagość niemodnym już fasonem. Czy w określeniu "to człowiek m y ś l ą c y" kryje się komplement dla ludzkości? Nawet w jego milczeniu były błędy językowe. Nie wiem, kto jest praworządny, ja jestem prawożądny. Słońce, które wpada do więziennej celi, rysuje na podłodze cienie krat. W tych kwadratach mogą sobie więźniowie układać krzyżówki. Możliwości owych krzyżówek zależą od wielkości krat. Już sam znak paragrafu wygląda jak narzędzie tortury. Nie otwieraj nigdy drzwi takim, którzy je otwierają i bez twego pozwolenia. Nie opowiadajcie swoich snów. A może przyjdą do władzy freudyści! W jednych krajach banicja jest karą najdotkliwszą, w innych powinni o nią walczyć co najhumanitarniejsi obywatele. Nie podcinaj gałęzi, na której siedzisz, chyba, że cię chcą na niej 5

powiesić. W razie zmiany politycznej w niebie skorzystają na pewno święci w swoich życiorysach z oskarżeń "advocatus diaboli" w ich procesach kanonizacyjnych. I masochiści wyznają wszystko na torturach. Z wdzięczności. Nie odchodzimy od zmysłów, nie zapłaciwszy uprzednio. Kto ma dobrą pamięć, temu łatwiej o wielu rzeczach zapomnieć. Litera prawa powinna być włączona do alfabetu. W piekle diabeł jest postacią pozytywną. Można by wynaleźć karę dożywotniego więzienia obostrzoną sztucznym przedłużaniem życia. "Kawiarniany inteligent" nie jest epitetem jednoznacznym, trzeba dodać, z której kawiarni. I bezstronni nie są bezstronni. Są za sprawiedliwością. On przypomina mi wesz na łysinie. Wokół pełno blasku - a jednak wesz. Dzwon na trwogę musi mieć odważne serce. Widziałem raz tytana cerującego skarpetki. Był to jego pierwszy tytaniczny wysiłek. Myśli niektórych ludzi są tak płytkie, że nie sięgają nawet i c h głowy. Marzę o takiej kotwicy, która by za sobą pociągała lądy Najwierniej podtrzymują mity - najmici. Owca, co miała złote runo, nie była bogata. Róże pachną zawodowo. Pocałunek Judaszów zamyka usta poetom. Wiatry wieją bardzo przezroczyście. Wszystko należy poświęcić człowiekowi. Tylko nie innych ludzi. Można umrzeć na Wyspie Św. Heleny nie będąc Napoleonem. Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie. A co ludziom? W jednej z damskich łazienek pałacu w Łańcucie stoi uroczy rokokowy bidecik Marii Antoniny. Jestem chyba zdegenerowany: na widok tego kunsztownego naczyńka królowej musiałem myśleć o rewolucji francuskiej. Nie bądź snobem. Nie kłam nigdy, gdy prawda się lepiej opłaca. Że dopuszczono wówczas do Stworzenia Świata!!! "Z jednego krzyża można by zrobić dwie szubienice" - rzekł fachowiec z 6

pogardą. My podzieliliśmy się bogami, ale jak oni podzielili się nami? Jeśli miałbym moich morderców spotkać na innym świecie, wolę z nimi żyć już na tym. Zaproponowano mi z prowincji, bym za niższe honorarium pisał im tańsze myśli. Łatwiej powiedzieć na kogoś k..., niż być nią. Spotkałem człowieka tak nieoczytanego, że musiał cytaty z klasyków wymyślać sam. Marionetki najłatwiej zamienić na wisielców. Sznurki już są. Kto nabiera wody w usta, niech nią przynajmniej nikogo potem nie opluwa. Stosy nie rozświetlają ciemności. Do wykształcenia żonglera powinna obowiązkowo należeć nieznajomość praw fizyki. Każdy wiek ma swoje średniowiecze. Byle smród, co walczy z wentylatorem, uważa się za Don Kiszota. Tempo! Tempo! Można przeżyć życie w jednym dniu. Ale co zrobić z pozostałym czasem? Nie odwracać się tyłem do rzeczywistości? Czyżby rzeczywistość nie otaczała nas zewsząd? Och!! Ideę można d o g m a t w a ć do końca. Jeśli dwaj wrogowie mają wspólnego przeciwnika, podnieca to jeszcze bardziej ich wzajemną nienawiść. Każdy z nich bowiem chce być jedynym zwycięzcą swego nieprzyjaciela. Niejeden bumerang nie wraca. Wybiera wolność. Ciemne okna są czasem bardzo jasnym dowodem. Jak ćwiczyć pamięć, by umieć zapomnieć? Osiki drżą w każdym ustroju. Ale psiakość! W każdym się zielenią. Człowiek z człowiekiem prowadzi od wieków jeden monolog. Nawet szklane oko widzi swą ślepotę. Czasem nawet głupi but pozostawia po sobie niezniszczalny ślad. Czy wolno mijać się z prawdą? Tak, jeśli się ją wyprzedza. Ecce homo! - homini lupus est. I miedziane czoła są pełne blasku. 7

Pegaz nie powinien być kuty na wszystkie cztery nogi. Pamiętaj, nie zdradzaj nigdy prawdy! Zdradzaj prawdę!! "Zając l u b i buraczki" - takie jest zdanie kucharza. Cóż eunuchowi po cywilnych ślubach? Na początku było Słowo - a na końcu Frazes. Gdy plotki się starzeją, stają się mitami. Żyć jest bardzo niezdrowo. Kto żyje, ten umiera. On? Posiada encyklopedyczną niewiedzę! Gdyby się była jeszcze bardziej spóźniła na randkę, byłbym został Petrarką. Czy człowiek nie umiejący liczyć, który znalazł czterolistną koniczynę, ma też prawo do szczęścia? Chciałem powiedzieć światu tylko jedno słowo. Ponieważ nie potrafiłem tego, stałem się pisarzem. Czy nagie kobiety są inteligentne? Nie włazi się kaloszami do duszy bliźniego, wytarcie nóg nie pomaga. Pocieszam się zawsze, że gwiazdy, które toną w jeziorze, są niezamieszkane. Ta brudna woda była białym śniegiem. Ominąłem ją pełen uszanowania. Salto m o r a l e jest bardziej niebezpieczne niż salto mortale. Przywarli do siebie tak blisko, że nie było już miejsca na żadne uczucia. "Styl to człowiek". Jakże nie zamieszkana byłaby nasza ziemia! Rada dla pisarzy: W pewnej chwili trzeba przestać pisać. Nawet przed zaczęciem. Padł na niego cień podejrzenia. I w tym cieniu się ukrywa. Pluskwy gnieżdżą się nawet w ramach obrazu świata. Niejeden, co pchał się na świecznik, zawisł na latarni. Nie wzywaj nocą pomocy. Jeszcze zbudzisz sąsiadów. I na nas mówią Zachód na Wschodzie, i na nas mówią Wschód na Zachodzie.. Czy sceptycyzm jest wygodnym światopoglądem? Sceptycy zapatrują się na to sceptycznie. Głupota nie zwalnia od myślenia. "Nie drażnić lwa!" - "Dlaczego?" - zapytałem dozorcy. - "Dostaje biegunki" - odrzekł. 8

Za każdym rogiem czyha kilka nowych kierunków. Optymizm i pesymizm różnią się jedynie w dacie końca świata. I pomyśleć, że na tym ogniu, który ukradł Prometeusz bogom, spalono Giordana Bruno! Dialog półinteligentów równa się monologowi ćwierćinteligenta. Pokazywano mi w Wiedniu łóżko, w którym sypiał Grillparzer. Ba! Widzę często łóżko pani X., w którym spał poeta A., muzyk B., malarz C., aktor D. Jak dotąd. Jedni ukrywają przed drugimi prawdę, bo jej się boją, drudzy ukrywają ją przed pierwszymi, bo chcą ją uchronić do właściwej chwili. A jest to jedna i ta sama prawda. Ypsylon to wielki człowieczek! Czy jeżeli ludożerca je widelcem i nożem - to postęp? Oburzenie nigdy nie powinno być tak głębokie, by nie mogło wybuchnąć. Podaję wam gorzkie pigułki w słodkim lukrze. Pigułki są nieszkodliwe, trucizna jest w tej słodyczy. "Król jest nagi", ale pod wspaniałymi szatami. Czasem mnie diabeł kusi, by uwierzyć w Boga. Ci, którzy mają ideę wciąż w gębie, mają ją zazwyczaj i w pobliskim nosie. Pogódźcie się! Niech teologowie rozmyślają nad tajemnicą "bytu, co określa świadomość". Można kręcić wstecz katarynkę, ale nie melodię. Sadyści i masochiści powinni tworzyć z sobą samowystarczalne spółki, trusty i państwa. Myśmy z czerwonych wsypów na poduszki robili sztandary, a inni ze sztandarów robili wsypy na pierzyny. Czas robi swoje. A ty człowieku? Do myślenia potrzebny jest mózg, nie mówiąc już o człowieku. Nikt nie chce czuć smaku drożdży w cieście, które właśnie dzięki tym drożdżom wyrosło. Gniewni są Prometeusze. "Czy macie coś na wątrobie?" - zapytałem. "Sępa - panowie poeci - sępa!" - odpowiedzieli. Śmierci klientela nie wymiera. Podobno między mną a Adolfem R. Jest ta różnica, że Adolf jest w sobie szczęśliwie zakochany, a ja w sobie nieszczęśliwie. Poprawiłbym tu jedynie sformułowanie dotyczące mnie na "bez wzajemności". 9

Mam przed sobą bardzo wiele tajemnic, czy zdołam je utrzymać? Wobec coraz silniejszego zainteresowania się w niektórych krajach islamem, należy przypomnieć, że religia muzułmańska surowo zakazuje spożycia alkoholu. Ona? Nawet okulista nie wyczytałby w jej oczach niczego więcej niż trzy dioptrie. Kiedy Kain zabił Abla, a ten ostatni pozostał na to nieczuły, był to pierwszy precedens: "Martwa ofiara nie zgłasza sprzeciwu". Wieko trumny od strony użytkownika nie jest ozdobne. Ciekawy okaz samorództwa: pisarz rodzi przymiotniki przed narodzeniem przymiotów. Dramaturg: brzuchomówca duszy. A zawsze uśmiechaliście się z niedowierzaniem, gdy wspominałem mimochodem, że zabawiam się czasem opowiadaniem sobie własnych anegdot. Z raju wygnano przecież jedynie Adama i Ewę. A jak się stamtąd wydostały na wolność lwy, orły, małpy, pchły itd. A nawet jabłka? Nie pisz Credo na parkanie! Bezmyślność zabija. Innych. Zawsze istnieje jeszcze ostrzejsza tępota. Gdy ludożercy wyplują z niesmakiem ofiarę, czy to despekt dla delikwenta? Katarynka zemle każdą melodię. "Dzika świnia" - to brzmi szlachetniej niż po prostu "świnia". Jest rok 1957. Zrodził się pierwszy goryl w niewoli. Jest to wielki sukces nauki. Teraz będziemy mogli obliczyć, od ilu milionów lat istnieje człowiek. Najtrudniej o prawdę w czasach, gdy wszystko może być prawdą. I ja mam chwile filozoficznej zadumy. Staję sobie na moście nad Wisłą, od czasu do czasu spluwam na fale i myślę przy tym: "Panta rhei". Zwracaj się zawsze do bogów obcych. Wysłuchają cię poza kolejką. "Ach, jakże chciałbym być jeszcze raz stary!" - rzekł młody nieboszczyk. I czas Einsteina zależał od zegara miejskiego. Nie każda palma pierwszeństwa rodzi kokosy. Który pisarz zrezygnował dobrowolnie z genialności? Tylko ja musiałem się wcześnie z tym pogodzić. Poznałem, że brak mi elementu nudy. Walczymy o prawo do wyjątków. Niech "wyjątek potwierdza regułę" tylko wtedy, gdy chce. Każda miotła zmiata się powoli sama. I drzewa by na pewno zmieniały od czasu do czasu kraje, tylko w ich społeczności obowiązuje widocznie zasada ustanowiona dla ludzi: "Glebae adscriptus". 10

Dno nie istnieje. Istnieją tylko przeszkody głębi. I słowo może być kneblem. Niektórzy chętnie nosiliby czapkę frygijską, gdyby była czapką-niewidką. Czasem czyjeś drzewa tak wyrastają, że ich owoce spadają na głowy sąsiadom. Historycy sztuki, czy wynaleźliście już styl dla stworzonego świata? Gdyby nie to, że człowiek żyje na świecie, wątpię, czy interesowałby się polityką. Kto stracił głowę, tego ona często boli. Jesteśmy nadal społeczeństwem stanowym - z przewagą stanu nietrzeźwego. I góry dzielą przepaście. Czasem wzdrygam się na myśl, że mogę w sardynce ukąsić jakiegoś Jonasza z biblii dla krasnoludków. "Czy opłaca się być bałwanem na tak krótko?" - myślę sobie, gdy go dzieci zimą lepią. Można przejść na pozycje wroga pozostając na własnych. "Nie wylewajcie dziecka z kąpielą." Ha, Ha! - przysłowie kiepskich hydraulików. Najczęściej zżerają "martwe dusze" więcej niż żywe brzuchy. Wzruszające są wspomnienia po wspomnieniach. Można zmienić wiarę nie zmieniając Boga. I odwrotnie. Dno jest dnem, nawet jeśli jest obrócone do góry. Pytasz mnie, jak grał ów wirtuoz? W jego grze było coś ludzkiego: pomylił się. Kanonizacja zabija w moich człowieka, którego mógłbym uważać za świętego. Kto wyciąga losy ludzkie? Cóż za gigantyczna myszka czy papuga kosmiczna! Kto stoi przy katarynce? Jedynie melodię znamy. Nauka jest sprawą wielkich. Maluczkim dostają się nauczki. Przepis: "Niech żywi zachowają ciszę na cmentarzach, jeśli to potrafią nawet umarli". I przezroczyste cele rzucają na siebie cień. Za każdego trupa zapisujemy śmierci plus krzyżykiem na cmentarzu. Masowa hodowla czterolistnej koniczyny na pewno przynosi korzyści. Nie ma złego, co by... Gdy Ikar z Dedalem spadli, stali się aniołami, wyrosły im własne skrzydełka i mogli potem fruwać, ile ich dusze zapragnęły. Gdy samodzielnie odkryłem myśli wypowiedziane już gdzieś przez wielkich filozofów, nie podnosiło to mnie w moich oczach, lecz umniejszało ich. Mikro- czy megalomania? 11

Niektórzy ludzie patrzą przez własne oczy jak przez judasze. Podziemne klozety mają większą szansę przetrwania niż najpiękniejsze gotyckie wieże. Tajemnica: niżej poziomu. Tragedia R. Polega na tym, że kocha się w sobie, a sobą być nie może. Rany się zabliźniają, ale blizny rosną wraz z nami. Czy ważna jest pielgrzymka, jeśli droga zaprowadziła pątnika do innego celu? Pewien sodomita podniecał się oglądaniem podręcznika zoologii. Czy należy książkę tę uznać za wydawnictwo pornograficzne? Nie każda noc kończy się świtem. Czy wyobrażacie sobie kobietę, która dałaby swojemu oblubieńcowi opowiadać przez 1001 nocy bajeczki? Odciski palca bożego nie są nigdy identyczne. Nawet kiedy się poluje na słonie, trzeba czasem zabić pchłę. Byli i tacy męczennicy, co szli drogą krzyżową z powrotem. Rzeczy śmiesznych nie biorą ludzie na serio. Tak jak gdyby zastrzelono kogoś z rewolweru w kształcie świnki morskiej, a facet zabity nie chciał tego uznać. Czasem trzeba zamilknąć, żeby zostać wysłuchanym. "Ma ptasi mózg" - mówiono o pewnym orle. W co wierzę? W Boga, jeżeli jest. Nosorożec nie powinien w rubryce "znaki szczególne" wpisywać: róg na nosie. Małżeństwo jest instytucją. Więc czy nie za mało pracowników? Twarz wroga przeraża mnie wtedy, gdy widzę, jak bardzo jest podobna do mojej. Uczcie się języków. Nawet nie istniejących. Odkrycie Ameryki nie jest zasługą Amerykanów. Wstyd! W przedpieklu nie powołuj się jeszcze na szatana. Kto w piekle miał szlify - i w niebie nosi akselbanty. Bezsilna wściekłość dokonuje cudów. Czym staje się diabeł, kiedy przestaje wierzyć w Boga? Jest małe nic i jest Wielkie Nic. Nie mlaskać oczyma! Na szyi żyrafy pchła zaczyna wierzyć w nieśmiertelność. Śniła mi się reklama środków antykoncepcyjnych: "Nie urodzeni będą was błogosławić!" 12

Skąd wiatr wie, w którą stronę wiać? Nie twórzcie sobie bogów na swoje podobieństwo! Czasem są "wtyczki", ale nie ma kontaktu Miał tak wysokie wyobrażenie o swojej osobie, że wydawał się sobie czasem karłem. Nie spoufalaj się ze sobą! Klucz sytuacji tkwi często w zamku sąsiada. Uważaj, by się nie dostać pod czyjeś koło szczęścia. Czy ryby, które przelatują przez oka sieci, cierpią na kompleks niższości? Cóż za nietakt grać na czyimś piszczelu melodię, której nieboszczyk nie lubił. Mam nowe zmartwienie: Co by było, gdyby ludzie zaczęli nagle rosnąć? Czy należałoby ich przykrócić, czy urządzić świat dla nich? Nie wysyłajcie daltonistów po niebieskie migdały. Mogą wrócić z niczym. Nie wyrastaj ponad miarę panteonu! Idealiści pragną materializacji duchów. I lwią część lwa ktoś zeżre. Popełnił zbrodnię: zabił człowieka! W sobie. Nasze wszystkie odrębne fikcje składają się na jedną wspólną rzeczywistość! Własna śmierć nie jest dla dżentelmena żadną wymówką! Bohaterowie dawnych mitów byli prawie nadzy, bohaterowie dzisiejszych są zupełnie nadzy. Człowiek, który jest geniuszem, a nie wie o tym - nie jest nim chyba. Im człowiek ma bogatszą fantazję, tym czuje się uboższy. I brak owoców rodzi fermenty. Przeludnienie świata doprowadziło do tego, że w jednym człowieku żyje wielu ludzi. Trzeba by również Izby Wytrzeźwień dla ludzi pijanych szczęściem. Zdarza się, że chorąży wieje w inną stronę niż sztandar. To, że umarł, nie jest jeszcze dowodem, że żył. Między jedną miłością a drugą trzeba dla przyzwoitości przebyć kwarantannę z trzecią. I aniołowie mają swoich szatanów, i szatani swoich aniołów. Perspektywa - rzecz słodka: zobaczyć wrogów tak małych! Wchodź w siebie bez pukania! 13

Można otworzyć usta z zachwytu, by zamknąć je ziewnięciem. Chcesz ukryć twarz - wyjdź nago. Serce człowieka bije drugiego niemiłosiernie. Wykupił siebie z niewoli obcej, ale dalej uważał się za niewolnika własnego. Straszne są słabostki siły. I lekkość ma swój ciężar gatunkowy. Z Księgi Przeznaczenia: "A jedni muszą być czopkami!" Nie chodź utartymi drogami, bo się pośliźniesz. Dziurę w myśli trudno zatkać rzeczywistością. A może jesteśmy jedynie czyimś wspomnieniem? Bosy nie stąpa po różach. "E pur si muove!" - krzyknął rozwścieczony kat po egzekucji. Najczęściej tam jest wyjście, gdzie było wejście. Kto krzyczy: "Niech żyje!" - musi płacić za pogrzeb. Nie zadawaj się z idiotami, jeśli nie jesteś psychiatrą. Są za głupi, by płacić niefachowcom za towarzystwo. I głos sumienia przechodzi mutację. Uważaj, żeby nie chwyciło cię za gardło czyjeś wzruszenie. Gdy lud nie ma głosu, poznaje się to nawet przy śpiewaniu hymnów. Samotności, jakaś ty przeludniona! Nie wystarczy mówić do rzeczy, trzeba mówić do ludzi. Wiecie, gdzie zawsze można znaleźć nadzieję? W garderobie przed piekłem, pod napisem: "Lasciate ogni speranza!" Nie należy wyciągać konsekwencji z błota. Czasem są noce zbyt ciemne, by je ujrzeć. Najwięcej kształtów ma abstrakcja. Czas jest nieruchomy. Tylko się w nim posuwamy w niewłaściwym kierunku. To odważny pisarz! Postawił kropkę po nie napisanym, zdaniu. Kapitan schodzi z okrętu ostatni. Dlatego admirałowie śpią tak spokojnie podczas burzy. I kaftan bezpieczeństwa powinien być na miarę szaleństwa. 14

Wiatry zmieniają drogowskazy. Nie każdy umie tańczyć do muzyki przyszłości. Przedostatni Mohikanin zabija często ostatniego Mohikanina, by nim zostać. Miał samopoczucie widma, które się jeszcze nigdy nikomu nie przywidziało. I pies w stolicy szczeka centralniej. Jeśli twój wróg zrobi fałszywy krok - uważaj! Tańczycie do jednej melodii. Życie zabiera ludziom zbyt wiele czasu. Duch czasu straszy nawet ateistów. Wszyscy bogowie b y l i nieśmiertelni. I na drogach myśli czatują rozbójnicy. Oczywiście i oni czują się intelektualistami. Niektóre charaktery są niezłomne, ale rozciągliwe. Niejednemu zeru wydaje się, że jest elipsą, po której świat się kręci. Kto nie ma sumienia, musi kompensować to jego brakiem. W walce idei giną ludzie. Kto jest bez winy, niech rzuci pierwszy kamieniem. Pułapka. Wtedy już nie będzie bez winy. Ludziom przydałby się czasem "dzień wolny od życia". I jasnowidze to czarnowidze. W zupie grzybowej zostało tak mało z uroków lasu! Ludzie, nie odwracajmy się od siebie! Możemy jeszcze zobaczyć, że jesteśmy pomalowani tylko z jednej strony. Każdy krzak może być ognistym, jeśli zdołasz go podpalić swoją wyobraźnią. Dlaczego piszę te krótkie fraszki? Bo słów mi brak! Kiedy wystrzelimy pocisk myśli poza granice rozumu? Powiedz mi, z kim sypiasz, powiem ci, o kim śnisz. Warszawa, czasy Hitlera. Wczesny poranek. Na murze obok żandarmskiej wachty świeżą farbą w pośpiechu wykrzyczane: "Niech żyje wolność!" "To właściwie komunał" - rzekł spieszący ze mną z noclegu znakomity logik X. Trzeba mieć dużo cierpliwości, by się jej nauczyć. Ukrywał się za językiem, który pokazywał światu. Coś się psuje w państwie duńskim! O, jak olbrzymią jest Dania! I z marzeń można zrobić konfitury. Trzeba tylko dodać owoce i cukier. 15

Mieć sobowtóra, popełnić na nim samobójstwo i żyć jako tamten dalej - co za możliwości do schizofrenii! Przyznaj się: kiedy grasz w czerwone i czarne, żyje w tobie nadzieja, że wygrasz w zielone! Figury są najczęściej z kamienia. I tyłki noszą maski. Ze zrozumiałych powodów. Jeśli podoba ci się worek, kup go razem z kotem, którego ci chcieli w nim sprzedać. Pechowcy, kiedy już śpią, śnią, że ziewają. Pamiętajcie: stanowisko ma zawsze tylko myśliwy, nigdy zwierzyna. Jeśliś znał przed laty hienę i po latach spotkał ją jako wiewiórkę, niech to, żeś ją poznał da ci chwilę zadumy. Każda krowa była kiedyś bycza. Bałem się zawsze nie nabitych karabinów. Rozbijano nimi głowy. Istnieją również perfideiści. Oduczyliśmy się odróżniać nagrobki od pomników Im mniejsi obywatele, tym większe zdaje się imperium. Najłatwiej zabłądzić w borze, gdy go zrąbią. "Chciałbym, żeby świat był Grand Guignolem!" "Jesteś sadystą!" "Nie! Tylko tam to wszystko jest na niby!" Smutne, gdy najdroższą istotą jest dla kogoś jedynie istota zagadnienia. Spierają się o istnienie Boga. Obie strony chcą zatrzeć ślady zbrodni, że go zabiły. Oczywiście - nim zdołał zaistnieć. Negacja jest elementem pozytywnym całości. Wymiar Niesprawiedliwości jest zawsze we właściwych rękach. Cóż z tego, że życie przemija, jeśli jest tak kosztowne? Miał masło na głowie. Ile takiego masła przypada na głowę luedzkości? Na jedną indywidualność może się składać cała instytucja. To, czego sobie wyobrazić nie można, można często kupić. I co do wahania się należy powziąć decyzję. Pomyśl, zanim pomyślisz. Gdyby człowiek znał miarę swej wielkości, nie musiałby rosnąć wyżej. Burzliwe jest Morze Obojętności. 16

Czy surrealizm przestaje nim być, jeśli jest urzeczywistniony? Szkoda, że nie będziemy żyć już w czasie, gdy okaże się, że nasz rachunek czasu był złudzeniem. I wcale nie starzeliśmy się. Moralność jest kwestią umowną albo natychmiast płatną. Wielu z moich przyjaciół stało się moimi wrogami, wielu nieprzyjaciół zaprzyjaźniło się ze mną, ale obojętni pozostali mi wierni. Ostatnia książka Iksa to powieść z kluczem. U stróża. Czy starczy słów, by nasycić nimi wszystkie gęby? W każdym "strachu na wróble" drzemią ambicje grozy. Dajcie nawet ślepym bawić się w ciuciubabkę! Dmijmy sami w nasze żagle! Cezarów zabijają zazwyczaj przyjaciele. Bo są wrogami. I pusta, zalakowana koperta zawiera tajemnicę. Mieć nóż na gardle przeciwnika - niebezpieczna chwila! Do celu? Tam się wysiada. Posiadł wiedzę, ale jej nie zapłodnił. Brzydko jest posądzać kogoś, gdy ma się zupełną pewność. Chamstwo ma tylko wtedy rację bytu, gdy jako zjawisko wywołuje równą sobie reakcję intelektu. Gdy nie wieją żadne wiatry - i kurek na kościele ma charakter. Nie znając obcego języka, nie zrozumiesz nigdy milczenia cudzoziemców. Istoty mięsożerne, nie zjadajcie wszystkich królików, bo gdy nie starczy królików doświadczalnych... wiecie już! Owoce zwycięstwa? Gruszki na wierzbie. Nawet flądra nie jest bezstronna. Nie użyźniajcie nieużytków umysłowych! Nawet móżdżek cielęcy wie, jak smakować ludziom. Dopiero po Stworzeniu Świata powstało mnóstwo niestworzonych rzeczy. Lubię tych, co by byli, gdyby ich nawet nie urodzono. Gdy się mit zmienia w rzeczywistość, czyje to zwycięstwo - materialistów czy idealistów? Uderz w struny, a nożyce się odezwą.. Nie z każdego jaja wykluwa się Kolumb. 17

Przestrzegano mnie przed Iksem: "Nie uspołeczniony!" Poznałem go. Bardzo uczłowieczony. Zawsze kiedy człowiek zaczyna wątpić w siebie, palnie takie głupstwo, które go zachwyci. Są urodzeni mężowie stanu - wyjątkowego. Przysłowia sobie przeczą. I to jest właśnie mądrością ludową. Żaden Torquemada nie wyciągnie z ludzi tylu sekretnych myśli, co żądza sławy. Dlaczego spadamy z księżyca zawsze na tę samą ziemię? Można oczy zamknąć na rzeczywistość, ale nie na wspomnienia. Widzę pana myśli: "Ex oriente lux, ex occidente luxus!" Gasnący entuzjazm powinien zostawić osad, którym by można posmarować sobie twarze dla niepoznaki. Gdy krzykną: "Niech żyje postęp!" - pytaj zawsze: "Postęp czego?" To dziwne, jak trudno wywołać echo w najbardziej pustych głowach. "To tylko meteor" - powiedziała pogardliwie świeczka. Wzięli go za kogoś innego, ale oddali lojalnie jego własnego trupa. Od zbrodni nie płaci się podatku. Za taniochę ludek chętnie drogo płaci. W tych 1957 latach po Chrystusie ileż zmieściło się lat więzienia! Kogut opiewa nawet ten ranek, w którym idzie na rosół. Szkoda, że do raju jedzie się karawanem! Cierpieć na ból serca i nie być lirykiem? Po co? Młodociani przestępcy nie mają zapewnionej przyszłości. Mogą z nich wyrosnąć jeszcze porządni ludzie. Reforma kalendarza nie skróci ciąży. W swej skromności uważał się za grafomana, a był donosicielem. Czy jestem wierzący? Bóg jedyny raczy wiedzieć. Nie sztuka powiedzieć: "Jestem!" Trzeba być. Czy wśród ludożerców są jarosze? Mój mózg był zbyt zmęczony, by stworzyć jakąś fałszywą myśl. Nie wszystkich Ablów stać na własnych Kainów. Muszą się zadowolić zbiorowymi. Ludzie nie mający ze sztuką nic wspólnego - nie powinni z nią mieć nic wspólnego. Proste? Nie wiem, czy ryba byłaby niema, gdyby miała tyle tajemnic, co my. 18

Trzeba być zawsze tylko sobą. Koń bez ułana jest zawsze koniem. Ułan bez konia tylko człowiekiem. Na każdym szczycie jest się nad otchłanią. Można być wirtuozem fałszywej gry. Ach, co to była za męka! Dokoła same nagie kobiety, ubrane aż po szyję. Po niektórych wspomnieniach nie wystarczy jedynie zimny prysznic, trzeba przede wszystkim prawdziwej, gorącej kąpieli. Purytanie powinni nosić dwa listki figowe na oczach. Ten, co budzi się w łóżku, do którego się nie kładł, niech natychmiast sprawdzi swoją tożsamość. Złamał sobie życie! I teraz ma dwa oddzielne, bardzo przyjemne życia. Człowiek rośnie w cenie, którą płaci. Różne myśli chodzą po głowie. Niektóre ją nawet opuszczają. Ciekaw jestem, czy jakieś zwierzę, patrząc na nas, myśli: "Ecce homo!" Myśl autora zapładnia często krytyków do poronień. Wykrzyknik, który sflaczał, staje się znakiem zapytania. Pomnik może być doskonałym zegarem słonecznym. Nawet później, gdy go nie ma, wie się, co za godzina wybiła. Maczugi były zabawką. Dziś zrozumiałby to nawet zabity nimi. Każdy kręci sobie sznur na szyję w kolorze, który mu odpowiada. Żył poza swym ciałem, ale lojalnie starał się o jego utrzymanie. Ci, którzy zjedli wszystkie rozumy, powinni nakarmić wszystkie brzuchy. I dusza musi być czasem na diecie. Trzeba ciągle zaczynać od końca. Nie pytaj Boga o drogę do nieba, bo wskaże ci najtrudniejszą. Nasze punkty widzenia pokrywają się. Idzie tylko o to, który który pokrywa. "Nie zabijaj!" - w Dekalogu - brzmi jak napomnienie, a jest przecież odkryciem! Uważajmy! Lekceważony przez nas analfabeta może postawić kropkę nad i. A może wykorzystamy kiedyś przemysłowo dusze ludzkie? Przy pożarze Getta upiekło wielu swoją własną pieczeń. Ceń słowa! Każde może być twoim ostatnim. Rozumiemy wszystko, dlatego nie możemy niczego zrozumieć. 19

Można się zapluć nie otwierając ust. Czy muszą być ludzie ze stali? Czasem zdaje mi się, że powinni być z krwi i kości. Waga zagadnienia liczy się brutto. Z nami. Jak tłumaczyć westchnienia na obce języki? Nie każdemu z życiem do twarzy. Proteza duszy musi być niewidzialna. Można kogoś skazać na zapomnienie, ale wyrok trzeba wykonać na pamiętających. Wysoki to poziom, jeśli na głowę ludności przypada pół głowy. A może wymyślimy szybko jakąś inną rachubę czasu, byśmy nie znajdowali się w XX wieku? Zdania są zwykle podzielone - między silnych. Zapytała mnie uroczo: "To chyba bardzo trudno wymyślić wszystko z głowy, tak jak Pan?" - "Trudno" - odrzekłem - "ale myślę, że z nogi byłoby jeszcze trudniej". Drogowskazy stoją na miejscu. "Lepsze jutro" nie zawiera asekuracji przed "jeszcze lepszym pojutrzem". Rasowa plotka nie powinna się nigdy sprawdzać w stu procentach. Czasem czuje się człowiek jak "amen", co nie znało pacierza. Tylko poeta mógłby wystawić kwestionariusz dla Pana Boga. Troglodyta nie był troglodytą. Stał na poziomie ówczesnej cywilizacji. Wierzę, że zdziwiłoby cię, gdyby nagle krowa zaczęła mówić po angielsku. Ale uwierz mi, że za dziesiątym razem miałbyś do niej żal, że nie ma oksfordzkiego akcentu. Oczywiście, gdybyś znał się na tym. Niewypał myśli zależy również od głowy, w którą trafia. Zdarza się, że ktoś stawia sobie pomnik za to właśnie, że stawia sobie ten pomnik. Wszystko jest złudzeniem. Oczywiście i poprzednie zdanie. Gdy z radości podskoczysz do góry, uważaj, by ci ktoś ziemi spod nóg nie usunął. Spotkałem na drodze mego życia ludzi, których zwykłem spotykać również gdzie indziej. "Deszcz pada do góry" przyznał człowiek powieszony do górny nogami. Dopisano: "Zgodnie z prawdą". Któż pyta tezy i antytezy, czy chcą zostać syntezą. Dwie linie równoległe spotykają się w nieskończoności - i one w to wierzą. Ile p r z e p a d a na głowę ludności? Oto miara kultury. Mamy w kraju bogate zasoby nie wykorzystanej energii. Tupet ćwierćinteligentów. 20

Wśród wielkoludów staraj się być karłem, wśród karłów wielkoludem, ale wśród sobie równych staraj się być im równy. Nasza niewiedza sięga coraz dalszych światów. Miłość ojczyzny nie zna granic cudzych. Wolałbym, gdyby Dawid był zabił Goliata harfą. Demostenes przemawiał swobodnie z kamykiem w ustach. Też mi przeszkoda! Śmiejcie się do łez! Dla optymistów i pesymistów. Palce sług powinny pozostawiać odciski panów. Uczciwość artystyczna przeszkadza czasem narodzić się artyście. Obserwujemy ciekawe zjawisko: bełkot jako środek porozumiewawczy między ludźmi. Co kuleje - idzie. Być swoim własnym ministrem spraw wewnętrznych! Za każdym krzakiem siedzi zając wyobraźni. Czasem okazuje się duchem gołego tyłka. Ludzie nie są egoistami. Nikt nie nosi żałoby po sobie. Sukces Heinego! Stać się na cały świat znanym "nieznanym poetą"! Nigdy ton nie powraca do struny. Cóż za snobizm! Chcieć zostać Wielkim Eunuchem. Z wielkiej chmury - mały cień? To dziwne! Są tacy, co nigdy nie mieli nadziei, i tacy, co wiecznie ją tracą. Straszne jest, jeśli jeden pan posiada olbrzymią ilość niewolników. Myślę jednak, że nie lepiej jest, gdy niewolnik posiada wielu panów. Wielu z tych, co wyprzedzili swój czas, musieli nań czekać nie w najwygodniejszych pomieszczeniach. Widziałem człowieka przelewającego z pustego w próżne. Spytałem go, po co to robi. "Jestem unowocześnioną klepsydrą". Uważaj, żebyś przez nieuwagę nie stworzył czegoś wiekopomnego. Iluż ludzi będzie musiało poświęcić świadomie swoje życie, by to zniweczyć. Analfabeci muszą dyktować. Gdy wszystko musi się zgadzać, musi się coś nie zgadzać. Poeta X stawia zawsze na dobrego konia. Nie jest nim nigdy Pegaz. Wielu ludzi nie podpisało "Listy obecności na świecie". Pora świtu zależy od położenia geograficznego. 21

Co nazywam marzeniem? Chociażby myślenie o parówkach przy jedzeniu kabanosa. Wielu próbowało stworzyć kamień filozoficzny przez petryfikację myśli. W niektórych słownikach brak słowa honoru. I słowa bez pokrycia bywają wysoko notowane. Gdy fatamorgana okaże się rzeczywistością, żądajcie odszkodowania. Ideały nie są dla idealistów. Niektórzy smakosze chcieliby, żeby rybka pluskała w tłuszczu, w którym ją smażą. Skazaniec nigdy nie dorasta do szubienicy. "Jestem synem słońca!" - mówił do mnie pieg na nosie Lody X. Prawdziwa mądrość nie opuszcza głowy. Patrzyliśmy sobie w oczy, i ja widziałem tylko siebie, i ona jedynie siebie widziała. Ech! Grzybobranie z nagonką! Należy żyć przez kalkę, by w razie zniknięcia mieć dowód istnienia. Nietrudno sobie piosenkę dośpiewać do końca, tym bardziej że refren zazwyczaj się powtarza. Kiedy zdążył sam cel do celu? Tłum krzyczy jednymi wielkimi ustami, ale je tysiącem małych. Czy ludożerca ma prawo mówić w imieniu zjedzonych przez siebie? Dmuchając na zimne, można ostudzić własne zapały. Prawa fizyki są prawami zwyczajowymi przyrody. Są i tacy Robinsonowie, co się rozbili jadąc ze swego odludzia i wylądowali tragicznie w zaludnionym świecie. Odejdź, szatanie! Diablica jest u mnie. Najsłabsze ogniwo łańcucha jest najsilniejszym. Zrywa więź. A może czyste ręce powinny być dłuższe? Pewien mędrzec bił zawsze pokłony władcy w ten sposób, by móc pokazać równocześnie tyłek jego sługusom. Jedni chcieliby rozumieć to, w co wierzą, drudzy uwierzyć w to, co rozumieją. Suma kątów, za którymi tęsknię, jest na pewno większa od 360. Ach, znać prywatny adres Pana Boga. O, my lirycy! Piszemy chytrze kijem na wodzie przez kalkę. 22

Celny strzał: Nie trafić w człowieka. I d e a : ją mieć! Mów mądrze, wróg podsłuchuje. Żądamy ośmiogodzinnego dnia myślenia! Zaludnić świat jest łatwo. Wyludnić świat jest łatwo. Więc gdzie trudność? Gdy strach jest blady, trzeba mu krwi. Były czasy, że niewolników trzeba było legalnie kupować. Nie nazywaj rzeczy po imieniu, gdy nie znasz jej nazwiska. I pchła nie skacze z radości. Nosi włosienicę, ale co do kroju grymasi zawsze. Chwila poznania swego beztalencia jest błyskiem geniuszu. Pegazowi wkłada się wędzidła w usta jeźdźca. Z genialnej myśli można usunąć wszystkie słowa. Nie budźcie asocjacji, gdy nie potraficie ich uśpić. Istnieją parodie rzeczy nie istniejących. Samowystarczalni umysłowo są jedynie geniusze i głupcy. Sezamie, otwórz się - ja chcę wyjść! Słyszycie ten bełkot? To chóry spółgłosek po eksterminacji samogłosek. Z szeregu zer łatwo stworzyć łańcuchy. Zegar tyka. Wszystkich. I happy end jest tylko końcem. Vox populi vox Dei ex machina. Świat bez psychopatów? Byłby nienormalny. Dużo rzeczy nie powstało z niemożności ich nazwania. Ten stąpa po różach, co po grządkach depce. Unikajmy rozlewu krwi, wprowadźmy tytuły bohaterów honorowych. Czy wysnuto z budowy człowieka wnioski, do jakich celów był stworzony? Pamiętajcie, cena, którą płacić trzeba za wolność, maleje, gdy rośnie popyt. Były dwie możliwości: albo stanąć na gruncie ich zasad, albo zawisnąć nad nimi. Życie ma i ciemne strony, to resztka jego przyzwoitości. 23

Burzmy Bastylie, zanim je zbudują. Strzeżcie się, gdy pozbawieni skrzydeł je rozwijają. Rewolucja Francuska pokazała na przykładach, że przegrywają ci, co tracą głowy. Po stracie zębów podobno większa swoboda języka. Ryba staje się winna, gdy połyka haczyk: cudzą własność. Wprost wierzyć się nie chce, że szczegóły nie są zazwyczaj znane ogółowi. Pamiętaj, wszystko grawituje w dół na tej ziemi. Nie budujmy przytułków dla nędzy umysłowej. Są ludzie głęboko wierzący, czekają jedynie na religię. Wśród karłów szaleją od czasu do czasu epidemie elephantiasis. Dwie gilotyny stały obok siebie. Kaci współzawodniczyli. Którego głowa własna spadnie później. Płaszczyzna porozumienia - idealne pole walki. Czy człowiek osiągnie kiedyś taki poziom moralności, że stworzy dla nomadów ruchome więzienia? Sprawiedliwość wymienna - oko za oko, ząb za ząb - podniosła się z czasem na poziom sprawiedliwości kupnej. Kto słyszy, jak trawa rośnie? Kosiarze. Wartości nieprzemijające nie mają niestety terminu realizacji. Ludzie mylą ustawodawstwo z prawodawstwem. "Myśli są wolne od cła?" Gdy nie przekraczają granic. Człowiek - persona non grata. Moralność upada na coraz wygodniejsze posłania. I cudzy analfabetyzm utrudnia pisanie. Nie marnujcie energii zrodzonej ze staczania się. Wiele nauczyłem się w snach, ludzie mówią tam bez ogródek. Rzeczywistość można zmienić, fikcję trzeba na nowo wymyślać. Jak poznają wolność ci, co jej nigdy nie znali? Mogą podejrzewać w niej jeszcze jedną maskę tyrana. Ileż było potopów bez Noego! Widziałem latające klatki, były w nich orły. Iść całe życie konsekwentnie do celu można wtedy, gdy on się stale odsuwa. Trzeba się ciągle na nowo uczyć pisać i czytać. Czy czytać i pisać? 24

Istnieje idealny świat kłamstwa, gdzie wszystko jest prawdziwe. Z uśmiechu rodzi się śmiech, ale dopiero z niego rodzi się uśmieszek. Czyny nie zaistniałe wywołują często katastrofalny brak następstw. Należy upowszechnić elitaryzm. Sztuka, która wychodzi z czterech ścian prywatnych, trafia czasem między cztery mury. Cóż z szerokich horyzontów, najczęściej można je odsłonić tylko w najwęższym kręgu. Triumf wiedzy o człowieku - akta Tajnej Policji. Na drodze najmniejszego oporu zawodzą najsilniejsze hamulce. Bądźmy dyskretni, nie pytajmy ludzi, czy żyją. "Padnij - powstań" to zaledwie czas rekruta. "Zgiń - zmartwychwstań" - dopiero życie. Nie każda szara masa ma coś wspólnego z mózgiem. Z jego ust wychodzą najszlachetniejsze słowa. Dziwicie się im? I pałka policyjna jest drogowskazem. Aktor powinien mieć coś do powiedzenia, nawet jeśli ma niemą rolę. Wielki aktor właśnie dzięki szmince, peruce lub sztucznemu nosowi uzyskuje własne oblicze. Widziałem wielkich aktorów grających samych siebie. Wtedy ujrzałem, jak byliby mali, gdyby nie byli tacy wielcy. Osioł Balaama przemówił ludzkim głosem. Czyżby niektórzy aktorzy nie mogli pójść za jego przykładem? Szekspir m o ż e nie był Szekspirem. X nie jest nim na pewno. Świat dramatów Ygreka był zabity deskami scenicznymi. Najkrwawsza to tragedia, gdy krew zalewa widzów. Mijajcie się z celem jedynie w bezpiecznej odległości. Ze złamanego kręgosłupa wyrasta garb psychiczny. Wyzysk człowieka przez człowieka? A więc ludzki. Niektórzy chorują na przerost gruczołów politycznych. I mechanizm dyktatury nie perpetuum mobile. Gdyby zwierzę zabiło z premedytacją, byłby to ludzki odruch. Z jednego systemu nie wydobędziemy się długo: ze słonecznego. Hamlet powinien już być Krezusem. Któż nie dorzucał od wieków swoich trzech groszy do jego monologu! 25

Każdy widz przynosi do teatru swoją własną akustykę. Rasowy aktor, który pożegna scenę, do końca życia gra już tylko człowieka. Panem et circenses! Wtedy chleb musi być coraz bielszy, a igrzyska coraz krwawsze. Siła sztuki: bohaterem jej może być tchórz. Aktorzy schodzą ze sceny po odegraniu roli. W teatrze. Często farsę rzeczywistości może oddać na scenie jedynie tragedia. Pisarze, nie atramentem, krwią należy pisać! Ale nie cudzą. Jak często gramy komedię bez nadziei na oklaski. Nie sztuką było urodzić się tragedii greckiej - przy tak niedyskretnym chórze. Tylko wieczny niedosyt poetów może nasycić literaturę. Plagiatorzy śpią spokojnie, Muza - kobieta, rzadko wyjawi, kto był pierwszym. Wielu ludzi przeżywa tragedię. Nie każdemu jednak pisze ją jakiś Sofokles. Decydującą rolę w tej sztuce gra polityka. I kładzie ją. Ileż wspaniałych tragedii jeden oklask zmieniłby w komedię! Strzeżcie się tematów, od których nie można uciec! W każdym kraju inaczej brzmi pytanie Hamleta. Niektórzy pisarze przypominają mi te damulki berlińskie, które nocą zaczepiają mrucząc jak koty: "Ja jestem taka drapieżna..." Ten, co rodzi się klasykiem, nie umiera. O nim się zapomina. Największe dzieła genialnych twórców zmieszczą się w sercu jednego człowieka. Sztuczkom partaczy za mało miejsca na olbrzymich scenach. Kto pierwszy zrozumiał dowcip, ten ma jeszcze dość czasu udawać, że go nie pojął. Nie należy nudy rozpraszać siłami policyjnymi! Dziwne: "filozofii rozpaczy" boją się najbardziej optymiści. Pisarz ten powiedział w sposób zupełnie nowy i oryginalny: "Chcę siusiu!" Satyrycy, wyzbądźcie się słów, niech mówią liczby! Naturalizm w niektórych teatrach niezwykły! Nawet onuce czuć ze sceny. Jedynie ludzie są nieprawdziwi. Opera nie wyzyskała swoich możliwości; nie ma przecież takiego głupstwa, którego wyśpiewać nie można. Spod satyry wyjęte są rzeczy same przez się śmieszne. 26

Kto przeżył tragedię, nie był jej bohaterem. W zwierciadle mowy odbijają się często nagie ludzkie genitalia. Rzekł nieboszczyk: "Nie byłem egzystencjalistą!" Zasada: aktorowi-jąkale nie wolno grać jąkały. Niejeden żelazny repertuar powinien pójść na złom! Wydaje się czasem, że sprawy bogów i ludzi są w ręku kogoś trzeciego. Dwa czarne charaktery, a jak odmiennej barwy. Są pisarze nieprzetłumaczalni na obce mowy. Tych można spokojnie propagować za granicą. To sztuka! Tyle postaci na scenie ma materiał do gadania o tym, że autor nie ma nic do powiedzenia. Nekrolog byłby świetnym biletem wizytowym! Wyższy rodzaj klaki: ci, którym płacą za nieklaskanie. Tytuł: Sześć postaci ucieka przed autorem. Kiedyż drogą ostatecznego raffinement zobaczymy świat świeżością spojrzenia troglodyty? Droga do perfekcji sztuki: eliminacja. Ale nie twórców. Bądź realistą: nie mów prawdy. Człowiek we własnym życiu gra zaledwie mały epizod. Czasem wawrzyny zapuszczają korzenie w głowie. Tragizm epoki oddaje jej śmiech. Materiały historyczne winny być łatwopalne. Ukamienowali go pomnikiem. Z Sokratesami pije się "bruderschafty" cykutą. Inni ośmieszyli wszystko, a ja zbieram niezasłużenie laury satyryka. Wszystko zostało już napisane, na szczęście nie wszystko jeszcze pomyślane. Są sztuki tak słabe, że nie mogą zejść ze sceny. Władza częściej przechodziła z rąk do rąk niż z głowy do głowy. A może by tak walka dwóch Hamletów - który ma być, a który nie być? Obserwuję tego pisarza bacznie, od Homera począwszy. Układy sił nie są robione przez estetów. Siano w głowie niektórych poetów widocznie nieźle służy Pegazowi. 27

Zdało próbę czasu? Podać, jakiego! Pozytywnych bohaterów nie musi się tworzyć, wystarczy ich mianować. Po niektórych rewizjach literackich zostaje ze zrewidowanego rzeczywiście mało. Wszystko zabrali rewidujący. Sztuka dydaktyczna to również ta, która o d u c z a myśleć. Może wykształci się sztuka, która bez słów, a nawet bez gestów, jedynie spojrzeniem, da zrozumieć przeżycia narodu. Ludzie, zauważyłem, lubią takie myśli, które nie zmuszają do myslenia. Mądre myśli wyskakują z głowy, jak Pallas Athene, piękne myśli - z piany, jak Afrodyta. Najstraszniejsze są sprawy osobiste ludzi nie istniejących. O epoce więcej mówią słowa, których się nie używa, niż te, których się nadużywa. To, co jeden poeta mówi o drugim poecie, można powiedzieć nie będąc żadnym. Ludzie rosną i zabijają się o to, kto wyższy. Nieśmiertelny pisarz umiera w swoich epigonach. Można o nim pisać jedynie w ujemnych superlatywach. Sztuka idzie naprzód, a za nią strażnicy. Żebyż do niewygód życiowych należała ciasnota umysłowa! W niektórych źródłach natchnienia Muzy myją nogi. Arcydzieło pojmie nawet głupi. Ale jakże inaczej! Wieńczymy czoła jedynie tym, którzy je mają. I na początku niektórych pieśni stał zamiast klucza wiolinowego - paragraf. Gdy bajki polityczne mówią o zwierzętach - chyba czas nieludzki. Nie ma nowych kierunków, jest jeden: od człowieka do człowieka. A zdawałoby się, nic chłonniejszego od publiczności o pustych głowach! Lubimy, żeby nasz wewnętrzny głos dochodził nas z zewnątrz. Gdy słowo staje się ciałem, przestaje być literaturą. Podobno jestem mistrzem humoru sytuacyjnego bez wyjścia. Jak poznać burze dziejowe? Długo potem jeszcze kości łamią. Głębię można imitować zabarwieniem. Pisarz, który się nie pogłębia, utrzymuje się zawsze na powierzchni. Gdy racje są kruche, usztywnia się stanowisko. 28

Kto znalazł echo, ten się powtarza. Sięgaj po laur! Ale nie z cudzej głowy. Niech będzie wskaźnikiem, ile na jedną głowę przypada ludności. Artysta, który nie sportretował ułomnego władcy jako herosa, nie był realistą. Twórzcie o sobie mity, bogowie nie zaczynali inaczej. Stoimy czasem nad otchłanią jak przed rampą sceny i myślimy, że to tylko publiczność gdzieś się zapadła. Sztuka, aby była realistyczna, musiała przedtem zdeformować człowieka. Czy myślenie jest funkcją społeczną, czy funkcją mózgu? Schodźmy z drogi Sprawiedliwości! Jest ślepa. Czasem utwór ma do wyboru: stać się dziełem autora albo dziełem sztuki. Również człowiek dzieli się na sfery wpływów rozmaitych osób. Zbliżając się do prawdy oddalamy się od rzeczywistości. Powinny istnieć cenniki: co należy za wszelką cenę? Zwykle ariergarda dawnej awangardy jest awangardą nowej ariergardy. Śmierć to deus ex machina tragedii ludzkiej. Mam uczucie, że zawsze gram epizody dramatyczne w jakiejś wielkiej farsie. Ach, gdybyśmy mogli widzieć życie, a nie sytuacje! I małym kreaturom udają się wielkie kreacje. Mówili o nim z odcieniem zachwytu: "Dogania geniuszy!" Zapytałem zaniepokojony: "W jakim celu"? Każdy język winien tworzyć w danej chwili takie kalambury, jakie są jego narodowi potrzebne. Po słowach ich poznacie, co chcieli przemilczeć. Najbardziej zapładnia sama siebie sztuka bezpłciowa. Sztuka aktorska dopiero ząbkuje. Kiedyż zbliży się do naszego codziennego aktorstwa? Jedna kreska artysty oddziela czasem dwie epoki sztuki. Jak przyjemnie wspomina się czas, w którym się wspominało. Z tchórzostwa przechowywał swoje myśli w cudzych głowach. Naklejał wszędzie listki figowe, ale lojalnie pisał, co pod nimi się kryje. Nie bluźnij, gdy nie wierzysz! Wszystko zostało już odkryte, tylko w okolicach banału jest jeszcze ziemia dziewicza. 29