DEFINICJE Film - widowisko, polegające na rzutowaniu na ekran zarejestrowanych na nośniku (taśmie projekcyjnej, wideo, płycie DVD) obrazów rzeczywistych lub inscenizowanych z oprawą dźwiękową i muzyczną. Film tech. - światłoczuła perforowana na brzegach błona fotograficzna czarno-biała lub kolorowa szerokości 8, 16 i 35 mm, służąca do utrwalania obrazów rzeczywistych lub rysunkowych (f. animowany) za pomocą aparatu fotograficznego (zdjęcie) lub kamery (film). Kino - sala z miejscami dla publiczności przystosowana do projekcji filmów; także budynek, w którym się ta sala mieści Kino - technika i sztuka filmowa Kinematografia - dorobek filmowy jakiegoś państwa, kontynentu itp.; technika i sztuka kręcenia filmów; przemysł filmowy Kinematograf - aparat do realizacji i wyświetlania filmów skonstruowany w 1894 przez braci L. i A. Lumiere). Także dawna nazwa kina na przełomie XIX i XX w., używana równolegle z pojęciami: bioskop, iluzjon, nickelodeon (w USA) i in.
Filmoznawstwo, filmologia gałąź humanistyki badająca film m.in., jako zjawisko historyczno-kulturowe oraz jako dziedzinę twórczości; współczesne f. podejmuje refleksję badawczą w ścisłym powiązaniu z innymi dziedzinami nauki (antropologia, psychologia, semiotyka, socjologia itp.) Język filmu zespół środków wyrazu właściwych dla filmu oraz zasad ich łączenia w dziele, dzięki którym tworzy się spójny i znaczący przekaz filmowy. Język filmu tworzy m.in. montaż, kadry, ujęcia, sceny, sekwencje, plany filmowe itp. Klatka filmowa jej odpowiednikiem jest kadr. Po obu stronach taśmy filmowej znajdują się dziurki (PERFORACJA) służące do nawijania. Po prawej stronie znajdziemy trzy linie, czyli zapisaną na taśmie ścieżkę dźwiękową. Kadr podstawowy element utworu filmowego złożony z serii nieruchomych fotogramów dających w trakcie projekcji złudzenie ciągłości ruchu. Ujęcie element filmu pomiędzy jednym cięciem montażowym a drugim cięciem montażowym. *Ujęcie 1. najmniejsza dynamiczna część filmu, zawarta między dwoma cięciam i montażowymi; 2. odcinek taśmy filmowej z rejestrowanym obrazem od momentu rozpoczęcia pracy kamery do jej zatrzymania takie ujęcie może być potem podzielone w fazie montażu. *Ujęcie-sekwencja cała scena (lub jej duży fragment) sfilmowana w jednym długim ujęciu, za pomocą wielu ruchów kamery. Charakteryzuje się złożoną akcją. Do najsłynniejszych ujęćsekwencji należą Hitchcockowskie TMT ten minute take precyzyjne zaplanowane, trwające do 10 minut.
*Ujęcie ustanawiające ujęcie w planie ogólnym, rozpoczynające scenę lub sekwencję, przedstawiające miejsce akcji, czas, postaci. Zapewnia widzowi orientację w przestrzeni i rozwoju akcji. Ujęcie przeciw ujęcie na przykład w dialogu: ujęcie, kontrujęcie, ujęcie, kontrujęcie. Scena całość kompozycyjna złożona z jednego lub kilku ujęć, ale oparta na jedności czasu, miejsca i akcji. *Scena jednostka kompozycyjna utworu filmowego, fabularnego lub dokumentalnego; fragment akcji rozgrywający się w jednym miejscu i z określoną grupą postaci. Posiada swój początek, rozwinięcie i zakończenie, punkt kulminacyjny i rozwiązanie. Może być zrealizowana w jednym ujęciu lub składać się z kilku ujęć. Sekwencja seria scen powiązanych logicznie i kompozycyjnie, ukazujący spójny rozwój narracji (na przykład działań jednego bohatera) stanowiąca całość dramaturgiczną. Montaż mianem tym określa się zabieg filmowy polegający na łączeniu ze sobą poszczególnych ujęć. Jest on podstawowym składnikiem języka filmu, słusznie uważanym za warunek istnienia filmowej narracji. Ujęcia można łączyć ze sobą ze względu na reguły prawdopodobieństwa, ale także estetyki. W początkowym etapie polegał na rozbiciu jednorodnej, zaczerpniętej z tradycji teatralnej przestrzeni na mniejsze fragmenty i ułożeniu ich według czytelnych dla widza zasad. W dalszym etapie pozwolił na rozwinięcie struktury filmu i budowanie rozmaitych znaczeń w jego obrębie.
Montaż ciągły sposób montowania filmu, który ma być jak najmniej widoczny dla widza. Uwaga oglądającego powinna skupić się na opowiadanej fabule, a wszystkie chwyty montażowe są temu podporządkowane. Poszczególne ujęcia montuje się w sceny, te zaś w sekwencje według logiki następstwa zdarzeń, a poszczególne kadry dobiera się tak, aby widz uzyskał jak najwięcej niezbędnych informacji o bohaterach, zdarzeniach i miejscach. Montaż równoległy rodzaj montażu pozwalający na przeplatanie dwóch lub więcej wątków, które dzieją się w innych miejscach, zaś w tym samym czasie. W praktyce dokonuje się tego za pomocą cięć i na przemian pokazuje ujęcia raz z jednego, raz z drugiego miejsca. Montaż wewnątrzujęciowy (wewnątrzkadrowy) jest to technika polegająca na zmianie planów wewnątrz jednego ujęcia poprzez ruch kamery, a nie cięcie. Zwykle stosuje się go przy używaniu długich ujęć, których trwania nie przerywa się klasycznym montażem. Plan filmowy odległość filmowanego przedmiotu, postaci od kamery / wielkość filmowanego obiektu w kadrze Plany filmowe: - totalny/daleki obraz ogólnej topografii przestrzeni akcji (filmy historyczne, przyrodnicze, science fiction), - ogólny pełny obraz miejsca akcji, w którym postać człowieka jest zauważalna, ale nie najważniejsza (ukazuje całe miejsce akcji), - pełny wycinek planu ogólnego, w którym człowiek jest prezentowany w pełnej wysokości,
od stóp do głów (cała postać ujęta w kadrze), - amerykański wycinek planu pełnego, postać ludzka jest fotografowana od kolan w górę i odgrywa rolę dominującą (western, filmy sensacyjne, kryminalne, filmy, w których mężczyzna występuje z bronią), - średni kadr byle jaki, pomiędzy amerykańskim a bliskim (zbliża widza do postaci, pozwalając odczytać ich mimikę), - bliski (półzbliżenie) od popiersia w górę, - zbliżenie sama twarz, - detal plan szczegółu ciała lub istotnego detalu akcji, który wypełnia kadr, - plan mieszany nieokreślony, np. średni z ogólnym, *Plan filmowy określenie używane w dwóch znaczeniach: 1. miejsce realizacji zdjęć do filmu; 2. wymiar kadru ujmującego fragment przestrzeni. Zmiana kadru może następować poprzez montaż cięty lub wewnątrzujęciowy. Miarą dla wielkości kadru są zwykle proporcje ludzkiej postaci. Z tego względu plany zdjęciowe dzielą się na: - plan ogólny kiedy widzimy na ekranie największy fragment przestrzeni, którego człowiek jest tylko jednym z elementów składowych. Plany ogólne to najczęściej ujęcia w plenerze, informujące o miejscu akcji, - plan pełny postać ludzka widziana jest od stóp do głów, wraz z fragmentem scenografii, - plan amerykański postać ludzka widziana od kolan w górę. Stosowany najczęściej w scenach dialogowych, uważany za najbardziej neutralny, - plan bliski (półzbliżenie) obejmujący popiersie człowieka, wykluczając z pola widzenia otoczenie, w jakim on się znajduje, - zbliżenie ujęcie ujmujące twarz ludzką albo jakiś przedmiot, którego wizerunek znajduje się
na całym ekranie. Zbliżenie ma funkcję informującą, zawiera zwykle wskazówki dotyczące emocji postaci lub znaczenia pokazywanych przedmiotów, - wielkie zbliżenie (detal) ujęcie przedstawiające drobny fragment twarzy ludzkiej (na przykład usta albo oko) lub fragment ważnego dla akcji rekwizytu. Fragment ten znajduje się na ekranie w ogromnym powiększeniu. Detal wykorzystywany jest w filmie stosunkowo rzadko, ponieważ jego funkcja ma bardzo ścisłe zastosowanie i zwykle puentuje kulminacyjne momenty fabuły. *PLANY FILMOWE Praca operatora obrazu wymaga znajomości zasad kompozycji. W przypadku pracy z kamerą na kompozycję składają się następujące, podstawowe elementy: plany filmowe, złoty podział, mocne punkty kadru, kierunki i perspektywy (elementów tych jest w sumie dużo więcej, skupmy się jednak na tych podstawowych). Prezentacja planów filmowych w Szkole Filmowej, do której miałem zaszczyt uczęszczać zawsze (przynajmniej wtedy) wywoływała pewne zamieszanie wśród słuchaczy. Zamieszanie to wynikało z faktu, że pewne plany były zupełnie inaczej rozumiane przez różnych wykładowców. Doszło nawet do tego, że dostaliśmy od starszych kolegów specjalną ściągę, na której rozrysowane były poszczególne plany wraz z ich nazwami przypisanymi do poszczególnych profesorów. Moja terminologia ewoluowała od czasów Szkoły i wydaje mi się, że obecnie używam wypadkowej wszystkich otrzymanych schematów. Jeśli więc moje nazwy planów wywołają nagły atak serca u czytającego ten tekst profesjonalisty - proszę o wybaczenie, ale nie biorę za to odpowiedzialności. Zaczynamy więc: Plan totalny, lub w skrócie "total"
Najszerszy z planów. Stosowany z upodobaniem np. przez twórców westernów w scenach prezentujących uroki prerii. Jego podstawowe zadanie to przedstawienie w jak najbardziej atrakcyjny sposób miejsca rozpoczynającej się właśnie (lub czasem kończącej) akcji. Ludzie są tu najmniej istotni (np. małe mróweczki galopujące w stronę horyzontu) - najważniejsze jest miejsce, w którym się znajdują. Wyjątkiem co do ważności ludzi względem miejsca są plany totalne przy imponujących scenach bitew, gdzie tak szeroki plan pozwala zaprezentować świadczącą o rozmachu produkcji ilość zaangażowanych statystów, lub sprawność mistrzów od efektów specjalnych. Plan ogólny Podobnie, jak total służy przede wszystkim do umiejscowienia akcji. Tutaj jednak znaczenia zaczynają nabierać występujący w danym miejscu ludzie. Plan ogólny jest to bowiem najczęściej prezentacja zależności między bohaterami i ich aktualnym otoczeniem. Innymi
słowy: widz uzyskuje informację KTO GDZIE się znajduje. Plan pełny Jak widać prezentuje postać od stóp do głowy. Otoczenie wyraźnie schodzi na drugi plan (staje się mniej ważne). Plan amerykański Taki amerykański wynalazek "do kolan włącznie". Dość popularny... Plan średni
Krótko mówiąc: obejmuje kadr od głowy po dłoń ułożonej wzdłuż ciała, wyprostowanej ręki (co oczywiście nie oznacza, że fotografowany w tym planie aktor ma przez całe ujęcie paradować ze sztywno ułożonymi wzdłuż ciała rękami). Plan bliski (zwany też półzbliżeniem) Dolną granicą tego planu jest ręka zgięta w łokciu. Plan ten - jak widać - pozwala już wyraźnie zaobserwować pojawiające się na twarzy emocje, a jednocześnie zachowuje w kadrze to, czego usunięcie z kadru w pewnych okolicznościach byłoby zbrodnią. Zbliżenie
Według starej definicji: "do trzeciego guzika koszuli". Jest to plan już bardzo wyraźnie nastawiony na prezentację emocji wyrażanych przez twarz aktora. Należy bardzo uważać, by w tym planie nie przerysowywać gry - przy tak dużym dojeździe każda przesadzona mina wygląda idiotycznie (czego nie trzeba się obawiać np. przy planie pełnym). Duże zbliżenie Najbardziej wyrazisty, "soczysty" plan, zarezerwowany dla ukazywania najgłębszych emocji lub największego skupienia. Jest to jeden z najbardziej ulubionych przeze mnie planów. Trzeba jednak stosować go z dużą rozwagą - tutaj nawet najmniejsze drgnięcie mięśni twarzy jest bardzo czytelne. Detal
Najbliższy z planów - dzięki niemu poznajemy wszelkie istotne dla narracji szczegóły: podskakująca szklanka (jak np. ta na zdjęciu), tarcza zegarka, zamykająca się źrenica oka, wyciągana zawleczka, itp. Wybór poszczególnych planów należy przede wszystkim do reżysera. To on bowiem decyduje, jaka część akcji musi być filmowana bardzo szeroko - a co zasługuje na zbliżenie lub czy np. detal w konkretnej sytuacji jest potrzebny - czy też można go sobie darować. Czasem jednak bardzo pomocne są wszelkie sugestie operatora obrazu - zwłaszcza, gdy reżyser jest mało doświadczony.
HISTORIA KINA Historia kina Za symboliczną datę narodzin kina uważa się 28 grudnia 1895 roku, kiedy to w paryskiej Grand Café odbyła się pierwsza publiczna projekcja filmowa, zorganizowana przez konstruktorów urządzenia nazwanego kinematografem, braci Augusta i Ludwika Lumiere. Na ten pokaz złożyło się 10 krótkich, zaledwie kilkusekundowych filmów, w tym: Wjazd pociągu na stację w La Ciotat, Wyjście robotników z fabryki, Polany ogrodnik. Filmy były bardzo proste. Składały się zaledwie z jednego ujęcia, nakręconego statyczną kamerą w planie pełnym, i wydawały się rejestrować dość przypadkowo wybrany fragment rzeczywistości. Warto dodać, iż gdy widzowie z Grand Café zobaczyli na ekranie nadjeżdżający pociąg, to schowali się pod krzesła. Wprawdzie bracia Lumiere zorganizowali pierwszą projekcję filmową, ale to nie oni wynaleźli kino/film. Historia kina to nie jeden oddzielny wynalazek, ale stałe poszukiwania prowadzone przez badaczy, ludzi rozrywki i artystów. Filmy nieme charakteryzowała powolność akcji, banalność wątków i prosta charakteryzacja, opierały się głównie na wyrazistej grze aktorskiej. W epoce kina niemego szczególnie popularna była komedia slipstickowa, obok westernu gatunek najchętniej oglądany przez widzów. Przykład: ekspresjonistyczny Gabinet doktora Caligari, reżyser: Robert Wieneg Wynalazki przed kinematografem Do uzyskania efektu oddającego wiernie obraz świata stosowano szereg wynalazków, które
historycy często uważają za prekursorskie wobec kinematografu. Jednym z nich była tzw. camera obscura (w tłumaczeniu polskim - zaciemniony pokój ), której używano do dokładnego odrysowywania konturów i proporcji przedmiotów. Rozwój różnorakich urządzeń technicznych, nierzadko służących do zabawy, rozpoczyna się wraz z manieryzmem i epoką XVII wieku. Konstruowano optyczne zabawki, jak na przykład latarnia magiczna ( laterna magica ), zbudowana przez niemieckiego jezuitę i wynalazcę Athanasiusa Kirchera (1601-1680). Za pomocą tej zabawki (przypominającej w pomyśle współczesne slajdy) można było wyświetlać malowane na płytkach obrazki często układające się w ciąg fabularny. Jednak prawdziwą prekursorką kina stała się dopiero fotografia, której rozwój przypada na wiek XIX. Za jej twórcę uważa się Louisa Daguerre a. W 1839 roku opatentował on tzw. dagerotyp. W ciągu całego XIX wieku skonstruowano takich urządzeń wiele, na przykład w 1834 roku William Geogr Horner opatentował zootrop, a w 1852 Julien Dubosq bioscop. Wprawiając w ruch urządzenie, na przykład za pomocą korbki, widz wprawiał w ruch szereg pojedynczych obrazków lub (jak w przypadku bioscopu) fotografii, które, przesuwając się przed jego oczami, przedstawiały ruchomą scenkę. Drugim istotnym faktem, jaki przyczynił się do wynalezienia kinematografu, było opatentowanie w 1877 roku przez Hannibala Goodwina taśmy celuloidowej. Amerykański wynalazca Thomas Alva Edison już w 1893 roku opatentował urządzenie pod nazwą kinetoscop, zademonstrowane publicznie w roku 1894. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku Kazimierz Prószyński przedstawił urządzenie zwane pleografem.
ETAPY POWSTAWANIA FILMU W systemie amerykańskim najważniejsze są opłacalne filmy (komercyjne), zaś w Europie filmy ambitne. Etap wstępny 1. koncept - pomysł scenariusza (adoptowanego bądź oryginalnego wymyślonego przez przyszłego scenarzystę) 2. w systemie amerykańskim scenarzysta udaje się ze scenariuszem do producenta, a ten sam wybiera producenta, zaś w systemie europejskim scenarzysta znajduje reżysera (bądź sam reżyser jest scenarzystą), a następnie producenta filmowego 3. w systemie amerykańskim producent udaje się do wytwórni filmowej z pakietem produkcyjnym (koncept, producer, reżyser). Wytwórnia filmowa zatwierdzając pakietem produkcyjny daje zaliczkę na dalszą produkcję. W systemie europejskim producent szuka sponsorów. Etap przedzdjęciowy 1. kasting (aktorzy I planowi, aktorzy II planowi, dublerzy, kaskaderzy, statyści), wybierany jest kierownik planu i sekretarka planu Etap zdjęciowy obsługa techniczna
Postprodukcja Postprodukcja, promocja filmu, premiera, dystrybucja w kinach, rozpowszechnianie na nośnikach DVD i VHS ZAWODY FILMOWE Reżyser - to artysta, autor koncepcji artystycznej sztuki, inspirujący współpracowników i kierujący nimi, odpowiedzialny za całokształt filmu lub programu telewizyjnego. Reżyser filmowy jest poetą i kapralem w jednej osobie. Z jednej strony musi posiadać wrażliwość na świat, a z drugiej mnóstwo siły i zdecydowania, żeby wprowadzić swoje plany w życie. Ale przede wszystkim ważna jest wyobraźnia i wrażliwość artystyczna (szczególnie fotograficzna). Posiada zdolności organizacyjne i menedżerskie, a nawet tzw. charyzmę. Oprócz tego istotne posiada również umiejętności do podejmowania szybkich decyzji, kierowania zespołem i dużą wiedzę o pracy w branży, w której pracuje. Producent - troszczy się o zebranie wszystkich środków potrzebnych do kręcenia filmu. Zazwyczaj wybiera reżysera. Operator obrazu (na napisach też jako: "zdjęcia", "reżyser obrazu", "director of photography" ) - nadzoruje pracę operatorów kamer, decyduje o ustawieniu świateł, kompozycji, ruchu, itp. Osobiście wcale nie musi (choć oczywiście może) dotykać kamery. Operator kamery - stoi za kamerą wykonując bezpośrednie polecenia operatora obrazu.
Asystent operatora kamery - odpowiedzialny za stan techniczny kamery, ładowanie taśm filmowych do kaset, pomiar natężenia światła na planie, ładowanie akumulatorów zasilających kamerę oraz zabezpieczenie wystarczającej ilości napojów bezalkoholowych ;) dla operatora kamery i operatora obrazu Ostrzyciel - jak nazwa wskazuje - odpowiedzialny za utrzymanie ostrości obrazu. Dobry ostrzyciel potrafi prowadzić ostrość utrzymując ją bezbłędnie np. na zbliżającym się do kamery aktorze - nie spoglądając ani na pierścień ostrości na obiektywie, ani na monitor kontrolny. Wózkarz - wbrew pozorom pchanie wózka kamerowego też wymaga sporego doświadczenia i umiejętności. Dobry wózkarz musi mieć niesamowite wyczucie, by miękko, płynnie zaczynać i kończyć każdą jazdę, a w czasie jej trwania utrzymać stałe, właściwe tempo unikając niepożądanych "skoków". Oprócz tego musi wykazywać się naprawdę sporą kondycją. Operator SteadyCam-u - nieprawdopodobnie sprawny fizycznie człowiek, który dźwiga na sobie jak zbroję specjalne urządzenie (wspomniany SteadyCam). Na tym urządzeniu - jak na statywie - umieszcza się kamerę. Taka konfiguracja pozwala, by kamera "biegła" razem z aktorem wszędzie tam, gdzie ani wózek, ani tzw. "kran" nie mogą być użyte (np. klatka schodowa), a jednocześnie zapewnia rewelacyjnie miękki, płynny ruch (pozbawiony drgań charakterystycznych dla pracy "z ręki"). Scenarzysta - to twórca tekstu literackiego, według którego powstaje film, przedstawienie
teatralne, program telewizyjny, a który zawiera fabułę, szkic postaci, opis miejsca akcji oraz dialogi. Scenarzysta - podobnie jak pisarz - to zawód wymagający wielkiej kreatywności, pomysłowości i talentu literackiego. Film czy sztuka teatralna wymagają dobrych, a nawet więcej niż dobrych pomysłów. Muszą to być pomysły niebanalne, prowokujące i nie pozostawiające ludzi obojętnymi. Pomysł na film musi być tak silny, aby nie zepsuł go żaden scenarzysta. Scenariusz musi być natomiast tak silny, aby nie zepsuł go żaden reżyser - stwierdził jeden z czołowych wychowawców polskich scenarzystów. Scenarzysta posiada wyjątkowo bogatą wyobraźnię, umiejętność naśladowania i podpatrywania w swoich dziełach życia, jasność i logikę myślenia oraz wiedzę literacką i filmową. Scenograf - to autor oprawy plastycznej i architektonicznej do filmu, przedstawienia dzieła teatralnego, filmowego lub widowiska, współpracujący ściśle z reżyserem. Do zadań scenografa należy także określenie innych elementów stanowiących scenografię, np. oświetlenia, dekoracji, rekwizytów, kostiumów. Scenograf jest wszechstronny. Posiada nie tylko uzdolnienia i umiejętności plastyczne (z każdej niemal dziedziny), ale i sporą wiedzę z historii sztuki (również z historii architektury), a nawet ogólną orientację techniczną. Wiedza o specyfice pracy w filmie, telewizji lub w teatrze zależy już od specjalizacji zawodowej. Ma również umiejętność obserwacji rzeczywistości. Scenograf jest czujnym obserwatorem, umie się zachwycać rzeczami z pozoru prozaicznymi, nie boi się być naiwnym, ale i dociekliwym w poznawaniu natury tych rzeczy i notować swoje spostrzeżenia. Stara się na bieżąco śledzić wydarzenia z szeroko pojętego życia kulturalnego, odwiedza galerie, muzea, teatry - wszechstronnie poznaje świat kultury i kształci w sobie umiejętność słuchania oraz porozumiewania się z ludźmi.
Montażysta - jego zadaniem jest połączenie poszczególnych ujęć w odpowiedni sposób. Współpracując ściśle z reżyserem, ustala on kolejność ujęć i decyduje o tym, jak długo mają trwać poszczególne sekwencje. Ma to istotne znaczenie dla tempa akcji i ogólnej atmosfery ukończenia działa. Montażysta dźwięku - współpracownik operatora dźwięku dokonujący montażu warstwy audialnej filmu. Główny oświetleniowiec - szef ekipy oświetlaczy planu zdjęciowego. Oświetleniowiec dobiera odpowiednie oświetlenie. Nawet w czasie zdjęć wykonywanych w plenerze trzeba je dobrać. Aby uzyskać żądany efekt, odpowiednie natężenie i rozkład światła, stosuje się specjalne urządzenia. Aktor - artysta, który gra rolę w filmie (lub w teatrze). Umiejętnie przedstawia na planie filmowym (bądź scenie) określoną postać. Kaskader - wykonawca szczególnie ryzykownych i niebezpiecznych scen filmowych, zastępujący aktora Dubler - osoba zastępująca aktora w ujęciach filmowych niebezpiecznych dla życia, wymagających specjalnych umiejętności itp.
Statysta - osoba niebędąca aktorem, występująca w teatrze lub w filmie, zazwyczaj w rolach niemych, w scenach zbiorowych Agregaciarz - odpowiedzialny za pracę agregatu prądotw<orczego podczas zdjęć plenerowych, tam gdzie nie można podłączyć sprzętu filmowego do sieci energetycznej. Fotosista - wykonujący fotosy podczas zdjęć Operator zdjęć specjalnych - funkcja ta występuje tam, gdzie zachowane są tricki filmowe i efekty specjalne.