BL 112 204 TK/14 Warszawa, 6 listopada 2014 r.

BL 112 204 TK/14 Warszawa, 6 listopada 2014 r. INFORMACJA PRAWNA O WYROKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2014 R. (SK 22/13) DOTYCZĄCYM USTAWY KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO I. METRYKA ORZECZENIA Wyrok z dnia 30 września 2014 r. (sygn. akt SK 22/13) dotyczy art. 339 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.; dalej jako: k.p.k.). Sentencja orzeczenia została opublikowana w Dz. U. poz. 1375 (data publikacji: 10 października 2014 r.). Pełny tekst rozstrzygnięcia wraz z uzasadnieniem ukazał się w OTK ZU Nr 8A, poz. 96. II. ROZSTRZYGNIĘCIE TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO 1. Treść sentencji wyroku Trybunał orzekł, że art. 339 5 w związku z art. 54 1 k.p.k. w zakresie, w jakim nie zapewnia pokrzywdzonemu możliwości wzięcia udziału w posiedzeniach sądu dotyczących umorzenia postępowania przed rozprawą, o których mowa w art. 339 3 pkt 1 k.p.k., jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Stan prawny Jak stanowi art. 2 1 pkt 3 k.p.k., postępowanie karne winno być ukształtowane w taki sposób, ażeby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, a więc podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej, ale także instytucji państwowej, samorządowej bądź też społecznej, chociażby nie miała osobowości prawnej), którego dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 1 i 2 k.p.k.). ul. Wiejska 6, 00-902 Warszawa, tel. 22 694-95-57, fax 22 694-91-06, e-mail: Katarzyna.Konieczko@senat.gov.pl

2 Rozwinięciem tego ogólnego postulatu są wszelkie rozwiązania dotyczące uprawnień procesowych pokrzywdzonego w toku postępowania karnego, w szczególności zaś praw przysługujących mu jako stronie procesowej. Jeżeli chodzi przy tym o postępowanie przygotowawcze, to w tej fazie pokrzywdzony korzysta ze statusu strony z samej tylko racji pokrzywdzenia, tj. niezależnie od chęci działania w takim charakterze art. 299 k.p.k. Odmiennie ukształtowana jest natomiast pozycja pokrzywdzonego w postępowaniu jurysdykcyjnym. Tu co do zasady możliwość wstąpienia w pozycję strony uzależniona jest od woli pokrzywdzonego, a przede wszystkim od podjęcia przez niego konkretnych działań zmierzających do uzyskania jednej z ról procesowych. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony uzyskuje status strony, jeśli występuje w następujących rolach procesowych: oskarżyciela posiłkowego (art. 53 58 k.p.k.), w tym oskarżyciela posiłkowego samoistnego, zwanego również subsydiarnym (art. 55 k.p.k.), oskarżyciela prywatnego (art. 59 61 k.p.k.), czy wreszcie powoda cywilnego (art. 62 70 k.p.k.). Pokrzywdzony może także występować w kilku rolach procesowych, a zwłaszcza może połączyć rolę oskarżyciela posiłkowego albo prywatnego z rolą powoda cywilnego. Instytucja oskarżyciela posiłkowego służy przyznaniu pokrzywdzonemu określonych uprawnień oskarżycielskich w sprawach publicznoskargowych. Stosownie do art. 53 k.p.k., w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. W najczęstszym układzie procesowym, a mianowicie w sytuacji gdy z aktem oskarżenia występuje oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może wejść w prawa strony przez złożenie odpowiedniego oświadczenia. Art. 54 1 k.p.k. zakreśla mu do tego jednak prekluzyjny termin, który upływa wraz z rozpoczęciem przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli wraz z odczytaniem aktu oskarżenia (art. 385 1 k.p.k.). Aby zapewnić pokrzywdzonemu realną możliwość podjęcia decyzji co do wstąpienia do procesu w roli oskarżyciela posiłkowego, przepisy procedury karnej nakładają na oskarżyciela publicznego określone obowiązki informacyjne. W myśl art. 334 2 k.p.k., oskarżyciel publiczny zobligowany jest powiadomić ujawnionego pokrzywdzonego zarówno o przesłaniu aktu oskarżenia, jak i o prawie złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Niezależnie od tego pokrzywdzonego zawiadamia się również o terminie samej rozprawy, na którą ma prawo się stawić, a następnie wziąć w niej udział.

3 Nieco inaczej przedstawia się kwestia udziału pokrzywdzonego w posiedzeniach sądowych wyznaczonych przed rozprawą. K.p.k. przewiduje udział pokrzywdzonego tylko w kilku przypadkach, tzn. gdy w rachubę wchodzi warunkowe umorzenie postępowania (art. 341 1), gdy rozpoznawany ma być wniosek, o którym mowa w art. 335 1 k.p.k., tzn. o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art. 343 5) oraz gdy zachodzą przesłanki do umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania wobec niego środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2). W razie wyznaczenia posiedzenia przed rozprawą celem dokonania innych czynności niż wyżej wymienione, a zwłaszcza gdy istnieją podstawy do umorzenia postępowania na podstawie art. 17 1 pkt 2 11 k.p.k. (por. art. 339 3 pkt 1 k.p.k.) zastosowanie znajduje art. 339 5 k.p.k., który przesądza, że w posiedzeniu mogą wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Zatem, pokrzywdzony, który jeszcze nie oświadczył, iż zamierza działać w procesie jako oskarżyciel posiłkowy, a tym samym nie ma póki co statusu strony, nie jest uprawniony do wzięcia udziału w posiedzeniu mającym na za przedmiot umorzenie postępowania ze względu na przeszkody procesowe określone w art. 17 1 pkt 2 11 k.p.k. W konsekwencji nie informuje się go ani o terminie posiedzenia, ani też nie doręcza mu się zapadłego na takim posiedzeniu orzeczenia (zob. art. 100 2 oraz art. 117 1 k.p.k.). Nie będąc stroną nie może także zaskarżyć postanowienia o umorzeniu postępowania. 3. Wzorce konstytucyjne Wzorcami kontroli w sprawie SK 22/13 były art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji. TK ocenił zaskarżony przepis z punktu widzenia prawa do ukształtowania procedury sądowej w taki sposób, by czyniła zadość wymogom sprawiedliwości i jawności. Gwarancja ta jest tyleż komponentem prawa do sądu poręczonego na mocy pierwszego ze wskazanych wzorców konstytucyjnych, co jednym z aspektów, które składają się na ideę państwa prawnego. 4. Istota problemu konstytucyjnego Trybunał rozpoczął swoje rozważania na temat konstytucyjności art. 339 5 k.p.k. od przypomnienia, że pojęciem sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji objęte jest nie tylko orzekanie o zasadności zarzutów karnych stawianych oskarżonemu, ale też rozstrzyganie o jego odpowiedzialności karnej w zakresie, w jakim dotyczy to czynu naruszającego dobro prawne pokrzywdzonego. Nie można bowiem zaprzeczyć istnieniu po stronie tego ostatniego

4 takich prawnie relewantnych interesów, których ochrony nie da się zapewnić wyłącznie za pomocą kompensacyjnych środków postępowania cywilnego. Wynika stąd, że pokrzywdzony powinien zostać uznany za podmiot objęty gwarancjami wynikającymi z konstytucyjnego prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Nie ulega wątpliwości, że wśród wielu uprawnień i praw pokrzywdzonego w procesie karnym podstawowe znaczenie z uwagi na najpełniejszą możliwość realizacji jego interesów prawnych ma przyznanie mu prawa do bycia stroną toczącego się postępowania. Odnosi się to nade wszystko do etapu jurysdykcyjnego i z tego właśnie względu, w kontekście uprawnień pokrzywdzonego, bardzo istotny jest ten moment, w którym może on przystąpić do procesu w charakterze strony. Jak wskazano wcześniej, termin graniczny wyznacza w tym wypadku art. 54 1 k.p.k., który wymaga, aby oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego zostało złożone do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Zważywszy więc postulat sprawiedliwości proceduralnej należy oczekiwać, iż przepisy zapewnią pokrzywdzonemu rzeczywistą możliwość skorzystania z omawianego prawa. W opinii TK, interesów pokrzywdzonego nie zabezpieczają w wystarczającym stopniu nałożone na oskarżyciela publicznego obowiązki informacyjne, o których mowa w art. 334 2 k.p.k., tj. obowiązek zawiadomienia pokrzywdzonego o przesłaniu do sądu aktu oskarżenia oraz pouczenie go o prawie złożenia oświadczenia określonego w art. 54 1 k.p.k. Wprawdzie pokrzywdzony może złożyć stosowne oświadczenie niezwłocznie po otrzymaniu informacji o wniesieniu aktu oskarżenia, jednak może również zasadnie oczekiwać, że czas na podjęcie decyzji w tym względzie upływa dopiero z chwilą odczytania aktu oskarżenia. Tymczasem wobec jednoznacznego brzmienia art. 339 5 k.p.k. skierowanie sprawy na posiedzenie w trybie art. 339 3 pkt 1 k.p.k. skutkuje pozbawieniem pokrzywdzonego prawa do udziału w posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie zamykające drogę do wydania wyroku, a zarazem pozbawia go wiedzy co do zaistniałych faktów procesowych mających oczywisty związek z ochroną jego interesów prawnych. Rzecz jasna nadal może on złożyć oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (a następnie także wnieść zażalenie), pod warunkiem wszakże, iż dowie się o wydaniu postanowienia o umorzeniu postępowania jeszcze przed jego uprawomocnieniem się. Niemniej nie zmienia to w niczym oceny, że uprawnienie przyznane mu na mocy art. 54 1 k.p.k. staje się w tej sytuacji raczej iluzoryczne, gdyż efektywnej realizacji prawa pokrzywdzonego nie zabezpieczają w tym

5 przypadku już żadne procedury czy też obowiązki informacyjne po stronie sądu, a jedynie zapobiegliwość i dociekliwość samego zainteresowanego, które mimo wszystko mogą okazać się niewystarczające. Dlatego Trybunał ostatecznie podzielił stanowisko uczestników postępowania w sprawie SK 22/13, w tym m.in. Sejmu, i zaznaczył, że [o]bowiązująca regulacja może zostać uznana wręcz za swoistą pułapkę prawną, albowiem pozwala bez wiedzy i jakiegokolwiek udziału pokrzywdzonego na udaremnienie uzyskania przez niego statusu strony, tym samym niwecząc jego procesowe uprawnienia. III. TERMIN WYKONANIA ORZECZENIA TK nie odroczył w czasie utraty mocy obowiązującej zakwestionowanej normy prawnej, w związku z czym wyrok z dnia 30 września 2014 r. wywołał powyższy skutek z dniem ogłoszenia (10 października 2014 r.). Prace legislacyjne mające na celu wykonanie orzeczenia powinny zatem rozpocząć się niezwłocznie. IV. WSKAZÓWKI DLA USTAWODAWCY WYRAŻONE PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY W UZASADNIENIU (POSTULATY DE LEGE FERENDA) Trybunał nie sformułował wskazówek odnośnie do sposobu sanacji konstytucyjności na gruncie k.p.k. Zauważył natomiast, że takie same wątpliwości co do zgodności z Konstytucją budzi pozbawienie pokrzywdzonego w art. 339 5 k.p.k. prawa udziału w posiedzeniach, o których mowa w art. 339 3 pkt 2 k.p.k., tzn. wyznaczonych ze względu na konieczność wydania postanowienia o umorzeniu postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. V. INFORMACJA O WYKONANIU ORZECZENIA PRZEZ INNY PODMIOT Aktualnie nie toczą się prace nad projektem ustawy wykonującej wyrok wydany w sprawie SK 22/13. VI. WYKONANIE ORZECZENIA Analizowana wypowiedź sądu konstytucyjnego wymaga interwencji ustawodawcy nie tylko z uwagi na zakresową formułę rozstrzygnięcia, ale także wobec dygresji uczynionej przez TK, a odnoszącej się do uprawnień pokrzywdzonego w razie powzięcia przez prezesa sądu

6 przekonania, że w danej sprawie zachodzi przesłanka w postaci oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. Warto w związku z tym podnieść, że w piśmie przygotowawczym, przesłanym do Trybunału przed rozprawą, Rzecznik Praw Obywatelskich wyraził pogląd, iż art. 339 5 k.p.k. powinien otrzymać brzmienie analogiczne do art. 343 5 k.p.k., który to w zdaniu pierwszym stanowi, że prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu (dotyczy to posiedzenia w przedmiocie wydania wyroku skazującego bez przeprowadzenia rozprawy w trybie art. 335 1 k.p.k.). Poza tym powołany przepis przewiduje, że pokrzywdzony może najpóźniej na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie, o którym mowa w art. 54 1, oraz że udział prokuratora, oskarżonego lub pokrzywdzonego w posiedzeniu jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi. Sugestia Rzecznika jest z pewnością godna uwagi, zwłaszcza że uwzględnia również zastrzeżenia zgłaszane pod adresem art. 339 5 w zw. z art. 339 3 pkt 2 k.p.k. Aczkolwiek wypada zastanowić się nad tym, czy wykonując orzeczenie Trybunału ustawodawca winien ograniczyć się wyłącznie do prostego zastąpienia wyrazu strony, występującego w art. 339 5, wyrazami prokurator, oskarżony i pokrzywdzony i ewentualnie wzorem art. 343 5 (zdanie drugie) k.p.k. zakreślić pokrzywdzonemu termin do złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego? Otóż, trzeba pamiętać, że art. 339 5 znajduje zastosowanie zarówno gdy zachodzą okoliczności wymienione w art. 339 3 pkt 1 i 2, jak i wtedy, gdy wyznaczenie posiedzenia przed rozprawą jest konieczne ze względu na wniosek prokuratora o orzeczenie środków zabezpieczających (art. 339 1 pkt 1 k.p.k.), zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umarzenia postępowania (art. 339 1 pkt 2 k.p.k.), akt oskarżenia zawiera wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art. 339 1 pkt 3 k.p.k.), a ponadto gdy zachodzi potrzeba wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu (art. 339 3 pkt. 6 k.p.k.). Tyle że do dwóch z tych sytuacji odnoszą się też odrębne przepisy, które już teraz wprost przyznają pokrzywdzonemu prawo udział w posiedzeniu patrz art. 341 1 i wspomniany wcześniej art. 343 5 k.p.k. W konsekwencji więc wprowadzenie wyżej opisanej zmiany skutkowałoby dublowaniem się uregulowań, których przedmiotem są uprawnienia pokrzywdzonego w razie wyznaczenia posiedzenia na podstawie art. 339 1 pkt 2 i 3 k.p.k. Mogłoby to przemawiać za jednoczesnym dokonaniem korekty zakresu odesłania, które znajduje się w początkowym fragmencie art. 339 5 k.p.k. Niemniej przygotowując projekt

7 ustawy nowelizującej nie można abstrahować od rozwiązań przyjętych w ustawie z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247), jako że na mocy art. 1 pkt 109 tej ustawy w art. 339 w 1 dodane zostaną pkt 4 i 5 statuujące kolejne przesłanki wyznaczenia posiedzenia przed rozprawą (złożenie przez oskarżonego wniosku z art. 338a k.p.k., czyli o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, oraz złożenie wniosku, o którym mowa w art. 59a Kodeksu karnego, wywołujące potrzebę rozważenia kwestii umorzenia postępowania). Te nowe okoliczności nie będą miały jednak osobnej regulacji co do udziału prokuratora, oskarżonego i pokrzywdzonego, względnie także obrońcy i pełnomocnika, w posiedzeniu. Dodawany art. 343a 1 będzie stanowił jedynie, że o terminie posiedzenia w sprawie wniosku złożonego zgodnie z art. 338a zawiadamia się strony i pokrzywdzonego, przesyłając im odpis wniosku. Reasumując: modyfikacja zakresu odesłania przez wskazanie w projektowanym art. 339 5 k.p.k., że chodzi o posiedzenia wymienione w art. 339 1 pkt 1 oraz w 3 pkt 1, 2 i 6, skutkowałoby powstaniem luki prawnej z dniem 1 lipca 2015 r., bo nie byłoby odpowiedniej normy dla sytuacji określonych w art. 339 1 pkt 4 i 5. Dlatego najlepszym rozwiązaniem będzie wystąpienie z projektem ustawy, która uwzględni już zmiany wprowadzane ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, a zarazem ustalenie vacatio legis przez wskazanie daty 1 lipca 2015 r. Propozycja: w art. 339 5 otrzymuje brzmienie: 5. Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony, a także obrońca i pełnomocnik mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, o którym mowa w 1 pkt 1, 4 lub 5 oraz w 3 pkt 1, 2 lub 6, z tym że udział prokuratora i obrońcy w posiedzeniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego określonego w art. 94 albo 95 Kodeksu karnego jest obowiązkowy. Pokrzywdzony może najpóźniej na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie, o którym mowa w art. 54 1. Opracowała: Katarzyna Konieczko Akceptował: Marek Jarentowski