PRACA I RODZINA: ROZWAŻANIA O POWROCIE WŚRÓD POLAKÓW MIESZKAJĄCYCH W NORWEGII

MARTA BIVAND ERDAL Peace Research Institute Oslo (PRIO) PRACA I RODZINA: ROZWAŻANIA O POWROCIE WŚRÓD POLAKÓW MIESZKAJĄCYCH W NORWEGII WPROWADZENIE Emigracja Polaków po 2004 roku jest tematem ważnym w Polsce i w krajach, do których Polacy wyjeżdżają, społecznie, i dla migrantów i ich rodzin. Migracja poakcesyjna z Polski do różnych krajów cechuje się dużą różnorodnością, a cechy charakterystyczne polskich migrantów w krajach imigracji także się zmieniają z upływem czasu. Niemniej jednak migracja ta jest zwykle widziana jako migracja zarobkowa i wobec tego rozumiana w perspektywie przede wszystkim ekonomicznej. W artykule niniejszym zakłada się, że przykład polskiej migracji poakcesyjnej w pewnym stopniu kwestionuje rozumienie migracji zarobkowej jako zjawiska o charakterze tymczasowym, które można ująć w perspektywie czysto ekonomicznej. W ramach weryfikacji tej hipotezy biorę pod uwagę i uwzględniam po pierwsze perspektywę jednostki. Jedną z teorii ekonomicznych używanych w analizach migracji zarobkowej jest New Economics of Labour Migration (NELM) (Stark, Bloom 1985), w której ważnymi czynnikami są różnice w poziomie płac w różnych krajach oraz możliwość znalezienia pracy. Jednostką analizy jest zwykle pojedyncza osoba, która jest jednocześnie członkiem gospodarstwa domowego. Analizy NELM uwzględniają rodzinę, utożsamiają jednak rodzinę z gospodarstwem domowym, w którym sprawy finansowe decydowane są wspólnie. W sytuacji gdy migrant przebywający za granicą jest częścią gospodarstwa domowego i rodziny w Polsce, analiza taka może dużo wnosić, lecz kiedy migrant mieszka już razem ze swoją rodziną a więc przebywa we własnym gospodarstwie domowym w kraju emigracji, logiczna podstawa takiej analizy zostaje podważona (Erdal 2012c). Niniejsza analiza rozważań migrantów polskich w Norwegii

42 Marta Bivand Erdal odnosi się więc do pytania o względną ważność czynników ekonomicznych w kontekście pytania o powrót, natomiast nie kwestionuje ważności czynników ekonomicznych w stosunku do decyzji o wyjeździe. Teorie transnarodowe (Levitt, Glick-Schiller 2004) stanowią drugą ważną perspektywę hipotezy kwestionującej tymczasowość oraz ważność czynników przede wszystkim ekonomicznych w stosunku do polskiej migracji poakcesyjnej. Uwzględniając więzi migrantów z krajem emigracji (Polską), o charakterze zarówno emocjonalnym, jak i praktycznym, teorie transnarodowe służą naświetlaniu niuansów i różnorodności w rozważaniach migrantów na temat powrotu do kraju. Teorie transnarodowe biorą także pod uwagę zbieżność czasową, kiedy migranci równocześnie utrzymują więzi transnarodowe i prowadzą swoje życie codzienne w kraju osiedlenia, czasem jako obywatele obu państw (Erdal, Oeppen 2013). Perspektywa czasowa wnosi ważne pytanie w stosunku do hipotezy o migracji zarobkowej jako migracji przede wszystkim tymczasowej: czy migracja jest planowana na krótko czy na długo? Dotyczy to również rodzaju postaw wobec decyzji o migracji bądź powrocie: Czy migracja jest widziana jako projekt czasowo otwarty i płynny? Migracje polskie do pewnego stopnia postrzegane są jako przykład płynnej migracji toteż artykuł odnosi się do perspektyw teoretycznych dotyczących owej płynności (Baumann 2007; Engbersen et al. 2010; Grzymała- -Kazłowska 2013). Pytania związane z efektem upływu czasu są szczególnie aktualne w odniesieniu do kwestii powrotu do kraju, a więc istotne dla analizy rozważań migrantów na temat powrotu. Doświadczenia migracji zarobkowej do zachodniej Europy z lat 60., szczególnie tej spoza Europy, wykazały, że migracja wnosi nie tylko siłę roboczą, lecz również nowych mieszkańców. Polska migracja poakcesyjna ma inne cechy, szczególnie z powodu otwartych granic i legalności przyjazdów. Niemniej jednak pytanie, czy polscy migranci, pomimo możliwości zachowania płynności, będą się osiedlać za granicą jak migranci lat 60., jest bardzo aktualne. Analizy rozważań polskich migrantów na temat powrotu do kraju umożliwiają wniknięcie w ich osobiste refleksje, wskazujące na czynniki, które dla poszczególnych migrantów są kluczem do decyzji o osiedleniu, powrocie lub tymczasowo otwartej postawie wobec powrotu. Istnieje już sporo badań na temat migracji poakcesyjnej do Wielkiej Brytanii, uwzględniających między innymi pytania o życie Polaków tamże (Eade et al. 2006, Burrell 2009), ich sytuację na rynku pracy (Drinkwater et al. 2009, Garapich 2009), ważność kontaktów (social networks) (Ryan, White 2008), jak również kwestie tożsamościowe (Rabikowska 2010). Wyniki badań nad polskimi migrantami na Wyspach Brytyjskich w ciągu ostatnich dziesięciu lat wskazują na przewagę migrantów niemających konkretnych planów dotyczących powrotu lub osiedlenia, lub też dalszej migracji (Eade et al. 2006; Ryan, White 2008).

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 43 Także w Polsce migracje poakcesyjne są omawiane i dyskutowane zarówno w mediach, jak i w kulturze popularnej. Dyskusje o migracjach na platformach internetowych odzwierciedlają bardzo różne doświadczenia i opinie na temat migracji, podkreślają też rolę narracji projektu migracyjnego wśród samych migrantów oraz w ich środowiskach. Obok czynników ekonomicznych ważne okazują się zarówno kwestie tożsamościowe, jak i kontekst postkomunistyczny (Galasińska 2010). Ponadto tak zwana kultura emigracji, czyli sposób myślenia o emigracji, a także postrzeganie możliwości wyjazdu w danej miejscowości czy regionie (Cohen, Sirkeci 2011) wpływają na narracje projektów migracyjnych i w kraju, i na emigracji (Elrick 2008). Artykuł niniejszy opiera się na badaniach przeprowadzonych wśród polskich migrantów w Norwegii w 2012 roku, ze szczególnym uwzględnieniem migracji poakcesyjnej. Analiza danych jakościowych umożliwia głębsze wniknięcie w czynniki wpływające na rozważania Polaków w Norwegii na temat powrotu do kraju. Analiza rozważań migrantów łączy perspektywę ekonomiczną, w której praca i zarobek są w centrum uwagi, i perspektywę rodzinną, uwzględniającą także ważność więzi emocjonalnych. Ponieważ same pytania o naturę migracji i jej rozwój w perspektywie czasowej są ważne, podejście metodyczne zastosowane w tych badaniach również ma znaczenie. Chcąc przybliżyć się do punktu widzenia migrantów, przeprowadzono badania jakościowe, zawsze przedkładając przeżycia wyrażane przez podmioty badania nad pojęcia teoretyczne. A więc, jeśli w niniejszym artykule posiłkujemy się pojęciami teoretycznymi, takimi jak płynność czy perspektywa transnarodowa, stanowi to próbę uogólnienia przeżytych doświadczeń podmiotów tych badań, a nie chęć dopasowywania ich do z góry przyjętych ram teoretycznych. Kolejne części artykułu opisują podstawy teoretyczne, kontekst migracji do Norwegii oraz szczegóły danych, na których oparta jest analiza. Główna część artykułu wnika w rozważania migrantów o powrocie do kraju; czynniki związane z pracą i rodziną są naświetlone z różnych stron i podniesiona zostaje istotna kwestia płynności i zmian przy jednoczesnym przemijaniu czasu. PODSTAWY TEORETYCZNE Kiedy migracja zarobkowa staje się migracją rodzinną i w większym stopniu długotrwałą lub stałą, podstawy analizy się zmieniają. Tak dzieje się na przykład w przypadku części polskiej migracji poakcesyjnej. Teorie ekonomiczne na temat migracji zarobkowej oczywiście biorą pod uwagę wyniki badań empirycznych i uwzględniają to, iż rzeczywistość nie jest czarno-biała (zob. np. Fihel et al. 2006). Na przykład w teorii NELM (Stark, Bloom 1985) uwzględnia się, że

44 Marta Bivand Erdal w przypadku występowania różnic między poziomami płac w miejscach emigracji i imigracji ważna jest także analiza ryzyka związanego z migracją i potraktowanie migracji jako rodzaju ubezpieczenia. Jednak należy wziąć pod uwagę, że analizę migracji zarobkowej według teorii NELM buduje się na migracji jednego członka gospodarstwa domowego, podczas gdy pozostali jego członkowie pozostają w kraju. Teoria ta opiera się na badaniach przeprowadzanych m.in. w krajach afrykańskich, a nie na migracji wewnątrzeuropejskiej czy na badaniach odnoszących się do migracji tymczasowej (Fihel et al. 2006: 12). Badania polskiej migracji poakcesyjnej, uwzględniające sytuację, gdy całe rodziny znajdują się na emigracji, wskazują na ważność czynników, nienaświetlonych w tym samym stopniu przez badania, których głównym elementem są czynniki ekonomiczne i które przyjmują jako podstawę analizy pozostające w Polsce gospodarstwo domowe danego migranta. Zastosowanie perspektywy transnarodowej w stosunku do analizy zjawisk związanych z migracją pozwala na analizę, która uwzględnia działania i identyfikację mieszczące się w obrębie transnarodowego obszaru społecznego (transnational social fi eld) (np. Levitt, Glick-Schiller 2004). Wśród badań polskiej migracji poakcesyjnej perspektywę transnarodową odnajduje się często tam, gdzie analizowane są doświadczenia rodzin (Ryan et al. 2009, White 2013, Burrell 2010). Migranci nie tylko utrzymują ważne, transnarodowe, konkretne więzi z krajem emigracji (np. przelewy pieniężne, wizyty wakacyjne, kontakt z rodziną), ale też nadal się z nim identyfikują. Więzi transnarodowe i materialne, i emocjonalne są ważne w rozważaniach na temat powrotu. Zwłaszcza posiadanie domu czy mieszkania może być czynnikiem decydującym o podjęciu decyzji i umożliwieniu powrotu, same posiadłości natomiast mogą także być ogniwem transnarodowych więzi tych migrantów, którzy na stałe już nie wrócą. Analiza rozważań o powrocie uwzględnia więzi transnarodowe na poziomie materialnym i na poziomie emocjonalnym, a także perspektywę zmieniających się z upływem czasu opinii na temat powrotu. Płynna perspektywa migracji odnosi się do kontekstu otwartych granic w obrębie Unii Europejskiej i możliwości swobodnej migracji (pomimo ograniczeń migracji Polaków po 2004 roku do niektórych krajów Unii) (Engbersen et al. 2010). Pojęcie płynności pochodzi z pracy Zygmunta Baumanna, który używa metafory płynności w swoich analizach społeczeństw współczesnych (np. Baumann 2007). Sytuacja, w której migracja w ramach Unii Europejskiej jest możliwa, w każdym razie pod względem prawnym, dla każdego, nakłada się na kontekst społeczny, opisywany przez Baumanna jako płynny. W studiach migracji poakcesyjnych Engbersen i inni (2013) rozwijają pojęcie płynności w stosunku do sytuacji migrantów, podkreślając, że jest to fenomen związany głównie z migracją tymczasową (także sezonową). Pozostaje więc niejasne,

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 45 w jaki sposób kontekst płynności wpływa na migrantów, którzy się osiedlają z rodzinami w krajach emigracji. Ujęcie migracji poakcesyjnej w perspektywie transnarodowej łączy pytania o płynność czasową i geograficzną z analizą czynników związanych z Polską oraz z krajem imigracji, przy czym czynniki ekonomiczne nie są jedynymi czynnikami wziętymi pod uwagę. MIGRACJA POLAKÓW DO NORWEGII Według danych Głównego Urzędu Statystycznego około 2,3 miliona Polaków wyjechało do pracy za granicą między 2004 a 2008 r. (Kaczmarczyk, Okólski 2008). Norwegia od 2004 roku była jednym z krajów, do których Polacy wyjeżdżali do pracy, chociaż w znacznie mniejszym stopniu niż na przykład do Wielkiej Brytanii. Wśród krajów Skandynawii Norwegia była jednak najbardziej popularnym krajem, a Polacy są największą w tym kraju grupą migrantów poakcesyjnych. Biorąc pod uwagę liczbę ludności w Norwegii, około 5 milionów, migracja poakcesyjna jest ważnym elementem rozwoju społeczeństwa norweskiego. Według oficjalnej statystyki liczba Polaków mieszkających w Norwegii szacowana była na około 67 000 w 2011 roku, lecz wiadomo, że liczba ta nie obejmuje ani tych, którzy tymczasowo pracują w Norwegii, ani tych, którzy dopiero niedawno przybyli do tego kraju. Oszacowania liczby Polaków w Norwegii zwykle wahają się w granicach 100 000 150 000 1 osób. W latach 2004-2009, kiedy Polacy w Norwegii musieli się rejestrować, mężczyźni stanowili 90% migrantów, a wielu migrantów przyjeżdżało na krótki okres, wracało do Polski, a później znów przyjeżdżało do Norwegii. Powszechnie przypuszczano, że ten wzór będzie kontynuowany, i do pewnego stopnia tak się dzieje. Jednak już w 2009 roku okazało się, że po trzech latach w Norwegii osiedliło się około 1/3 migrantów z Polski. Oszacowania wskazują, że około 70% migrantów, przybyłych do Norwegii w latach 2005-2009, w styczniu 2010 r. nadal przebywało w tym kraju 2. Obraz ten jest także potwierdzony przez dane o migracjach rodzin z Polski. W latach 2006-2011 Polacy byli najliczniejszą grupą w kategorii osiedlających się migrantów, co zapoczątkowało powolną zmianę obrazu demograficznego ludności polskiej w Norwegii (Eldring, Friberg 2011). Migracja polska do Norwegii nie zaczęła się jednak w 2004 r. Już wtedy mieszkało w Norwegii około 10 000 Polaków, którzy przyjechali w okresie 1 Na przykład: http://www.regjeringen.no/nb/dep/ud/dok/nou-er/2012/nou-2012-2/17.html?id =669626 [data dostępu: 22.01.2013]. 2 NOU 2011:7 Europautredningen.

46 Marta Bivand Erdal powojennym, a głównie w latach 80. i 90. (Godzimirski 2011). Podczas gdy emigracja wcześniejsza miała przyczyny przede wszystkim polityczne, z motywacjami ekonomicznymi w tle, emigracja nowsza ma podstawy ekonomiczne, a ściślej często związana jest z warunkami na rynku pracy w Polsce, między innymi z brakiem pracy w zawodzie, brakiem pracy odpowiadającej wykształceniu lub z poziomem płac oraz stosunkami w miejscu pracy czy organizacją pracy. Cechy demograficzne, szczególnie nowszych migrantów, są ważne w analizie rozważań o powrocie z Norwegii do Polski. Wielu z nowszych migrantów miało lub nadal ma rodziny w Polsce, wielu z nich jest również w wieku zakładania rodziny. Migracja ta ma więc inne cechy charakterystyczne niż migracja do Wielkiej Brytanii, przy czym wśród migrantów do Norwegii przeważają mężczyźni z mniejszych miejscowości, bez wyższego wykształcenia, raczej starsi niż młodsi. Trzeba natomiast zauważyć, że w ostatnich latach migracja polska do Norwegii stała się bardziej różnorodna, szczególnie gdy chodzi o migracje całych rodzin. Inny aspekt różnorodności związany jest z poziomem wykształcenia wyniesionego z Polski, który nie jest rejestrowany w Norwegii. Wobec tego kategoryzuje się przybyłych tylko na podstawie miejsca i sektora pracy w Norwegii. W stosunku do większości osób pracujących w sektorze budowlanym można przypuszczać, że mają doświadczenie i wykształcenie nabyte w Polsce w podobnych zawodach, zdarzają się jednak wyjątki. Wśród kobiet pracujących w Norwegii w usługach sprzątających też dostrzega się różnorodność: są tu osoby po studiach, ale także osoby bez wykształcenia grupa ta jest więc bardzo różnorodna pod tym względem i trudno ją opisywać w jednolity sposób. Badania migracji polskiej do Norwegii w ostatnich latach skupiały się w większości na mężczyznach w sektorze budowlanym (Friberg 2013; Pawlak 2012). W niniejszym artykule ta grupa także jest ważna, lecz analiza uwzględnia również różnorodność migracji polskiej, szczególnie jeśli chodzi o migrację kobiet i rodzin. Migracja polska do Norwegii w okresie poakcesyjnym zdążyła już zmienić swój charakter, głównie przez większy stopień migracji rodzinnej, a także większą różnorodność wśród migrantów. Zmiany te mają związek z doświadczeniami w Norwegii i sytuacją ekonomiczną w Polsce, a i kontekst globalnej recesji też wpłynął na ten rozwój. Norweska gospodarka w bardzo małym stopniu odzwierciedla recesję w innych częściach Europy, więc z punktu widzenia migrantów pozycja Norwegii jako celu wyjazdu wzmocniła się w okresie poakcesyjnym. I tak na przykład migracje Polaków z Wielkiej Brytanii do Norwegii w ostatnich latach muszą być analizowane właśnie na tle recesji. Kontekst recesji wpływa też oczywiście na rozważania migrantów o powrocie do kraju. W przypadku osób, które przybyły do Norwegii w roku 2007 z myślą o krótkim pobycie, plany

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 47 o powrocie mogły się w 2009 roku zmienić osoby takie mogły zdecydować się na dalsze przeczekanie i w 2012 roku, gdy już minęło pięć lat, migracja ta może trwać nadal. Norwegia w sytuacji recesji w innych krajach zabezpiecza pewny dochód. DANE I METODY Dane o polskiej migracji do Norwegii zostały zebrane w ramach projektu badawczego PREMIG (Possibilities and Realities of Return Migration) 3 w 2012 r., finansowanego przez Norweską Radę Badawczą, i obejmują wywiady indywidualne i grupowe z 45 osobami. Przeprowadzono 6 zogniskowanych wywiadów grupowych, w których uczestniczyło w sumie 20 osób. Wywiady te trwały przeciętnie po dwie godziny i skupiały się wokół rozważań nad osiedleniem się oraz powrotem do kraju. Korzystano z metod dostosowanych do sytuacji grupowej, umożliwiających wniknięcie w osobiste refleksje, a także w dynamikę grupową. Każda grupa była dobierana z myślą o odzwierciedleniu dynamiki grupowej, a także ze względu na całość zebranego materiału i ważność różnych perspektyw (np. płci, wieku, poziomu wykształcenia, branży pracy, regionu pochodzenia w Polsce itd.). Dane obejmują również 25 wywiadów indywidualnych, z których każdy trwał od jednej do dwóch godzin. Wywiady zostały przeprowadzone z wykorzystaniem listy tematów do podjęcia w każdej rozmowie, przy czym nie zachowywano tej samej kolejności pytań w każdym przypadku. Badania zostały wykonane w dwóch największych miastach Norwegii: Oslo i Bergen. Uczestnicy badań przyjechali do Norwegii albo przed 1989 r., albo częściej po 2004 r. (tabela 1.). Tabela 1. Uczestnicy wywiadów indywidualnych i grupowych w Norwegii (2012) Kobiety Mężczyzni Migracja wcześniejsza 8 4 Dzieci migrantów wcześniejszych 6 3 Migracja poakcesyjna 13* 11 * 4 osoby przyjechały w latach 2001-2003. 3 http://www.prio.no/premig

48 Marta Bivand Erdal Artykuł opiera się na analizie danych z rozmów z migrantami, przybyłymi do Norwegii zarówno przed 2004 rokiem, jak i później, lecz głównie skupia się na migracji poakcesyjnej (24 uczestników). W badaniach zostali również uwzględnieni migranci wcześniejsi (12 uczestników), włącznie z grupą osób, które przyjechały do Norwegii jako dzieci w wieku do 3 lat lub urodziły się w Norwegii w latach 80. (9 uczestników), ponieważ naświetla to perspektywy zachodzących w miarę upływu czasu zmian, które okazują się ważne w analizie rozważań o powrocie do kraju. W obu grupach migrantów, wcześniejszych i poakcesyjnych, występuje różnorodność wiekowa, chociaż w pierwszej grupie przeważają osoby w wieku 25 40 lat, mające rodziny przebywające bądź w Norwegii, bądź w Polsce, a w drugiej grupie jest przewaga osób powyżej 50. roku życia oraz ich dzieci obecnie w wieku 20 30 lat. Wśród uczestników badania znajdują się osoby z większych polskich miast, jak również z mniejszych miejscowości. Także poziom wykształcenia jest różnorodny: są osoby z wyższym wykształceniem, lecz także po technikum lub szkole zawodowej bądź tylko po szkole podstawowej. Wśród męskich migrantów poakcesyjnych, z którymi rozmawiałam, przeważają osoby pracujące w sektorze budowlanym. Badania były przeprowadzone w Bergen i w Oslo, dwóch największych miastach w Norwegii, gdzie mieszka wielu polskich migrantów. Dostęp do migrantów uzyskano częściowo poprzez kontakty w środowiskach polskich, a częściowo przez indywidualne bezpośrednie kontakty z migrantami. Rekrutację uczestników ułatwiała znajomość języka polskiego i wcześniejsze kontakty. W celu zapewnienia różnorodności badanej grupy rekrutacja nie była przeprowadzona przez zorganizowane ugrupowania Polaków w Norwegii. Taka strategia rekrutacji równocześnie zapewniała uczestnikom badania anonimowość. Wszystkie imiona używane w wywiadach zostały zmienione. Przy przeprowadzaniu badań ważne były bowiem aspekty etyczne, poczynając od udzielania uczestnikom informacji o projekcie badawczym, a skończywszy na zapewnieniu im anonimowości. Rozmowy indywidualne i grupowe z polskimi migrantami (focus groups) były nagrywane i później przepisywane. Zapisy rozmów zostały zanalizowane z uwzględnieniem tematów poruszanych z różnych perspektyw. Analiza naświetla więc tematy, które przez migrantów omawiane były w kontekście pytań na temat rozważań o powrocie do kraju. Badania przeprowadzone wśród polskich migrantów ukazały pozycję badacza w szczególny sposób, pod względem perspektywy wewnętrznej lub zewnętrznej (insider / outsider) (Carling et al. 2013). To, że rozmowy były prowadzone w języku polskim, bez tłumacza, skłaniało do otwarcia się i większej poufności. W niektórych wywiadach, zarówno grupowych, jak i indywidualnych, uczestnikom zadawano także pytania dotyczące norweskiego społeczeństwa

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 49 oraz doświadczeń osobistych związanych z życiem od wczesnego dzieciństwa w rodzinie emigranckiej w Norwegii. W kontekście badań jakościowych oczywiste jest, że dynamika rozmów często skłania do wzajemnej wymiany zdań na podstawie wspólnych doświadczeń. W tym przypadku wymiana zdań dotyczyła konkretnie tematu tożsamości i doświadczeń w Norwegii. W kilku przypadkach chodziło także o informację dotyczącą praktycznej pomocy, na przykład w odnajdywaniu i tłumaczeniu informacji w języku norweskim. Badania jakościowe nie ujmują rzeczywistości w sposób reprezentatywny jak badania ilościowe, umożliwiają natomiast głębsze wniknięcie w refleksje pojedynczych migrantów, będące podłożem ich rozważań i decyzji o migracjach i powrotach. Dane z rozmów indywidualnych oraz ze zogniskowanych wywiadów grupowych zostały wykorzystane we wspólnej analizie, tak by się wzajemnie uzupełniały (Lambert, Loiselle 2008). Pozwala to na głębsze zrozumienie refleksji indywidualnych oraz ich łączenie z dynamiką grupową, ukazujące działanie tych elementów na różnych poziomach społecznych (np. jak polscy migranci postrzegają Norwegów i co w owym obrazie Norwegów może wydawać się mniej lub bardziej kontrowersyjne). W artykule używam przykładów, które uwzględniają różne doświadczenia i różne decyzje życiowe migrantów w Norwegii i w których rozważania o powrocie są w większym lub mniejszym stopniu ważne. W głównej części artykułu analizuję rozważania migrantów polskich o powrocie pod pięcioma hasłami: płynna migracja, decyzja o osiedleniu, niespełnione powroty, mit powrotu i powrót a integracja w Norwegii. Tylko do lata, tylko do końca roku... : Płynna migracja? Migracja poakcesyjna w Europie jest często opisywana jako otwarta (Favell 2008) lub płynna (Engbersen et al. 2010), co oddaje sytuację, w której migranci mogą podejmować decyzję o przekroczeniu międzynarodowej granicy we własnym zakresie. Badania dotyczące planów migrantów na przyszłość, ze szczególnym uwzględnieniem tematu migracji, wskazują także otwartą postawę (Eade et al. 2006; White, Ryan 2008). Wśród migrantów w Norwegii obserwuje się również taką postawę, cechującą zwłaszcza mężczyzn pracujących w sektorze budowlanym oraz młode osoby z wykształceniem wyższym i po krótkim pobycie w Norwegii. Jak wynika z danych rejestrowanych przez norweskie instytucje państwowe i z badań przeprowadzonych w Oslo (Eldring, Friberg 2011; Friberg 2013), wśród Polaków w Norwegii nadal jest przewaga mężczyzn, często zatrudnionych w sektorze budowlanym lub w przemyśle. Fragment rozmowy z Markiem 4 jest charakterystycznym przykładem postawy niezdecydowanej: 4 Wszystkie imiona są zmienione.

50 Marta Bivand Erdal Marta: To kiedy wracasz do kraju? Marek: No jestem tu tylko do lata, tylko do końca roku. I tak w kółko. Już jestem tu od sześciu lat. Ale myślę, że do końca roku i starczy [śmieje się] Marek, który ma 31 lat, z jednej strony może śmiać się i jako żart traktować porównanie z marynarzem, zawsze wracającym do domu i zawsze znów wypływającym w morze, z drugiej strony jednak, relacjonując w dalszej części rozmowy pożegnanie z żoną i dwuletnim synkiem na lotnisku w Polsce, Marek ma łzy w oczach. Podczas gdy dla niektórych spośród jego starszych kolegów los marynarza jest świadomie wybraną strategią na całe życie lub na pewien okres życia, dla Marka tak nie jest. Dla niego każde rozstanie z rodziną jest bolesne. Wolałby, żeby przyjechali do niego, ale zdaje sobie sprawę z tego, że w takim wypadku z powodu wysokich kosztów życia w Oslo i jego niewysokich zarobków żona także musiałaby pracować. Więc Marek chce wracać do rodziny, ale nie może wracać właśnie ze względu na rodzinę. Uważa bowiem, że choć w Polsce znalazłby pracę, to nie taką, z której mogliby żyć na oczekiwanym poziomie. Dlatego też Marka planowanie na przyszłość ciągnie się wciąż tylko do następnego półrocza. Rozważania rodzinne jak również zawodowe są więc ważne, jeśli chodzi o to, gdzie żyć, gdzie mieszkać. Ale dla wielu migrantów takich jak Marek nie były to pytania, które oni lub ich rodziny stawiali sobie przed emigracją. Sytuacja wygląda inaczej: pojawia się sposobność, np. znajomy dzwoni i mówi, że jest praca albo możliwość, aby się załapać przez firmę, która organizuje pracę (przykład z Wielkiej Brytanii, zob. Garapich 2008). I dopiero po kilku latach staje się przed właściwym pytaniem: gdzie będziemy w przyszłości mieszkać? Czy rodzina może żyć razem z nami w Norwegii? Decyzje o migracji trzeba podjąć już po fakcie i w sytuacji, kiedy rodzina w Polsce już się przyzwyczaiła do życia za pieniądze zarobione w Norwegii. Ani wobec powrotu męża do Polski, ani wobec emigracji reszty rodziny do Norwegii taki styl życia nie byłby możliwy więc jest to dla wielu rodzin pułapka migracji. Podczas gdy dla właściciela firmy zatrudniającej w Norwegii polskich robotników na stałych umowach zaskoczeniem jest, że tak wielu z nich nie sprowadza rodzin z Polski, nawet po okresie pobytu w Norwegii zbliżającym się już do dziesięciu lat, dla wielu migrantów i ich rodzin jest to pytanie, którego po prostu nie mieli zamiaru w ogóle stawiać. Mieszkają w Polsce i nie mają zamiaru tego zmieniać. Ale stan płynnej migracji, kiedy to mogą wyjeżdżać i wracać, i znów wyjeżdżać, stwarza sytuację, w której pytania o to, gdzie się chce mieszkać i gdzie lepiej mieszkać, trzeba przemyśleć w nowy sposób. Płynność otwiera możliwości można mieszkać tu albo tam, lecz mimo to, mimo owej płynności (otwarte granice lub rynki pracy), dzieci jednak muszą gdzieś chodzić do szkoły: w Polsce lub na przykład w Norwegii.

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 51 Perspektywa przyjmowana przez rodziny mieszkające w Polsce, a w Norwegii przebywające tylko na wakacjach, w odwiedzinach, jest ważna ze względu na możliwość wniknięcia w rozważania o powrocie, zwłaszcza tych migrantów, którzy nadal uważają, że sami mieszkają w Polsce, mimo lat spędzonych na emigracji. Stwierdzenie Dagmary krótko podsumowuje pytanie o to, gdzie mieszkać: Ja nawet nie szukam [tu] pracy, bo nie chcę tu być. Życie jest znacznie droższe tutaj, a ja ciągle przeliczam na złote. Mój mąż jest tu długo [od 6 lat] i mu się tu podoba. Dagmara, 3 miesiące u męża w Norwegii Dla Dagmary Norwegia po prostu nie jest aktualna, i dla niej migracja nigdy nie była częścią planu. Mąż wyjechał sześć lat wcześniej w celach zarobkowych. Kłopot w tym, że po tych latach z Norwegią wiążą się nie tylko zarobki, ale także duża część życia męża. I jak Dagmara nie przebywa w odwiedzinach w Norwegii, i mąż nie jest na urlopie w Polsce, to ich życie jest czasem, który spędzają osobno. Oboje zdają sobie sprawę z tego, że tak nie można w nieskończoność. On ma nadzieję skłonić ją do pozostania z nim w Norwegii, a ona, że on wróci do Polski. Kwestia pracy natomiast utrudnia rozwiązanie problemu, bo nie chodzi już tylko o wysokość zarobków zarobków. Mąż Dagmary ma dobre możliwości rozwijania się w firmie budowlanej, gdzie pracuje. Ceni możliwości, z których może korzystać, i szacunek, z jakim jest tam traktowany, zarówno przez szefa, jak i przez kolegów w miejscu pracy. Dla Marka odpowiedź na pytanie dotyczące powrotu jest bardzo prosta oczywiście, że wraca innej opcji po prostu nie ma. Często jednak po sześciu latach okazuje się, że w międzyczasie życie się zmieniło. Niektórzy, tacy jak mąż Dagmary, nie widzą już możliwości rozwoju zawodowego w Polsce i kiedy rodziny nie chcą wyjechać, sytuacja rozłąki po prostu trwa. Inni, jak Marek, nie widzą innego rozwiązania finansowego, więc również nie wracają. Doświadczenia mężczyzn, z którymi przeprowadzałam rozmowy, wskazują na dylematy płynności. Podczas gdy dla niektórych migracja to sytuacja, kiedy otwierają się nowe możliwości, dla innych migracja jest stanem, z którego nie mogą wyjść. Dla migrantów szukających pracy zwłaszcza w pierwszym okresie migracji nie jest to zbyt zaskakujące. Lecz już po dłuższym czasie, po sześciu latach spędzonych w Norwegii, a często także po wcześniejszej migracji do innych krajów europejskich, można by było spodziewać się zmian. Jednak niektórzy pozostają w tej właśnie płynności, chociaż trudno powiedzieć, czy jest to naprawdę ich własny wybór, mimo otwartych granic, czy też raczej czynniki związane i z pracą, i z rodziną na różne sposoby skłaniają do pozostawania w sytuacji płynnej.

52 Marta Bivand Erdal Podczas gdy niektórzy wracają w końcu do Polski, inni decydują się na osiedlenie w kraju emigracji (Friberg 2012), która to decyzja często jest związana z czynnikami rodzinnymi (Ryan et al. 2008). Następna część artykułu omawia przykłady migrantów, którzy decydują się na osiedlenie, i stawia pytanie o różnice między tymi, którzy pozostają w sytuacji płynności, a tymi, którzy się osiedlają. «Ale ja nie wracam do kraju»: Decyzja o osiedleniu Nowsze dane z Wielkiej Brytanii i Norwegii wskazują, że wielu migrantów poakcesyjnych decyduje się na osiedlenie po pewnym okresie pobytu za granicą (White 2012; Friberg 2013). Jest to szczególnie widoczne na przykładzie zmian liczby polskich uczniów w szkołach, a także po zanalizowaniu sytuacji mieszkaniowej polskich migrantów. Co więc skłania migrantów do osiedlenia się na przykład w Norwegii? Skoro przyjechali do pracy w Norwegii, ważna jest dalsza możliwość pracy i jak wskazuje przykład męża Dagmary nie dotyczy to tylko czysto finansowych aspektów pracy. Często możliwość pracy dla kobiet w Norwegii może być ważna, a więc łatwy dostęp do pracy w usługach sprzątających (legalnie lub nielegalnie) jest postrzegany jako wyraźny plus (bo jest praca) lub minus (bo to taka praca). Rozważania zarówno o migracji, jak i o powrocie są indywidualne, a oprócz czynników takich, jak wykształcenie, zawód i doświadczenie w pracy oraz sytuacja rodzinna (np. wiek dzieci), trzeba także brać pod uwagę indywidualne cechy charakteru. Joanna i Maciej przyjechali do Norwegii pół roku przed naszym spotkaniem. Opowiedzieli mi, że chcą tu sobie zbudować życie. W Polsce mieszkali z jej rodzicami i nie mieli pracy. W Norwegii wynajmują mieszkanie i oboje pracują. Mają skończone studia i mówią biegle po angielsku. Oczywiście nie wiedzą, jak im się powiedzie, ale projekt migracyjny Joanny i Maćka jest przez nich samych charakteryzowany częściowo jako przygoda, mimo że możliwość mieszkania razem jako rodzina i podjęcia pracy jest najważniejsza. Joanna i Maciej nie należą do typowych migrantów polskich w Norwegii, ale odzwierciedlają falę polskich migrantów poakcesyjnych, wybierających takie kraje, jak np. Wielka Brytania. Jednak wśród Polaków w Norwegii znajduje się także wielu z ukończonymi studiami wyższymi. Dane o Polakach w Norwegii zarówno zbierane przez państwo norweskie, jak i pochodzące z innych badań nie zawierają pytań o wykształcenie wyniesione z Polski. Wśród osób, z którymi rozmawiałam i które pracowały w sektorze budowlanym, byli nie tylko inżynierowie, ale także absolwenci historii sztuki. Z tego względu kategoryzacja migrantów na podstawie miejsca pracy w Norwegii w analizie rozważań o powrocie może być mniej skuteczna niż kategoryzacja dokonywana na podstawie innych kryteriów.

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 53 W kontekście płynnej migracji można ukazać przykład aktywnej decyzji o osiedleniu, jaką podjęła na przykład rodzina Andrzeja. Przyjechał on do Norwegii pięć lat temu, z żoną i trójką dzieci w wieku szkolnym: Marta: W ciągu tych pięciu lat, kiedy mieszkacie tutaj, czy rozmawialiście kiedyś na temat możliwości powrotu do Polski? Andrzej: Nie, nie było żadnych takich rozmów. Cały czas jest Jestem szczęśliwy w pracy (...) nigdy nie byłem tak szczęśliwy w pracy jak tu. Żona też jest zadowolona, nie, nie było takiej potrzeby. Kupiliśmy piękny dom tu, to jest nasz dom, to znaczy spłacamy pożyczkę w banku Ale nie, nigdy nie było takiej potrzeby. Andrzej i jego rodzina przyjechali do Norwegii w poszukiwaniu pracy, ale po krótkim czasie kupili dom i zdecydowali się na życie w tym kraju. To, że mają dzieci w wieku szkolnym, było oczywiście ważne w podjęciu tej decyzji całe życie rodzina spędza już tu, w Norwegii, razem. Andrzej i jego rodzina stanowią typowy przykład migrantów, którzy decydują się na osiedlenie w Norwegii (Friberg 2012). Są to głównie rodziny z dziećmi: oboje rodzice pracują w Norwegii, chociaż często mężczyzna przyjeżdża do Norwegii wcześniej niż kobieta. Na przykładzie Andrzeja widać, że czynniki związane z rodziną są najważniejsze w rozważaniu o tym, gdzie mieszkać. Dla wielu rodzin migrantów sytuacja na emigracji się zmienia zmienia się życie i zmienia się miejsce, w którym się czują jak w domu (Erdal 2012b). Rodziny takie jak Andrzeja niekoniecznie różnią się pod względem wykształcenia lub zawodu od rodzin Marka czy Dagmary. Czynniki rodzinne związane z pracą, lecz także czysto osobiste, określone przez Joannę i Maćka jako przygoda ujęte razem stwarzają tło rozważań i decyzji o migracji i o powrocie. Jola ma 35 lat i mieszka w Norwegii od pięciu lat. Kiedy spytałam się Joli, czy mogłabym przeprowadzić z nią rozmowę jako część projektu badawczego na temat rozważań o powrocie do kraju, zgodziła się, ale od razu zaznaczyła, że ona nie wraca do kraju. Jola przyjechała do Norwegii z mężem, który jest hydraulikiem. Przyjechali z Londynu, gdzie on miał pracę, ona jednak źle się czuła. Jola ma wyższe wykształcenie zdobyte w Polsce, skończyła psychologię. W Oslo urodził im się syn, który ma już dwa lata, i Jola pracuje w tej chwili w przedszkolu. Wkrótce ukończy kurs dla osób pracujących z dziećmi i młodzieżą. Jest to kurs na poziomie średnim (znacznie poniżej jej wykształcenia), ale jest to pierwszy krok, żeby móc dostać lepiej płatną i ciekawszą pracę w Norwegii. Dla Joli według niej samej powrót do kraju nie jest aktualny, ponieważ nie daliby sobie rady finansowo. Ponadto podoba jej się środowisko w Norwegii, gdzie jej syn dorasta, mieszkają blisko lasu, a jednocześnie niedaleko miasta. Dla Joli i męża pytaniem

54 Marta Bivand Erdal było, czy osiedlić się w Wielkiej Brytanii czy w innym kraju, a nie: czy wracać do Polski. Przykład Joli i jej rodziny ukazuje konkretne trudności, które mogą pojawić się podczas kategoryzacji polskich migrantów. Czy Jola jest po prostu żoną polskiego robotnika w sektorze budowlanym? Czy jest pracownicą niewykwalifikowaną w norweskim przedszkolu? Oba opisy są poprawne, lecz nie uwidaczniają całości sytuacji. Przykład Joli podkreśla także w dwojaki sposób aktualność metafory płynności migracji: po pierwsze, Jola i jej mąż mogli podjąć decyzję o migracji z Wielkiej Brytanii do Norwegii, po drugie zaś, mają możliwość, pod względem prawnym i finansowym, samodzielnego zadecydowania, że chcą pozostać w Norwegii. Migranci podejmują więc mniej lub bardziej świadome decyzje co do tego, dokąd wyjeżdżają i na jak długo. Często te decyzje się zmieniają, zamierzona migracja przekształca się w migrację do innego kraju lub w znacznie dłuższy niż planowany pobyt za granicą. Podczas gdy Marek może śmiać się przez łzy, opisując swoją sytuację na emigracji, Jola wykazuje postawę bardzo zdecydowaną, a Joanna i Maciej określają swój projekt migracyjny mianem przygody. Dla wszystkich czynniki związane z pracą i rodziną są ważne, a jednak ich decyzje o powrocie do kraju lub osiedleniu się za granicą bardzo się różnią. W następnych częściach artykułu omawiane są powroty tymczasowe i mit powrotu do kraju, przy jednoczesnym wskazaniu ważności zmieniającej się narracji projektu migracyjnego u samych migrantów jako podstawy analizy rozważeń o powrocie. «Spędziliśmy jakiś czas w Polsce»: Niespełniony powrót czy przygoda? Wśród uczestników badań znalazły się także osoby, które mimo wszystko wróciły do Polski lecz tylko na jakiś czas, później znów powróciły do Norwegii. W odniesieniu do Wielkiej Brytanii Anne White opisuje podobne zjawisko jako podwójny powrót (White 2013). Według istniejących danych migranci wracają do Polski, lecz wielu z nich ponownie wyjeżdża, czasami do tego samego kraju, czasami do innego. Na podstawie badań jakościowych można uznać, że potwierdza się obraz uzyskany z badań ilościowych w Oslo (Eldring, Friberg 2011), sugerujący, że ci, którzy wracają do Polski, należą do grona osób mieszkających w Norwegii bez rodziny przez krótki okres (rok lub dwa). Jednak także wśród migrantów przebywających w Norwegii z rodzinami znajduje się mała grupa, która planuje powrót do kraju w najbliższym czasie. Wśród moich rozmówców należących do tej kategorii tylko w jednym wypadku powrót był spowodowany kryzysem rodzinnym w Polsce, a więc sytuacją, gdy wszelkie inne powody wyjazdu stają się nieważne. Także przywoływane w rozmowach przykłady innych migrantów potwierdzały, że sytuacje

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 55 kryzysowe, takie jak rozpad małżeństwa czy choroba bliskiej osoby, skłaniają ludzi do powrotu. Powroty z Norwegii zdarzają się więc również, często po krótkim pobycie lub w związku z sytuacją kryzysową, a przypuszczalnie najczęściej wśród migrantów sezonowych, którzy zwykle nie są brani pod uwagę w badaniach przyczyn powrotów z migracji, ponieważ nie są zaliczani do emigrantów. Rozmowy z polskimi migrantami w Norwegii naświetlają ważność narracji własnego życia i projektu migracji. Wśród uczestników moich badań w Norwegii nie ma naturalnie tych, którzy wrócili do Polski i tam zostali, więc takie doświadczenia pozostają poza tematem tego artykułu. Natomiast poprzez pytania o powrót do kraju wnika się nie tylko w konkretne plany na najbliższą przyszłość i zamiary dotyczące miejsca zamieszkania, ale także w osobiste refleksje na temat tożsamości. Wśród 45 uczestników badania napotkałam sześć osób (długość pobytu w Norwegii w każdym przypadku była inna), które w trakcie rozmowy opowiedziały mi o dłuższym okresie spędzonym w Polsce. Kilka z nich było w Polsce przez rok ze względu na studia lub pracę. W innych przypadkach okres pobytu mógł być trochę krótszy lub trochę dłuższy. Narracje tych pobytów w Polsce charakteryzowały dwie cechy. Po pierwsze, czas spędzony w Polsce nie był określony jako próba powrotu do kraju, po drugie zaś, doświadczenia wyniesione z pobytu w Polsce były ważne w dalszych rozważaniach tych osób na temat możliwości powrotu do kraju. Wśród osób ze starszej emigracji, tak jak wśród osób z małymi dziećmi, okres spędzony w Polsce był także ważnym doświadczeniem ze względu na podtrzymywanie polskiej tożsamości. Sytuacja płynnej migracji pozwala dziś w znacznie większym stopniu na próbne powroty do Polski. Dane o powrotach migrantów do Polski wskazują, że bardzo wielu migrantów wracających do kraju nie wyklucza ponownej migracji (White 2013). Dla niektórych z moich uczestników badań aspekty utrzymywania tożsamości polskiej na pewno były głównym powodem przyjazdu na krótszy pobyt do Polski. Natomiast dla innych pobyt tymczasowy w Polsce, który po fakcie był opisywany jako przygoda, zapewne był przynajmniej częściowo próbą powrotu do kraju. Niespełnione powroty nie stanowiły dużej liczby wśród badanych, były jednak niewątpliwie jednym z ważnych aspektów tematu migracji polskiej. W kontekście analiz rozważań o powrocie te doświadczenia i historie podkreślają ważność narracji migracji dokonywanej przez samych migrantów, a także to, jak narracja ta zmienia się z upływem czasu. Dla niektórych migrantów poakcesyjnych, mimo stosunkowo krótkiego czasu, jaki spędzili oni na emigracji, projekt migracyjny już zdążył się zmienić. Dla migrantów wcześniejszych a tym bardziej dla ich dorosłych dzieci doświadczenie migracji jest ważne, lecz często raczej ze względu na kwestie tożsamościowe niż ze względu na kwestię miejsca zamieszkania.

56 Marta Bivand Erdal «Do emerytury, i wtedy wrócimy»: Mit powrotu Mit powrotu odnaleźć można wśród migrantów każdej kategorii i w każdym kraju. Wśród migrantów z Polski, zarówno we wcześniejszych epokach, jak i dziś, mit powrotu wciąż jest żywy. Przykład Asi wskazuje na kilka ważnych, a zarazem uniwersalnych elementów tego mitu. Asia mieszka w Norwegii od pięciu lat razem ze swoim mężem, synem i córką. Mąż pracuje w sektorze budowlanym, a Asia pracuje jako sprzątaczka w prywatnej firmie: Marta: Czy widzisz swoją przyszłość tu w Norwegii? Asia: Co tu powiedzieć Muszę tu być i już [śmieje się]. Na dziś nie mam wyboru Ale nie wiem. Może wszyscy wrócimy Nie wiem. Chciałabym, nawet dzisiaj (...). Marta: A co cię ciągnie do Polski? Asia: Nie wiem. Może nie rodzina ale po prostu kraj. No, ale miejmy nadzieję, że będzie lepiej. Czasami mówię, że może przeżyjemy tu z mężem do emerytury i wtedy wrócimy. To wtedy dzieci się pytają «a kto będzie nam z dziećmi pomagał?». Asia mieszka już w Norwegii na stałe. W rozmowie daje do zrozumienia, że mąż i dzieci są bardzo szczęśliwe w Norwegii, podczas gdy ona tęskni za Polską. Asia ma jednak pozytywną postawę i lubi swoją pracę, ceni także poczucie wspólnoty z innymi pracownicami w firmie, pochodzącymi z Norwegii i z innych krajów. Zatem stosunek Asi do powrotu do Polski charakteryzuje pewien stopień ambiwalencji. Czynniki związane i z pracą, i z rodziną na różne sposoby oddziałują na migrantów takich jak Asia: z jednej strony ciągną ich do ojczystego kraju, z drugiej strony zaś zatrzymują w kraju osiedlenia (Erdal 2012b). W rozważaniach Asia podkreśla także czynniki emocjonalne, nie tylko w stosunku do chęci powrotu, ale także w stosunku do kwestii opieki nad wnukami w przyszłości. Asia zdaje sobie sprawę z tego, że z czasem wiele rzeczy się zmienia i możliwe jest, że jej rodzina, włącznie z wnukami, w przyszłości będzie mieszkać w Norwegii, i że ona będzie wtedy chciała pozostawać z rodziną, nawet w Norwegii. A mimo to Asia podtrzymuje mit powrotu może jednak wrócą do kraju, choćby na emeryturę. Dla Polaków z wcześniejszej emigracji i dla migrantów poakcesyjnych posiadanie domu lub mieszkania w Polsce jest zjawiskiem typowym, a także tematem przez nich omawianym: Józef mieszka w Norwegii od ponad trzydziestu lat. Sam nie ma mieszkania ani domu w Polsce, ale zdaje sobie sprawę z tego, że wielu Polaków na emigracji ma dom w Polsce. Ciekawi go fakt, że jest to normalne wśród tych, którzy przyjechali niedawno, jak i wśród tych, którzy wyjechali bardzo dawno temu. Niektórzy

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 57 remontują dom rodzinny, inni budują nowy dom, a jeszcze inni inwestują w mieszkanie, na przykład w Warszawie. Józef z pewnym dystansem zastanawia się nad tym, dlaczego domy i mieszkania są tak ważne, mimo tego, że dla osób, które on zna, powrót na stałe do Polski jest raczej nieaktualny. Niektórzy migranci nie sprzedali mieszkania po wyjeździe, inni odziedziczyli posiadłość rodzinną, a jeszcze inni kupują lub budują nowe domy. Posiadanie przez migrantów domów w krajach, z których wyjechali, nie jest specyficzne tylko dla Polski i Polaków, jest to raczej cechą wspólną dla migrantów w skali globalnej, związaną z rozważaniami o powrocie oraz z mitem powrotu (Erdal 2012a). Migranci przekazują pieniądze na inwestycje w nieruchomości, przeznaczone dla nich samych i dla ich rodzin. W sytuacji, kiedy emigracja się przedłuża lub staje się stała, nieruchomości stają się domami na wakacje. Często mają też ważne znaczenie symbolicznie, będąc niejako potwierdzeniem kontynuacji przynależności do wspólnoty zamieszkującej daną miejscowość. Migranci są tu w Norwegii, ale mają dom także tam w Polsce, i ten dom lub mieszkanie jest ważnym elementem więzi z krajem. Samo istnienie domu, tak jak i inne więzi transnarodowe, dla wielu migrantów staje się właśnie elementem podtrzymującym mit powrotu. Dla wielu migrantów bowiem posiadanie nieruchomości w kraju pochodzenia jest bardziej odzwierciedleniem owych więzi transnarodowych niż częścią konkretnego planu o powrocie. Mit powrotu jest jednym z aspektów transnarodowości migrantów, która okazuje się bardzo ważna w odniesieniu do kwestii tożsamości i utrzymywania kontaktu z rodziną i znajomymi. Jest to więc transnarodowość rozumiana szeroko, tak że formy identyfikacji są analizowane włącznie z działaniami konkretnymi, takimi jak przekazy pieniędzy. Tego typu transnarodowość występuje u migrantów, którzy osiedlają się na okres dłuższy lub na stałe. Rozważania o powrocie konkretne lub rozumiane bardziej jako mit muszą więc także być badane w kontekście integracji w kraju osiedlenia. «Czuję się u siebie w Norwegii»: Rozważania o powrocie a integracja W literaturze o migracji powrotnej kwestia kraju, do którego migranci wracają, jest oczywiście ważna. Dla polskich migrantów poakcesyjnych sytuacja ekonomiczna w Polsce, a szczególnie rynek pracy, jest ważnym czynnikiem kształtującym tok rozważań o powrocie. Jednak okazuje się, że czynniki rodzinne także mocno wpływają i na decyzje, i na rozważania dotyczące osiedlenia się bądź powrotu. W sytuacji, gdy rodzina mieszka już razem w Norwegii, ważne dla migrantów stają się otoczenie i integracja z norweskim społeczeństwem. Migracja poakcesyjna, a szczególnie ta obejmująca rodziny, jest na tyle nowa, że jest na razie mało danych o integracji Polaków w Norwegii. Wiadomo jednak, że pracują

58 Marta Bivand Erdal w tym kraju, chociaż wielu ma kłopoty z językiem norweskim i wielu trzyma się wyłącznie z innymi Polakami. Ale wraz ze zmianami w obrazie demograficznym Polaków w Norwegii sytuacja ta także się zmienia. Coraz więcej polskich migrantów ma dzieci w przedszkolach i szkołach i potrzeba komunikacji w języku norweskim sama się narzuca. Dla bardzo wielu migrantów, którzy spędzili już kilka lat w Norwegii, pewien stopień integracji z norweskim społeczeństwem jest już faktem (Meisingset et al. 2012). Rozmowy z Polakami w Oslo i Bergen, jak również obserwacje Polaków poczynione podczas wcześniejszej migracji, także potwierdzają takie wrażenie: Wydaje mi się, że jest wielu [wśród migrantów poakcesyjnych z Polski], dla których integracja nie stanowi problemu. Dzieci dają sobie dobrze radę w szkole, ich rodzice pracują, no i żyją jak normalne rodziny, no, wiesz: praca, szkoła, przedszkole, i tak w kółko... Są też niektórzy, którzy się czują dyskryminowani, bo są różne plotki o Barnevernet [państwowa instytucja odpowiedzialna za opiekę nad dziećmi w sytuacjach, gdy rodziny nie dają sobie rady polski odpowiednik: opieka społeczna]. Wydaje mi się, że niektóre rodziny z dziećmi boją się i martwią się, na przykład jak chodzi o różnice kulturalne. Ale nie wydaje mi się, że dyskryminacja jest istotną sprawą w Norwegii. Ala, 32 lata, urodzona w Norwegii Rozmowy z migrantami poakcesyjnymi z jednej strony charakteryzowały się właśnie objawianym przez badanych niepokojem związanym z przystosowaniem się do norweskiego społeczeństwa, szczególnie gdy chodzi o dzieci. Jednak nikt z uczestników nie miał przykrych osobistych doświadczeń, więc niepokój ten wynikał z plotek i specyficznych wyobrażeń o norweskim społeczeństwie. Wśród niektórych polskich migrantów istnieje silne poczucie dystansu do Norwegów, którzy są określani jako norki. Bardzo wielu Polaków ma przy tym pozytywne doświadczenia ze współżyciem z Norwegami, zarówno w pracy, jak i w przedszkolu czy w szkole. Doświadczenia i narracje związane z integracją z norweskim społeczeństwem, bardziej negatywne lub bardziej pozytywne, odzwierciedlają w znacznym stopniu różne strategie życiowe wybierane przez Polaków w Norwegii, nie można ich jednak bezpośrednio przełożyć na decyzje o powrocie. Znamienne, że uczestnicy, którzy byli bardziej sceptyczni, nie mieli wcale planów na powrót do Polski w najbliższej przyszłości. Można więc się spodziewać, że integracja Polaków z norweskim społeczeństwem będzie kontynuowana równolegle z utrzymywaniem transnarodowych więzi z Polską, nawet wtedy, gdy powrót do Polski nie jest w krótkiej perspektywie planem aktualnym. Więzi z rodziną i z krajem są jednak ważne, ponieważ transnarodowość jest częścią utrzymywania i budowania własnej i rodzinnej tożsamości Polaków w Norwegii. W utrzymywaniu więzi transnarodowej ważne

Praca i rodzina: Rozważania Polaków mieszkających w Norwegii o powrocie do kraju 59 są dla Polaków, podobnie jak dla migrantów w skali globalnej, wakacje w kraju i kontakt z rodziną, jak również działania podejmowane już w Norwegii, takie jak zachowywanie rodzimych tradycji kulinarnych (Rabikowska 2010), oglądanie polskiej telewizji, udzielanie się w polskich klubach i na forach internetowych czy kontakt z Polakami w kościele. Doświadczenia wcześniejszych migrantów z Polski sugerują zmiany zachodzące z upływem czasu, o czym świadczy wypowiedź Piotrka: Czuję się u siebie w Norwegii. To jest trochę dziwne, ponieważ urodziłem się w Polsce, rodzice są oboje Polakami. ( ) Dobrze się czuję jako Norweg o polskim pochodzeniu, wiedząc, że część mnie jest polska i że to jest ważna część, ale czuję się w domu tutaj. Piotrek, 30 lat, mieszka w Norwegii od 29 lat Badania związku między transnarodowością i integracją migrantów w Europie wskazują, że integracja i transnarodowość faktycznie mogą być równoległymi procesami (Erdal, Oeppen 2013). Dotyczy to zarówno samej identyfikacji, jak i konkretnych działań. Tak więc Piotrek nie jest sam, wiele osób utrzymuje więzi z dwoma krajami, również gdy chodzi o tożsamość. Piotrek jak w domu czuje się w Norwegii i nie ma żadnego planu migracyjnego, nie chce wyjeżdżać ani do Polski, ani gdzie indziej. W innych wypadkach młode osoby takie jak Piotrek mogą wybrać wyjazd do kraju pochodzenia rodziców, na krótki okres lub na stałe (Grabowska-Lusińska, Okólski 2008). Osoby te stanowią jednak wyjątki, ciekawe w kontekście płynnej migracji, ponieważ wskazują także na płynność czasową migracji. Decyzje zarówno o migracji, jak i o powrocie można zmienić, również po latach. Niemniej jednak dla migrantów, mieszkających z rodziną w Norwegii już od pięciu lub ośmiu lat, życie toczy się głównie w Norwegii. Dla niektórych los nie jest łaskawy i wracają oni do kraju, inni trzymają się planu lub pozostają na kontrakcie krótkotrwałym, ale dla bardzo wielu polskich migrantów mieszkających z rodziną w Norwegii wyzwania integracyjne nie stanowią powodu decyzji o powrocie. Kiedy praca i rodzina przeniesione zostają już do Norwegii, to sytuacja życiowa i pozostawanie w norweskim społeczeństwie, zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci, jest ważniejszym czynnikiem w rozważaniach o powrocie niż sytuacja na rynku pracy w Polsce. Potwierdza to także wrażenie odniesione z rozmów z migrantami mieszkającymi z rodzinami w Norwegii, zazwyczaj nieplanującymi powrotu do Polski, a także relacje innych migrantów o powrotach, które były związane z sytuacją życiową najbliższych, w Polsce lub na emigracji. Kiedy powrót do kraju mógł zmienić sytuację kryzysową na lepsze, było to czynnikiem decydującym o powrocie. Przypadki takie w Norwegii

60 Marta Bivand Erdal stanowią jednak raczej wyjątek, a rodziny polskie na emigracji coraz częściej się osiedlają i podtrzymują w różnym zakresie transnarodowe więzi z krajem, lecz bez krótkoterminowego planu o powrocie. ZAKOŃCZENIE Migracja poakcesyjna z Polski niewątpliwie słusznie widziana jest jako migracja zarobkowa. Można jednak wątpić, czy traktowanie polskiej migracji do Norwegii tylko jako migracji tymczasowej jest uzasadnione. Wśród migrantów w pierwszych latach po 2004 r., głównie mężczyzn przyjeżdżających na krótkie kontrakty, założenia te się sprawdzały, bo migranci zarabiali w Norwegii, lecz żyli w Polsce, gdzie cały czas mieszkały ich rodziny. Dla części migrantów polskich w Norwegii ta sytuacja nadal trwa i dojeżdżają także nowi migranci tej kategorii. Mimo to obraz demograficzny polskich migrantów w Norwegii mocno się zmienił przez ostatnie lata, skłaniając do przyjmowania nowych perspektyw w analizie tej migracji. W niniejszym artykule rozważania migrantów o powrocie do kraju były analizowane na podstawie zmieniających się z czasem czynników, związanych głównie z pracą i rodziną. Włączenie danych o wcześniejszej migracji do analizy migracji poakcesyjnej do Norwegii wskazuje na znaczenie uwzględnienia zmian, które powstają w życiu migrantów z upływem czasu. Są to zmiany, które mają duże znaczenie dla ich rozważań o powrocie do kraju lub dalszej migracji. Na podstawie badań przeprowadzonych wśród migrantów polskich w Norwegii widać, że czynniki związane z pracą i rodziną zawsze są najważniejsze, chociaż różni migranci w różnym stopniu je uwzględniają. Jest to ciekawe w świetle przedstawionych wcześniej teorii NELM, wskazuje bowiem na ich adekwatność do analizy sytuacji, gdy migracja jest tymczasowa i gdy gospodarstwo domowe migranta ciągle pozostaje w Polsce, natomiast gdy gospodarstwo domowe migranta znajduje się już na emigracji, zastosowanie tych teorii jest znacznie mniejsze. Kwestia płynności migracji jest odzwierciedlona nie tyle w płynności jako takiej, ile w możliwości zamieszkania na emigracji wraz z rodziną. Badania wskazują raczej na pewne problematyczne aspekty płynności, jeśli chodzi o doświadczenia tych migrantów, którzy do pewnego stopnia są usidleni w sytuacji, w jakiej się znajdują, i których wybory są de facto przez tę sytuację ograniczone. A więc stosowność samej perspektywy płynnej migracji jest kwestionowana po pierwsze w odniesieniu do wewnętrznych proporcji polskiej migracji, dla której taka perspektywa wydaje się odpowiednia, a po drugie w odniesieniu do konsekwencji owej płynności dla migrantów, którzy w sytuacji płynności pozostają przez dłuższy okres.