PRZEGL EPIDEMIOL 003;57:8598 Anna Przybylska ZATRUCIA I ZAKAŻENIA POKARMOWE W 00 ROKU* Słowa kluczowe: zatrucia i zakażenia pokarmowe, epidemiologia, Polska, rok 00 Key words: foodborne and waterborne diseases, epidemiology, Poland, 00 Od 00 roku, w związku z nowymi regulacjami prawnymi, możliwe będzie uwzględnienie w podstawowej analizie epidemiologicznej wszystkich zagrożeń ze strony żywności i wody, szerzących się drogą pokarmową (bakterii, wirusów, pasożytów, zatruć substancjami biologicznymi i chemicznymi itp.). Dane za 00 rok poddano takiej analizie jeszcze według dotychczasowych kryteriów. Należy jednak zaznaczyć, że poza grupą zachorowań nazwaną bakteryjnymi zatruciami pokarmowymi", w 00 roku rejestrowano w Polsce ponadto następujące jednostki chorobowe i grupy chorób o objawach żołądkowojelitowych, szerzące się przez przewód pokarmowy (głównie z żywnością i wodą): dur brzuszny i dury rzekome (kody ICD0: A0.0 A0.3) łącznie 7 przypadków, zapadalność 0,09/00 000 mieszkańców; czerwonkę bakteryjną (A03) 8 przypadków, zapadalność 3; inne bakteryjne zakażenia jelitowe (A 0) łącznie 7 zachorowań, zapadalność,5 (w tym u dzieci do lat 69 przypadki, zapadalność 358,6); wirusowe i inne określone zakażenia jelitowe (A08) łącznie 539 przypadków, zapadalność,7 (w tym u dzieci do lat 68 przypadków, zapadalność 356,8); biegunki u dzieci do lat dwóch bliżej nie określone o prawdopodobnie zakaźnym pochodzeniu (A09) 9 86 przypadków, zapadalność 6,5; wirusowe zapalenie wątroby typu A (B7) 738 przypadków, zapadalność,9; leptospirozę (A7) 5 przypadków, zapadalność ; i mogącą się szerzyć także drogą pokarmową listeriozę (A3) 9 przypadków, zapadalność 0,03; a ponadto: włośnicę (B75) 5 przypadki, zapadalność ; i toksoplazmozę (B58) 6 przypadków, zapadalność,5. W 000 i 00 roku nie zarejestrowano w Polsce wągrzycy u ludzi, ale stwierdzono przypadki bąblowicy (B67): odpowiednio 9 i 37 zachorowań (zapadalność 0,08 i 0,0). Łącznie więc, poza tzw. bakteryjnymi zatruciami pokarmowymi" zarejestrowano na podstawie biuletynu rocznego (Czarkowski MP, i in. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce 00 rok. Warszawa, PZH i GIS, 00: 8, 750, 790.) oraz opracowań ognisk zbiorowych zachorowań, dokonanych przez Stacje SanitarnoEpidemiologiczne na terenie kraju
86 A Przybylska Nr w 00 roku 9 8 zachorowania o objawach żołądkowojelitowych, szerzące się drogą pokarmową (głównie przez żywność i wodę) liczbę zbliżoną do odnotowanych bakteryjnych zatruć pokarmowych" ( 393 przypadki). Ponadto zanotowano 79 przypadków zatruć naturalnie toksycznym pokarmem (T6 T6) (w tym grzybami i roślinami wyższymi) zapadalność 0,7. Składa się to wraz z bakteryjnymi zatruciami pokarmowymi" na łączną liczbę 56 przypadków zachorowań na choroby szerzące się drogą pokarmową, które powinny być objęte dochodzeniem epidemiologicznym przynajmniej w ogniskach zbiorowych zachorowań, aby można było uzyskać informacje na temat sposobów ich szerzenia się, a docelowo zapobiegania im. W 00 r. w ogniskach zbiorowych zachorowań zarejestrowano tylko 6 96 zachorowań (w tym 0 zgonów), włączając w to zachorowania spowodowane przez pałeczki Shlgella, rotawirusy, adenowirusy, Trichinella spiralls, toksyny grzybów i roślin wyższych, substancje chemiczne oraz przypadki o nieustalonej etiologii. Liczba ta stanowi zaledwie, przypadków zarejestrowanych chorób zakaźnych, zaraźliwych i zatruć szerzących się drogą pokarmową (głownie przez żywność i wodę). Międzynarodowa klasyfikacja ICD0 nie pozwala ponadto na wyodrębnienie w o ficjalnej rejestracji zatruć chemicznymi substancjami chemicznymi i lekami, w zależności od drogi szerzenia. Stąd dokładniejsze dane na temat epidemiologii tych rzeczywistych zatruć (w odróżnieniu od tzw. zatruć pokarmowych", będących głównie zakażeniami bakteryjnymi, związanymi także z produkcją toksyn) szerzących się drogą pokarmową, możliwe są do uzyskania jedynie w ogniskach zbiorowych zachorowań. W 00 roku w ramach tzw. bakteryjnych zatruć pokarmowych" (spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella A0.0, gronkowce A05.0, Clostridium botulinum A05., C. perfringens A05., inne określone bakterie A05.3 A05.8 w tym Vibrio parahaemolyticus, Bacillus cereus, oraz nieokreślone A05.9) zarejestrowano 393 zachorowania (zapadalność 63,). Liczba ta była mniejsza zarówno od odnotowanej w 000 roku, jak i od mediany za lata 998000 (odpowiednio o 8,6 i o 0,0). Największą liczbę zachorowań, podobnie jak w 000 roku, zarejestrowano w woj. mazowieckim ( 778 przypadków, zapadalność 5,7). Powyżej 000 zachorowań zanotowano także w woj. śląskim ( 37, zapadalność 7,9) i lubelskim ( 09, zapadalność 9). Najmniej zachorowań zarejestrowano w woj. opolskim (559, zapadalność 5,6), a o 8 więcej w lubuskim (687, zapadalność 67,). Ogólna zapadalność z powodu bakteryjnych zatruć pokarmowych" wyniosła w 00 roku 63,/00 000 mieszkańców i była mniejsza o 8,7 od zapadalności z 000 r. i o 0,0 od mediany za lata 998000. W żadnym z województw nie odnotowano zapadalności powyżej. Wysokie wartości powyżej 90,0, notowano w woj. podlaskim (99,0) i lubelskim (9). Najniższą zapadalność (7,9) zanotowano w woj. śląskim, a nieco wyższą w woj. małopolskim (8,3) i dolnośląskim (9,5). W porównaniu z 000 rokiem w 5 województwach (z wyjątkiem podlaskiego) nastąpił spadek zapadalności, przy czym największy w woj. warmińskomazurskim (o 0,), a nieco mniejszy w woj. kujawskopomorskim (o 7,) i wielkopolskim (o 6,7). Wzrost zapadalności w woj. podlaskim wyniósł 3,7.
Nr Zatrucia i zakażenia pokarmowe w 00 r. 87 W odniesieniu do mediany za lata 998000, niewielki wzrost zapadalności miał miejsce tylko w woj. śląskim (o,9). Spośród pozostałych województw największy spadek zapadalności odnotowano w woj. wielkopolskim (o 3,). Stosunkowo duży spadek notowano także w woj. warmińskomazurskim (o 6,), świętokrzyskim (o,) i dolnośląskim (o 6,) (tab. I A). Tabela I A. Bakteryjne* zatrucia i zakażenia pokarmowe w Polsce w latach 99800. Liczba zachorowań i zapadalność na 00 000 mieszkańców według województw Table I A. Bacterial foodborne infections and intoxications in Poland in 99800. Number of cases and incidence per 00 000 population by voivodeship Województwo Polska ogółem. Dolnośląskie. Kujawskopomorskie 3. Lubelskie. Lubuskie 5. Łódzkie 6. Małopolskie 7. Mazowieckie 8. Opolskie 9. Podkarpackie 0. Podlaskie. Pomorskie. Śląskie 3. Świętokrzyskie. Warmińskomazurskie 5. Wielkopolskie 6. Zachodniopomorskie Mediana za lata 998000 l.zachor. 7 03 70, 857 6,3 883 89,7 07 07,5 79 73, 87 70, 69 5 8 55,7 565 5,0 686 79,5 976 9 97 7,0 63 95, 9 0,0 583 75,8 375 79, l.zachor. 6 70 563 00 35 79 83 69 8 565 706 06 870 63 033 388 07 360 000 rok 69, 5,5 99,9 05, 73, 68,5 5 55,7 5,0 80, 87, 85, 53,8 78,0 9,7 6,7 78,5 l.zachor. 393 70 737 09 687 58 565 778 559 558 08 796 37 99 08 79 3 00 rok 63, 9,5 8,7 9 67, 57,9 8,3 5,7 5,6 73, 99,0 8,6 7,9 75, 75, 5, 77, * salmonelozy odzwierzęce, zakażenia gronkowcowe, botulizm oraz zachorowania spowodowane przez inne bakterie i bakteryjne czynniki nieokreślone W 00 roku zarejestrowano 37 zatruć grzybami (zapadalność ), przy czym najwięcej () w woj. podkarpackim (zapadalność,07). Stosunkowo wysoką zapadalność notowano także w woj. lubelskim (,35), zachodniopomorskim (,33) i kujawskopomorskim (,05). Do największego wzrostu zapadalności z powodu zatruć grzybami w odniesieniu do 000 roku, doszło w woj. lubelskim (ponad dwukrotnego) i wielkopolskim (dwukrotnego). Największy spadek zapadalności miał miejsce w woj. świętokrzyskim (prawie siedmiokrotny). W odniesieniu do mediany za lata 998000 największy wzrost zapadalności nastąpił w woj. kujawskopomorskim (7,5krotny) i nieco mniejszy (siedmiokrotny) w woj. wielkopolskim. Do największego spadku zapadalności doszło w woj. świętokrzyskim (ponad sześciokrotnego) (tab. I B).
88 A Przybylska Nr Ta b e a IB. Zatrucia grzybami w Polsce w latach 99800. Liczba zachorowań i zapadalność na 00 000 mieszkańców wg województw (kod ICD0: T6.0) Tab e IB. Mushroom poisonings in Poland in 99800. Number of cases and incidence per 00 000 population according to the voivodeship Województwo Polska ogółem. Dolnośląskie. Kujawskopomorskie 3. Lubelskie. Lubuskie 5. Łódzkie 6. Małopolskie 7. Mazowieckie 8. Opolskie 9. Podkarpackie 0. Podlaskie. Pomorskie. Śląskie 3. Świętokrzyskie. Warmińskomazurskie 5. Wielkopolskie 6. Zachodniopomorskie Mediana za lata 998000 l.zachor. 09 0 3 0, 0,9 3,7 3 0,9 6 0,8 9 8 3 0,8 9,37 0,98 7 0,08 37,79 6 0, 0,06 7 0,0 000 rok l.zachor. 300 0 8 3 8 7 3 5 5 6 7 0,78 7 0,86 8,76 0,7 3,07 0,98 3,0,09 0, 7 0,98 l.zachor. 37 0 30 8 6 5 6 0 3 00 rok,05,35 0,78 0, 0,9 0 0,8,07 0,98 0,09 8 0,,33 W 00 roku zapadalność z powodu bakteryjnych zatruć pokarmowych" na wsi ponownie przewyższała zapadalność w miastach (odpowiednio 6,8 i 6,). Zapadalność kobiet była nieznacznie wyższa od zapadalności mężczyzn (odpowiednio 63,7 i 6,5). Wysoką ogólną zapadalność (od ponad do ponad 00,0) notowano u dzieci do 9 roku życia. Największą zapadalność, podobnie jak w 000 r., odnotowano u chłopców w drugim roku życia w miastach (537,) (tab. II A i B). Wśród bakteryjnych czynników etiologicznych rejestrowanych w ramach zatruć pokarmowych", podobnie jak w poprzednich latach dominowały odzwierzęce pałeczki Salmonella, przy czym ich udział w dalszym ciągu malał (8, zachorowań w 00 r., 85, w 000 r., mediana za lata 998000 86,3, a mediana za lata 993997 88,6) (tab. III). Wymaga podkreślenia wyraźny wzrost liczby zachorowań spowodowanych przez gronkowce (67 przypadków) w 00 roku, na który największy wpływ miały przypadki zarejestrowane w woj. zachodniopomorskim i pomorskim (odpowiednio i 5 zachorowań), a więc w północnozachodnim regionie Polski. Nie jest to jednak pełna, gdyż w ogniskach zbiorowych zachorowań w 00 roku zarejestrowano 69 przypadków zachorowań o etiologii gronkowcowej. Rozbieżności te wynikają z niedoskonałości diagnozowania osób, u których wystąpiły objawy żołądkowojelitowe. Rozpoznanie podejmowane jest na podstawie wyniku badania pobranego od nich materiału
Nr Zatrucia i zakażenia pokarmowe w 00 r. 89 Tabela II. Bakteryjne zatrucia i zakażenia pokarmowe w Polsce w 00 roku. Liczba zachorowań, zapadalność i podział procentowy z uwzględnieniem wieku, płci i środowiska (miasto/wieś) Table II. Bacterial foodborne infections and intoxications in Poland in 00. Number of cases, incidence and percentage by gender and location (urban/rural) A. W miastach i na wsi (urban and rural area) Wiek w latach 0 0 3 59 09 09 3039 09 5059 60 i > 3 850 808 067 858 63 86 8 39 83 60 7 95 63 83 Miasto 6,0 5,5 7, 5,8,3 3,3 9,8 5,, 7,8 9,9 8, 0,9 360, 389,6 53,6 07,0 90, 5,3,0 60,9 7,7' 38, 35,9,7 6, 37 63 590 5 356 36 06 550 095 797 887 66 6 9 570 Wieś,3 6, 6,,7 3,7 3,3,6 6,, 8,3 9,3 6,9,0 63,5 367,5 38, 59,0 95,0 66, 0,7 6, 8, 0,7, 7,,5 6,8 6 77 657 30 987 80 55 3 789 99 957 36 857 769 393 5,3 5,8 6,8 5,,0 3,3 5,5,0 8,0 9,7 7,6, 36, 379,7 39,3 339,9 6,7 93,0 07,8 6, 7,9 39, 38,0,7,8 63, (głównie w kierunku SalmonellaShlgella, bez względu na obraz kliniczny i okres wylęgania). W ogniskach istnieje możliwość uzupełnienia tej diagnostyki o wyniki badania bakteriologicznego podejrzanych potraw. Najwięcej zachorowań spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella oraz przez gronkowce (po ok. 0) zarejestrowano w III kwartale, przy czym najwięcej salmoneloz według dat wystąpienia zachorowań notowano od maja do września z niewielkim szczytem w lipcu (5,6). Najwięcej zachorowań spowodowanych przez inne określone czynniki bakteryjne rejestrowano w III i IV kwartale (odpowiednio 5, i 8,), a przez inne nieokreślone w III kwartale (36,). Najwięcej zatruć grzybami rejestrowano w III i IV kwartale (odpowiednio 5, i 8,), a zatruć roślinami wyższymi w IV kwartale (7,). W 00 roku hospitalizowano 00 przypadków botulizmu, 98,7 zatruć grzybami, 88, toksynami roślin wyższych, i ok. 67 przypadków salmoneloz odzwierzęcych oraz zachorowań spowodowanych przez inne nieokreślone czynniki bakteryjne. Zachorowania o etiologii gronkowcowej hospitalizowano w 7,0. Brak danych na temat liczb zgonów w 00 roku. Według GUS w 000 roku z powodu innych bakteryjnych zatruć pokarmowych" (A05) zmarło 7 osób, z powodu innych bakteryjnych zakażeń jelitowych" (A0) 5 osób, z powodu innych zakażeń wywołanych przez pałeczki Salmonella" (A0) 6 osób, z powodu wirusowych i innych określonych zakażeń jelitowych" (A08) osoba, a z powodu biegunki i zapaleń żołądkowojelitowych o prawdopodobnie zakaźnym pochodzeniu" (A09) 0 osób.
90 A Przybylska Nr B. Mężczyźni i kobiety (men and women) Wiek w latach 0 3 3 Miasto 8,5 33,6 836 Wieś, 99, 6 77 5,3 36, 0 75 88 730 6, 7,5 6, 389,3 5,3 368,3 670 776 580 5,3 6,,6 369, 3,5 309,9 657 30 5,8 6,8 5, 379,7 39,3 339,9 3 55,7 68, 35 3,,0 987,0 6,7 7 3,6 99,7 375 3,0 85,8 80 3,3 93,0 59 09 0 793,9 5,3 5,3 56,9 53 996 9, 5,8 99,8 66, 55 3 789 5,5 07,8 6, 09 3039 09 5059 60 i > 370 907 06 8 036 736,7 7,7 9, 7,0 8,8,0 35,7 3,5 39,6 0, 6,5 559 050 97 033 733 657,3 8,3 0, 8, 3,7 5,8,6, 5,6,6 63,7 99 957 36 857 769 393,0 8,0 9,7 7,6, 7,9 38,9 38,0,7,8 63, Łącznie w 000 r. odnotowano więc 39 zgonów (5 w miastach i na wsi), w tym 5 dzieci w grupie wieku 0 lata. Za 00 rok nadesłano z terenu kraju do Głównego Inspektoratu Sanitarnego (GIS) 37 opracowań ognisk zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych, w których zachorowało 6 9 osób. Odzwierzęce pałeczki Salmonella były czynnikiem etiologicznym w 70,0 ognisk (67, zachorowań), a gronkowce koagulazododatnie w 7,6 ognisk (, zachorowań). Nie ustalono czynnika etiologicznego w 3,9 ognisk (,5 zachorowań) (tab. IV). Dominującym wśród odzwierzęcych pałeczek Salmonella typem serologicznym była w dalszym ciągu S. Enteritidis (95,9 ognisk, 93, zachorowań, w tym zgon). Spośród pozostałych typów najwięcej zachorowań spowodowała S. Virchow (, w 0,9 ognisk) (tab. V). Spośród nośników czynników patogennych w ogniskach, do największej liczby zachorowań przyczyniło się spożycie potraw z jaj (3,8 ogółu zachorowań, 5, zachorowań spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella), a następnie potraw z różnych (3 i >) surowców pochodzenia zwierzęcego (9,5 ogółu zachorowań, 5, zachorowań o etiologii gronkowcowej, 37,7 zachorowań spowodowanych przez pałeczki z grupy coli (w tym Escherichia coli), 3,5 zachorowań spowodowanych przez rotawirusy i adenowirusy, 8,5 salmoneloz odzwierzęcych i 8,9 zachorowań o nieustalonej etiologii). Spośród pozostałych grup potraw potrawy z mięsa były nośnikiem we wszystkich przypadkach botulizmu i w zachorowań o etiologii gronkowcowej, a potrawy z mięsa i jaj w 5,5 zachorowań spowodowanych przez inne bakterie. Woda była nośnikiem w odniesieniu do 5,9 zachorowań spowodowanych przez E. coli i pałeczki z grupy coli. Nie ustalono nośnika w odniesieniu do 67,5 zachorowań spowodowanych przez wirusy, 7,5 zachorowań spowodowanych przez inne bakterie i 6,0 zachorowań o nieustalonej etiologii (tab. VI).
Bakteryjne zatrucia i zakażenia pokarmowe zarejestrowane w Polsce w latach 998300. Liczba zachorowań, udział procentowy i zapadalność, z uwzględnieniem czynników etiologicznych Bacterial foodborne infections and intoxications registered in Poland in 99300. Number of cases, percentage and incidence according to the etiological agents Czynnik etiologiczny Salmonella typy odzwierzęce Mediana za lata 993997* 6 05 88,6 67,5 Mediana za lata 998000 3 38 86,3 6 000 rok 7 85, 58,8 00 rok 9 788 8, 5, Gronkowce 37,6 0,97 375, 0,97 38, 0,99 67,7,67 Clostridium botulinum 6 0 93 0, 7 0,9 66 0,7 Clostridium perfringens 0,003 0,003 0,003 0,003 ** 0,00 0,003 Inne bakterie Nieokreślony czynnik bakteryjny 97 8,8 6,7 66 3 33 0, 0,9 0,7 8,6 09 3 5 0,,8 0,8 8,9 33 3 578,3,7 0,8 9,3 8 869 7,8 7 03 70, 6 70 69, 393 63, * 99 r. zmiana w sposobie rejestracji salmoneloz odzwierzęcych; 997 r. zmiana w sposobie rejestracji zatruć i zakażeń pokarmowych (klasyfikacja ICD0) * przypadek zarejestrowano w I kwartale w woj. pomorskim (zapadalność 0,05).
9 A Przybylska Nr Ta b e a IV. Ogniska zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych w Polsce w latach 00000. Liczba i procent ognisk i zachorowań w ogniskach według czynników etiologicznych Ta b e IV. Collective outbreaks of foodborne and waterborne infections and intoxications in Poland in 00000. Number and pereentage of outbreaks and cases in outbreaks by etiological agents Czynnik etiologiczny Salmonella typy odzwierzęce Clostridium botulinum Pałeczki z grupy coli (w tym E. coli) Staphylococcus aureus Inne bakterie* Wirusy** Grzyby trujące Toksyny roślin wyższych Toksyczne substancje chemiczne Nie ustalono 000 rok ogniska zachorowania 96 8 3 30 353 83,9,3 3,7 8,5 5 033 03 506 69 6 9 59 6 30 79,8,6 8,0,,0 0, 8, ogniska 37 70,0 3,5 7,6,3 0,9,3 3,9 00 rok zachorowania 77 () 97 69 0 0 30 36(9) 903 6 9 (0) 67, 0,06,8, 0,,5 () zgony * w 00 roku Citrobacter ( ognisko, zachorowań) i Proteus mirabilis ( ognisko, 9 zachorowań) ** w 00 roku rotawirusy (3 ogniska, 3 zachorowania) i adenowirusy ( ognisko, 6 zachorowań) Podobnie jak w poprzednich kilkunastu latach w największej, choć już nie przeważającej liczbie ognisk (7,9), potrawy nośniki czynników patogennych, wyprodukowano w mieszkaniach prywatnych. Wyraźna przewaga mieszkań prywatnych utrzymała się w ogniskach spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella (6,6 tych ognisk). Stosunkowo dużo ognisk wystąpiło po spożyciu potraw wyprodukowanych w stołówkach szkolnych, przedszkolnych, na koloniach i obozach dla dzieci i młodzieży (łącznie,3) oraz po spożyciu wyrobów ciastkarń, kawiarń i lodziarń (łącznie 0,). Wśród miejsc spożycia na pierwszym miejscu znajdowały się również mieszkania prywatne (5, ogółu ognisk i 58, ognisk spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella), Ze spożyciem potraw w ww. stołówkach dla dzieci i młodzieży, związanych było, ognisk, a na przyjęciach zorganizowanych w wynajętych salach,6 ogółu ognisk. Pozostałe miejsca produkcji i spożycia podejrzanych potraw miały kilkuprocentowy udział w ogólnej liczbie ognisk. W największej liczbie ognisk (,5) w 00 roku nie ustalono, gdzie doszło do zakażenia/zanieczyszczenia podejrzanej żywności. Spośród pozostałych ognisk, te w których podejrzane były surowce pochodzenia zwierzęcego z gospodarstw hodowla
Nr Zatrucia i zakażenia pokarmowe w 00 r. 93 Ta b e a V. Ogniska zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych w Polsce w latach 00000. Odzwierzęce typy pałeczek Salmonella jako czynnik etiologiczny. Liczba i procent ognisk i zachorowań w ogniskach, z uwzględnieniem typów serologicznych Ta b e V. Collective outbreaks of foodborne and waterborne infections and intoxications in Poland in 00000. Salmonellas of animal's source as an etiological agent. Number and percentage of outbreaks and cases in outbreaks by serotypes Typy serologiczne odzwierzęcych pałeczek Salmonella Salmonella typ nieokreślony Salmonella z grupy DO S. Braenderup S. Choleraesuis S. Enteritidis S. Hadar S. Infantis S. Typhimurium S. Virchow S. Enteritidis + S. Mbandaka S. Enteritidis + S. Newport S. Infantis + S. Typhimurium S. Hadar + S. Newport + S. Kottbus Salmonella ogółem () zgony * korekta 000 rok ogniska zachorowania 86 3 * 96 96,6 7 3 6 6 877 5 59 0* 0 5 033 0, 0, 96,9 0,, 0, 0, ogniska 3 95,9 0,9 0,9 00 rok zachorowania 3 90 () 36 0 9 6 68 6 77 () 93, 0,9 0, 0,,,5,6 0, nych (głównie z małych hodowli przydomowych), stanowiły,5 ogółu ognisk (9,3 ognisk salmoneloz odzwierzęcych). W 6, ognisk mogło dojść do zakażenia/zanieczyszczenia żywności zarówno poprzez udział pierwotnie zakażonych surowców, jak i drogą wtórnego zanieczyszczenia gotowych potraw (tab. VII). W 00 roku ognisk i zachorowań w ogniskach zarejestrowanych w miastach ponownie przekraczała liczby notowane na wsi (37,3 ognisk i 37,6 zachorowań w ogniskach w miastach oraz 35, ognisk i 9,5 zachorowań w ogniskach na wsi). Ogniska rozsiane (zarówno na terenie miast, jak i wsi) stanowiły 7,3 ognisk i 33,0 zachorowań w ogniskach. W ogniskach spowodowanych przez odzwierzęce pałeczki Salmonella wśród objawów klinicznych obserwowanych u chorych, podobnie jak w poprzednim roku dominowały: biegunka (u 85,), gorączka (u 73,6) i bóle brzucha (u 7). W przypadkach zachorowań spowodowanych przez pałeczki z grupy coli (w tym E. coli) przeważały wymioty (w 70,) i bóle brzucha (w 63,8). Enterotoksyna gronkowcowa powodo
Tabela VI. Ogniska zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych w Polsce w 00 roku. Żywność i woda jako nośniki czynników patogennych. Liczba i procent zachorowań w ogniskach Table VI. Collective outbreaks of foodborne and waterborne infections and intoxications in Poland in 00. Food and water as vehicle of the pathogenic agents. Number and percentage of cases in outbreaks czynnik patogenny ISałmonella typy oc zwierzęce Iciostridium botulinum Pałeczki z grupy coli (w tym E.coli) \staphylococcus laureus Inne bakterie Wirusy Grzyby trujące Toksyny roślin wyższych Chemiczne substancje toksyczne Nie ustalono i 5(9) 69, 5(9) 0, woda 5 5,9 5,5 () zgony sur.p.zw. surowce pochodzenia zwierzęcego z mleka i prod. 3 3, 3 z mleka i jaj 6 0, 6 z jaj 886 5, 6 5, 8 6,9 30 3,3 980 3,8 z mięsa i jaj 397 9 r 5 06 5,3 5,5 3, 537 8,6 Nośnik p o t r a w y z mięsa 68,6 0 50 5,5 6, z drobiu i jaj 3(),9 3() z drobiu 80 6,7 37 5,, 38 5,3 z różnych (3i>) sur.p.zw.. 90 8,5 37,7 353 5, 3 3,5 7 8,9 839 9,5 inne 6 0, 7,0 3 5" 0,7 Zachorowania Spożycie bezpośrednie produkty roślinne 7 0, 5 5,. 30 37, 89, nie ustalony 9,6 9 7,5 7 67,5 560! 6 800,8 77() 97 69 0 0 30 36(9) 903 6 9(0)
Tabela VII. Ogniska zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych w Polsce w 00 roku. Zakażenie wody i miejsce zakażenia/zanieczyszczenia/skażenia żywności. Liczba i procent ognisk według czynników patogennych Ta b e VII. Collective outbreaks of foodborne and waterborne infections and intoxications in Poland in 00. Infection of water and place of the infection/contamination of food. Number of percentage of the outbreaks by Czynnik patogenny Salmonella typy CIostridium botullnum Pałeczki z grupy coli (w tym E. coli) Staphylococcus laureus Inne bakterie Wirusy Grzyby trujące Toksyny roślin wyższych Chemiczne substancje toksyczne Nie ustalono Ogniska Zakażona woda 8 7,7 8,5 gospodarstwo hodowlane 65 9,3,,5 68,5 Miejsce zakażenia/zanieczyszczenia/skażenia żywności mieszkanie prywatne sanatorium, 33,3 szkoła. 5,0 inne 6 7, 66,7 8 5,7 zaop. z niepewnego źródła 0 9,0 3 75,0 5 7,9 różne miejsca (i>) 39 7,6 7 9, 50,0 5,0 9, 5 6, nie ustalono 8 36,5 3 7,3 5 6,5 50,0 3 75,0 38 86,,5 3 37
96 A Przybylska Nr Ta bela VIII. Ogniska zbiorowych zatruć i zakażeń pokarmowych w Polsce w 00 roku. Epidemie liczące powyżej 00 zachorowań. Liczba zachorowań (w tym dzieci do roku życia) oraz ogólna charakterystyka epidemii Ta b e VIII. Collective outbreaks of foodborne and waterborne infections and intoxications in Poland in 00. Epidemics with more than 00 sick people. Number of cases (including children up to y.) and common characteristic of epidemic Lp... 3. * 5. 6. 7. Województwo, czas trwania epidemii, miejsce produkcji/spożycia potraw Lubelskie; 6.03.00 r. stołówka szkolna Zachodniopomorskie; 57.05.00 r. szpital uzdrowiskowy Lubelskie; 73.05.00 r. szpital ZOZ Podlaskie; 7.06.00 r. prywatne przyjęcie zorganizowane w szkole (własne zaopatrzenie) Lubelskie;.07.00 r. przyjęcie weselne w szkole (własne zaopatrzenie) Warmińskomazurskie; 8.07..08.00 r. kolonie letnie Podlaskie; 7.08.00 r. klub + własne zaopatrzenie (5 przyjęć weselnych) Liczba zachorowań (w tym dzieci), etiologia (93) S. Enteritidis (od chorych) 06 () gronkowce k (+), E. coli 05 i 08 3 () S. Enteritidis 8 () S. Enteritidis, gronkowce k (+) 07 (7) S. Enteritidis 0 (9) Nie ustalono 3 () S. Enteritidis gronkowce k (+) gronkowce koagulazododatnie Żywność nośnik zatrucia/zakażenia; wyniki badania surowców/półproduktów pochodzenia zwierzęcego podejrzane naleśniki z dżemem i bitą śmietaną; podejrzanych jaj i śmietany nie badano. podejrzane różne potrawy z mięsa i jaj; mięsa surowego, jaj i innych składników pasty nie badano. podejrzany kurczak gotowany, sałata ze śmietaną i twarożek ze śmietaną; kurczaka surowego nie badano; śmietana S. Enteritidis. podejrzane potrawy z mięsa wołowego i jaj; surowego mięsa nie badano; badana próba jaj (); brak informacji na temat badanego materiału i związku próby z ogniskiem. podejrzane potrawy z 7 surowców pochodzenia zwierzęcego; nie badano żadnego z tych surowców. nie ustalono; brak wywiadu epidemiologicznego na temat podejrzanych potraw (tylko jadłospis). podejrzane różne potrawy z różnych surowców pochodzenia zwierzęcego; surowców nie badano. Wyniki badania laboratoryjnego podejrzanych gotowych potraw podejrzanej potrawy nie badano. pasta z jaj gronkowce k (+). kurczak gotowany, sałata ze śmietaną, twarożek ze śmietaną S. Enteritidis. befsztyk tatarski S. Enteritidis, gronkowce k (+); tort, strucla z makiem gronkowce k (+). różne potrawy z surowców pochodzenia zwierzęcego S. Enteritidis Nie ustalono, jakie potrawy były nośnikami. w próbach sałatki z szynką i jajka garnirowanego stwierdzono obecność S. Enteritidis.
Nr Zatrucia i zakażenia pokarmowe w 00 r. 97 wała najczęściej wymioty (u 76,) i bóle brzucha (u 63,8), a rzadziej nudności (u 8,8). Inne bakterie (Proteus mirabilis, Citrobacter) powodowały głównie nudności (u 90,0), biegunkę (u 65,0) i wymioty (u 60,0). W zachorowaniach spowodowanych przez rotawirusy i adenowirusy dominowały wymioty (u 90,0), bóle brzucha (u 7,5) i nudności (u 67,5). Toksyny grzybów trujących i roślin wyższych powodowały najczęściej bóle brzucha (u 85,) i objawy specyficzne dla danej toksyny (u 65,9). Chemiczne substancje toksyczne u wszystkich chorych powodowały nudności i wymioty oraz objawy specyficzne, a u 3 biegunkę. U chorych w ogniskach, w których nie ustalono czynnika etiologicznego, dominowały wymioty (u 6) i bóle brzucha (u 5,3). W 00 roku zarejestrowano ogniska zatruć substancjami chemicznymi: 3 po spożyciu alkoholu metylowego (w tym w jednym ognisku zmieszanego z glikolem etylenowym), w których zatruło się łącznie 5 osób (ze skutkiem śmiertelnym 9; śmiertelność 36) oraz jedno ognisko po intencjonalnym wsypaniu siarczanu kadmu do zupy podanej w stołówce szkolnej ( żart" uczniowski). Wszystkie osoby chore ( dzieci do roku życia) wyzdrowiały. Zanotowano ponadto ogniska zatruć toksynami grzybów (maślanki wiązkowej Hygrophoropsis aurantiaca i lisówki pomarańczowej Hyphloma fasciculare) łącznie zachorowań (w tym dziecko do roku życia) oraz 3 ogniska zatruć toksynami roślin wyższych: jedno u 6 osób z młodzieżowego ośrodka wychowawczego po spożyciu bielunia dziędzierzawy {Datura stramonium), jedno u 5 dzieci z Ośrodka Rehabilitacji Oddechowej po spożyciu nasion cisu (Taxus baccata), oraz jedno ognisko zatrucia solaniną zawartą w surowych ziemniakach, spożytych intencjonalnie (z obawy przed klasówką) przez młodzież z ośrodka szkoleniowowychowawczego (9 osób). W żadnym z tych ognisk zgonów nie odnotowano. W 00 roku zarejestrowano 7 epidemii liczących powyżej 00 zachorowań. W sześciu z tych ognisk czynnikiem etiologicznym była S. Enteritidis (w tym w dwóch wraz z gronkowcami koagulazododatnimi). W jednym z dużych ognisk nie wykryto czynnika etiologicznego. W żadnej z tych epidemii nośnikami nie były ciasta z kremem, przeważające w pozostałych ogniskach. W większości z nich podejrzane były różne surowce lub półprodukty pochodzenia zwierzęcego, na temat których nie prowadzono dochodzenia i których nie poddano badaniu mikrobiologicznemu. Poza wymienionymi epidemiami zarejestrowano ognisk o liczbie zachorowań od 50 do 99 osób (tab. VIII). W 00 roku w ogniskach narażonych było ogółem 337 osób. Hospitalizowano 3, chorych. Zmarło 0 osób: jedna w wieku 7 lat w ognisku spowodowanym przez S. Enteritidis po spożyciu podejrzanych potraw z jaj i kurczaków oraz 9 osób po spożyciu alkoholu metylowego (w ognisku z glikolem etylenowym). W zapobieganiu chorobom rejestrowanym w ramach bakteryjnych zatruć pokarmowych", wśród których przeważają salmonelozy odzwierzęce, w dalszym ciągu największą rolę odgrywa unieszkodliwienie źródła zakażenia, a więc działania podlegające nadzorowi weterynaryjnemu. Przecięcie dróg szerzenia się czynników patogennych na dalszych etapach przebiegu procesu epizootycznoepidemicznego sprowadza się głównie do odpowiedniej obróbki termicznej w wysokiej temperaturze potencjalnie zakażonych surowców pochodzenia zwierzęcego oraz do właściwego postępowania z tymi surowcami przed ich wykorzystaniem (np. na ścisłej ich segregacji od potraw gotowych do
98 A Przybylska Nr spożycia, na wyparzaniu wrzątkiem używanych powierzchni produkcyjnych, naczyń i sprzętu itp.). Właściwego postępowania z surowcami pochodzenia zwierzęcego w miejscach produkcji podejrzanych potraw, a więc głównie w mieszkaniach prywatnych, należy uczyć ogół społeczeństwa z wykorzystaniem środków masowego przekazu. Wymaga omówienia jeszcze jeden, bardzo ważny aspekt, dotyczący salmoneloz odzwierzęcych. Bardzo wysoka od dziesięcioleci zapadalność dzieci do lat dwóch mogłaby znaleźć choć częściowe wytłumaczenie, gdyby ogniska zachorowań występujące w tej grupie wieku były poddawane pełnemu dochodzeniu epidemiologicznemu. Niestety, z niewytłumaczalnych przyczyn, od 985 do 00 roku (mimo najwyższej zapadalności, przekraczającej w niektórych latach u chłopców w pierwszym i w drugim roku życia w miastach wartość 000,0/00 000) nie zgłasza się i nie rejestruje ognisk tych zachorowań w żłobkach oraz na oddziałach noworodkowych i dziecięcych, a co za tym idzie nie prowadzi w nich pełnego dochodzenia epidemiologicznego (wyjątkiem jest jedno ognisko salmonelozy odzwierzęcej, w którym nie ustalono nośnika, zarejestrowane w żłobku w 00 roku). W związku z tym w dalszym ciągu nieznana jest rola jakości mikrobiologicznej żywności pochodzenia zwierzęcego (potraw, mieszanek dla dzieci i niemowląt, mleka surowego, mleka w proszku, itp.) oraz higieny żywienia (czystości smoczków i naczyń do karmienia) w wyżej wymienionych placówkach. Niezbędne jest jak najszybsze uwzględnienie tych ognisk przez Stacje SanitarnoEpidemiologiczne, w celu systematycznego prowadzenia w nich pełnego dochodzenia epidemiologicznego tak jak w pozostałych ogniskach zbiorowych zachorowań, szerzących się drogą pokarmową. Umożliwi to uzyskanie informacji służących skutecznemu zapobieganiu zachorowaniom najmniejszych dzieci oraz występującym u nich najcięższym powikłaniom, mogącym prowadzić do zgonów lub rzutującym niekorzystnie na dalszy rozwój tych dzieci. A Przybylska FOODBORNE INFECTIONS AND INTOXICATIONS IN POLAND IN 00 SUMMARY A total of,393 bacterial foodborne infections and intoxications were registered in 00. The incidence was 63./00 population. S.Enteritidis was found in 93. of cases in outbreaks (in Poland sick people and more) caused by Salmonella sp. The main vehicle of foodborne and waterborne outbreaks was food prepared from eggs (3.8 cases in outbreaks, 5. cases caused by Salmonella of animal's source). Private homes prevailed (7.9 of outbreaks, 6.6 of outbreaks caused by Salmonella) among the places of the ready made food production. Seven epidemics with more than 00 cases each, were registered. Ten deaths were noted in outbreaks in 00 ( in the result of salmonellosis of the animal's source and 9 after chemical poisoning). Adres autorki: Anna Przybylska Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny, Ul. Chocimska, 0079 Warszawa