Odpady elektryczne i elektroniczne podstawy prawne, bariery i zarządzanie a obowiązek recyklingu

mgr ADAM GOŁĄBEK Instytut Technik Innowacyjnych EMAG Odpady elektryczne i elektroniczne podstawy prawne, bariery i zarządzanie a obowiązek recyklingu Niniejszy artykuł porusza ważny aspekt ochrony środowiska związany z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym. Masowa produkcja tego typu urządzeń we wszystkich gałęziach przemysłu, a także częsta wymiana zużytego sprzętu na nowy generuje problem zarówno odzysku, jak i recyklingu wycofanych z eksploatacji tzw. elektrośmieci. Problem ten stanowi poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Artykuł ma na celu przede wszystkim przedstawienie podstaw prawnych regulujących obrót i zarządzanie tego typu odpadami oraz zobowiązań, jakie ciążą na podmiocie wprowadzającym. Dodatkowo opisano bariery, obowiązki oraz działania pozwalające potencjalnym producentom postępować zgodnie z ustawą. Problem odpadów elektrycznych i elektronicznych przedstawiono na przykładzie Instytutu Technik Innowacyjnych EMAG, który jest wiodącą jednostką naukową, specjalizującą się w produkcji nowoczesnych urządzeń z branży górniczej oraz teleinformatycznej. Przedstawiając obecną sytuację dotyczącą wprowadzania na rynek swoich produktów oraz zasad postępowania z chwilą zakończenia eksploatacji w kraju i za granicą, mamy nadzieję zwiększyć świadomość ekologiczną zarówno wśród osób prawnych, jak i zwykłych obywateli. Artykuł ma na celu zachęcenie przedsiębiorców do rejestracji prowadzonej działalności w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska (GIOŚ). Propagujemy również proekologiczne działania nastawione na prawidłowe postępowanie z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym, które automatycznie przełożą się na stan środowiska naturalnego, a tym samym na nasze zdrowie. 1. WPROWADZENIE Odpady elektryczne i elektroniczne to przede wszystkim zużyte lub zniszczone komputery, drukarki, monitory, kserokopiarki i wiele innych podobnych urządzeń, które z różnych przyczyn zostały przez przedsiębiorstwa, jak i osoby prywatne wycofane z eksploatacji. Poszczególne firmy posiadają także w swojej ofercie inne specjalistyczne urządzenia naszpikowane elektroniką, które w myśl ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym [1] podlegają recyklingowi. W dobie rozwoju nowych technologii i ciągłego postępu cyfryzacji zakładów oraz społeczeństwa wzrasta potrzeba posiadania dostępnych nowinek technologicznych. W ostatnich latach mimo globalnego kryzysu produkcja urządzeń elektrycznych i elektronicznych stale rośnie. Na całym świecie corocznie produkowane jest ponad 40 milionów Mg tzw. elektrośmieci, z czego w samej Polsce jest to rocznie prawie 500 tys. Mg. Stanowi to coraz poważniejszy problem, gdyż wraz z produkcją stale wzrasta ilość elektronicznego złomu, który zalega zarówno w gospodarstwach domowych, jak i w firmach. Z roku na rok przybywa elektrośmieci, których nie potrafimy wykorzystać. Ustawa o odpadach nakłada na przedsiębiorstwa szereg obowiązków związanych z elektronicznymi odpadami. Odbiorca, który posiada odpowiednie zaplecze techniczne oraz zezwolenia na prowadzenie odzysku odpadów elektronicznych, ma prawo do wystawiania karty przekazania odpadu. Dokument ten wykorzystany zgodnie z prawem może przynieść potencjalnemu przedsiębiorcy dochody, a środowisku naturalnemu zagwarantować ograniczenie zanieczyszczenia ze względu na możliwość regeneracji niektórych elementów. Przy zastosowaniu właściwych technologii recykling mógłby stać się szansą na rozwój, stworzenie miejsc pracy, a także pozyskiwanie cennych metali, m.in. miedzi, indu, złota czy srebra. Dlatego poru-

Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012 31 szone poniżej aspekty ogólnie pojętego recyklingu jednoznacznie przekonują, że warto jest zainteresować się związanymi z nim działaniami. 2. KRAJOWE I MIĘDZYNARODOWE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE RECYKLING ELEKTRONICZNYCH ODPADÓW Zasady recyklingu wysłużonych i często bardzo toksycznych urządzeń elektrycznych oraz elektronicznych, zawierających substancje niebezpieczne, regulowane są przez wiele międzynarodowych i krajowych aktów prawnych. Zagospodarowanie wycofanego sprzętu wpisuje się w realizację idei zrównoważonego rozwoju w procesie gospodarowania zasobami. Przepisy dotyczące zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEiE) określają trzy unijne dyrektywy, przyjęte przez Parlament Europejski w 2003 roku. Dokument 2002/95/WE (RoHS) z 2003 r. zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia aktów prawnych ograniczających wykorzystanie toksycznych substancji przy produkcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Dyrektywa 2002/96/WE definiuje pojęcie sprzętu elektrycznego i elektronicznego (SEE). W myśl artykułu 3. tego dokumentu jest to urządzenie, którego prawidłowe działanie uzależnione jest od prądu elektrycznego lub pól elektromagnetycznych. Wskazuje on ponadto na konieczność przyjęcia przez wszystkie kraje członkowskie spójnych uregulowań prawnych dotyczących ochrony środowiska naturalnego poprzez właściwe zagospodarowanie elektrośmieci. Kluczowe znaczenie mają artykuły 8. i 9. Nakazują one państwom unijnym uchwalenie ustaw, które zobowiązują producentów elektroniki do finansowania zbierania, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonego sprzętu z gospodarstw domowych, instytucji i przedsiębiorstw. Trzeci z dokumentów 2003/108/WE modyfikuje artykuł 9. poprzedniej dyrektywy, zdejmując z producentów sprzętu obowiązek finansowania recyklingu zużytych urządzeń, które pochodzą z firm i instytucji [2]. Polskie ustawodawstwo regulujące sposób postępowania z elektronicznymi odpadami opiera się na sześciu ustawach oraz kilkunastu rozporządzeniach Ministra Środowiska (tab. 1). Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania systemu zbierania i przetwarzania (ZSEiE) w Polsce ma ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z 29 lipca 2005 r. [1]. Implementuje ona do polskiego prawa zalecenia unijnej dyrektywy 2002/96/WE [7]. Zobowiązuje producentów i importerów sprzętu elektrycznego oraz elektronicznego do organizowania, finansowania, zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonych urządzeń [6]. Dyrektywa ta stanowi zdecydowany krok naprzód w dziedzinie ochrony środowiska i niewątpliwie pomoże w oszczędnym gospodarowaniu zasobami w Europie. 3. OBOWIĄZKI PODMIOTÓW Na mocy ustawy [1] na producentach oraz importerach wprowadzających na rynek polski urządzenia elektryczne i elektroniczne spoczywa obowiązek zorganizowania oraz sfinansowania zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu. Z początkiem 2009 r. przedsiębiorcom doszły nowe obowiązki związane z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym (rys. 1). Rys. 1. Uczestnicy systemu gospodarowania ZSEiE (opracowanie własne)

32 MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA Zestawienie obowiązujących rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy [1] Tabela 1. Lp. Nazwa rozporządzenia Dziennik Ustaw z dnia 1. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych stawek opłat Dz. U. z 2006 r., nr 19, 25 stycznia 2006 r. produktowych dla sprzętu poz. 152 (art. 66, ust. 2) 2. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru zaświadczenia potwierdzającego recykling oraz wzoru zaświadczenia potwierdzającego inne niż recykling procesy odzysku Dz. U. z 2009 r., nr 172, poz. 1342 30 października 2009 r. 3. Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wprowadzającego sprzęt za niewykonanie obowiązku zbierania, przetwarzania, odzysku, w tym recyklingu, i unieszkodliwiania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego 4. Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad współpracy pomiędzy instytucjami finansowymi a GIOŚ i NFOŚiGW oraz wzorów formularzy zabezpieczenia finansowego 5. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu 6. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wysokości stawek opłaty rejestrowej oraz opłaty rocznej 7. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wniosku o wpis do rejestru oraz wzoru wniosku o zmianę wpisu do rejestru 8. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o ilości i masie wprowadzonego sprzętu 9. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o masie zebranego i przekazanego do prowadzącego zakład przetwarzania zużytego sprzętu 10. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o przetworzonym zużytym sprzęcie 11. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzorów sprawozdań o odpadach pochodzących z zużytego sprzętu 12. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobu ustalania numeru rejestrowego 13. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wykazu zakładów przetwarzania zużytego sprzętu 14. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru rocznego sprawozdania o wysokości należnej opłaty produktowej dla sprzętu 15. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobów obliczania poziomów odzysku i recyklingu zużytego sprzętu 16. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzorów sprawozdań o zużytym sprzęcie 17. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru zaświadczenia o zużytym sprzęcie oraz sposobu jego przekazywania 18. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie bazy danych o sprzęcie i zużytym sprzęcie Dz. U. z 2006 r., nr 46, poz. 332 (art. 19, ust. 5) Dz. U. z 2006 r., nr 95, poz. 662 (art. 19, ust. 4) Dz. U. z 2011 r., nr 3, poz. 5 Dz. U. z 2008 r., nr 236, poz. 1649 (art. 9, ust. 6) Dz. U. z 2009 r., nr 68, poz. 582 (art. 8, ust. 9) Dz. U. z 2009 r., nr 72, poz. 627 (art. 24, ust. 3) Dz. U. z 2009 r., nr 81, poz. 682 (art. 40, ust. 2) Dz. U. z 2009 r., nr 81, poz. 683 (art. 51, ust. 2) Dz. U. z 2009 r., nr 81, poz. 684 (art. 56, ust. 2) Dz. U. z 2009 r., nr 92, poz. 760 (art. 10, ust. 3) Dz. U. z 2009 r., nr 94, poz. 783 (art. 33, ust. 5) Dz. U. z 2009 r., nr 94, poz. 784 (art. 67, ust. 2) Dz. U. z 2009 r., nr 99, poz. 837 (art. 30, ust. 6) Dz. U. z 2009 r., nr 102, poz. 856 (art. 31, ust. 2) Dz. U. z 2009 r., nr 122, poz.1017 (art. 50, ust. 8) Dz. U. z 2009 r., nr 132, poz. 1092 (art. 15, ust. 6) 9 marca 2006 r. 30 maja 2006 r. 4 stycznia 2011 r. 22 grudnia 2008 r. 28 kwietnia 2009 r. 4 maja 2009 r. 12 maja 2009 r. 12 maja 2009 r. 12 maja 2009 r. 5 czerwca 2009 r. 8 czerwca 2009 r. 8 czerwca 2009 r. 15 czerwca 2009 r. 19 czerwca 2009 r. 16 lipca 2009 r. 10 sierpnia 2009 r. Do głównych obowiązków należą: sprzedawcy detaliczni i hurtowi sprzętu przeznaczonego zarówno na rynek, jak i dla gospodarstw domowych informowanie nabywców o kosztach związanych z gospodarowaniem odpadami (koszty zbierania, przetwarzania, recyklingu albo innego niż recykling procesu odzysku i unieszkodliwiania zużytego sprzętu), wprowadzający sprzęt przeznaczenie części swoich pieniędzy na ekoedukację, wpis do rejestru Głównego Inspektora Ochrony Środowiska przez: przedsiębiorcę prowadzącego punkt napraw sprzętu, przedsiębiorcę prowadzącego punkt skupu złomu w przypadku, gdy punkt skupu złomu posiada zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie zbierania zużytego sprzętu; ponadto trzeba wskazać grupę i rodzaj sprzętu, który jest zbierany przez daną firmę. Taki wniosek można przesłać na adres GIOŚ pocztą lub w postaci dokumentu elektronicznego, o ile dysponuje się podpisem elektronicznym, uprawniającym do posługiwania się otrzymanym numerem rejestrowym na dokumentach związanych z obrotem odpadami powstającymi ze zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, prowadzenie stosownej sprawozdawczości. Przedsiębiorcy zobowiązani są także do ewidencjonowania masy zebranych urządzeń. Sprawozdania z takimi danymi należy składać co pół roku do GIOŚ. W dokumencie przedsiębiorcy muszą podać (przykład tab. 2), ile zebrali sprzętu, jakiego rodzaju jest to sprzęt i do których należy grup.

Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012 33 Grupy sprzętu podlegającego zapisom ustawy wg załącznika 1. do ustawy [1]. Tabela 2. Grupa Nazwa grupy Przykładowe urządzenia Grupa I Wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego Chłodziarki, zamrażarki, pralki, suszarki do ubrań, zmywarki, mikrofalówki, grzejniki elektryczne, wentylatory elektryczne, urządzenia klimatyzacyjne Grupa II Małogabarytowe urządzenia Odkurzacze, zamiatacze dywanów, żelazka, tostery, frytkownice, noże elektryczne, wagi gospodarstwa domowego Grupa III Sprzęt teleinformacyjny i telekomunikacyjny Komputery, laptopy (w tym procesor, mysz, monitor i klawiatura), stacje robocze, notebooki, notepady, kalkulatory kieszonkowe i biurowe, elektryczne i elektroniczne maszyny do pisania, faksy, teleksy, telefony, telefony komórkowe, telefony bezprzewodowe Grupa IV Sprzęt audiowizualny Odbiorniki radiowe, odbiorniki telewizyjne, kamery wideo, sprzęt hi-fi, wzmacniacze dźwięku Grupa V Sprzęt oświetleniowy Oprawy oświetleniowe do lamp fluorescencyjnych (z wyjątkiem opraw stosowanych w gospodarstwach domowych), liniowe lampy fluorescencyjne, kompaktowe lampy fluorescencyjne, niskoprężne lampy sodowe Grupa VI Narzędzia elektryczne Wiertarki, piły, maszyny do szycia i elektroniczne Grupa VII Zabawki, sprzęt rekreacyjny Kolejki elektryczne i tory wyścigowe, gry wideo, kieszonkowe konsole do gier wideo i sportowy Grupa VIII Przyrządy medyczne Sprzęt do radioterapii, sprzęt do badań kardiologicznych, sprzęt do wentylacji płuc, analizatory Grupa IX Przyrządy do nadzoru i kontroli Czujniki dymu, regulatory ciepła, termostaty Grupa X Automaty do wydawania Automaty do wydawania: napojów gorących, butelek lub puszek z zimnymi i gorącymi napojami, produktów stałych; bankomaty Dodatkowo trzeba przedstawić dane dotyczące ilości urządzeń, które zostały przekazane do zakładów przetwarzania. Sprawozdanie za okres od 1 stycznia do 30 czerwca musi być złożone do 31 lipca. Do 15 marca trzeba natomiast złożyć takie samo sprawozdanie, w którym znajdą się dane za okres od 1 lipca do 31 grudnia. Wniosek o wpis do rejestru w zakresie podlegającym wpisowi do rejestru musi być złożony przed rozpoczęciem działalności. Ustawa nie określa konkretnego terminu dokonania takiego wpisu. Także od stycznia 2009 r., po nowelizacji ustawy [1], wprowadzono kilka zmian mających na celu m.in. poprawę działań związanych z recyklingiem oraz podniesienie świadomości ekologicznej. Obecnie istnieje kilka sposobów legalnego pozbycia się zbędnych urządzeń. Przede wszystkim elektryczne i elektroniczne odpady można oddać do punktu zbierania tzw. elektrośmieci można tam oddać dowolną ilość tego rodzaju odpadów. W myśl ustawy o samorządach terytorialnych obowiązek posiadania takiego punktu ciąży na władzach lokalnych (baza adresów znajduje się na stronie www.elektrosmieci.pl). Punkty zbierania zgodnie z przepisami nie pobierają żadnych opłat, jednak trans- port odpadów leży w gestii zdającego elektroniczne śmieci. Innym miejscem, w którym można oddać zużyty sprzęt, są punkty sprzedaży sprzętu RTV i AGD. Musimy jednak pamiętać, że jest to możliwe tylko wtedy, gdy kupujemy nowy sprzęt elektryczny bądź elektroniczny i oddajemy zużyty tego samego rodzaju, np.: możemy oddać stary monitor, gdy kupujemy nowy. Co ciekawe, ustawowy obowiązek przyjęcia zużytego sprzętu ciąży także na sklepach internetowych. W obu przypadkach jest to usługa całkowicie bezpłatna. Oddawany sprzęt musi być kompletny i nieuszkodzony. Nie można rozbierać i demontować zużytych urządzeń. Za nielegalne rozkręcanie elektrośmieci można również zapłacić wysoką grzywnę. W tej kwestii nastąpiły kolejne pozytywne zmiany ponieważ, zgodnie z przepisami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/UE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego można będzie oddać do sklepu bezpłatnie mały sprzęt RTV i AGD bez konieczności zakupu nowego (rozwiązanie to weszło w życie 13.08.2012 r., zaś na wdrożenie regulacji Polska ma 18 miesięcy). Poza tym niektóre firmy, często współpracując z urzędami miast i gmin, organizują zbiórki elektronicznych odpadów, podstawiając w wyznaczonych miejscach specjalnie oznakowane samochody. Takie akcje cieszą się coraz większą popularnością. Dodać można w tym miejscu, iż ustawa wprowadziła także obowiązek umieszczania na obudowie urządzeń symbolu przekreślonego kosza na śmieci. Znaczek ten jest informacją dla konsumentów, że po zakończeniu użytkowania sprzętu nie wolno wyrzucać do kontenerów na śmieci. Celem nowelizacji było osiągnięcie od 2010 r. wyznaczonego przez Unię Europejską poziomu 4 kg zebranych elektrośmieci na mieszkańca. Jak podkreśla Ministerstwo Środowiska, zmiany przepisów były konieczne, ponieważ w naszym kraju przetwarzano zbyt mało zużytego elektrosprzętu w 2007 r. zaledwie 0,71 kg na mieszkańca [2]. Znowelizowana ustawa określa ponadto obowiązek rozliczenia masy zebranego sprzętu według grup, na jakie podzielony został ZSEiE. W poszczególnych grupach znajduje się jednak sprzęt o różnym koszcie przetworzenia. Organizacje odzysku, działając w imieniu wprowadzających, finansują przede wszystkim zbieranie i przetwarzanie takiego sprzętu, którego koszty przetworzenia są najniższe, natomiast świadomie rezygnuje się z finansowania zbierania sprzętu, którego

34 MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA koszt przetworzenia jest wysoki. W ten sposób wprowadzający sprzęt wywiązuje się z ustawowego obowiązku zbierania określonej masy sprzętu w każdej z grup, chociaż w ramach tych grup nie są zachowane proporcje przetwarzania odpowiadające proporcjom wprowadzania sprzętu na rynek. Sprzęt o najwyższym koszcie przetworzenia to jednocześnie sprzęt najbardziej niebezpieczny dla środowiska naturalnego i zdrowia ludzkiego. Wysoki koszt przetworzenia wynika w dużym stopniu właśnie z konieczności odzyskania i unieszkodliwienia substancji niebezpiecznych [3]. 4. BARIERY W GOSPODAROWANIU ZUŻYTYM SPRZĘTEM ELEKTRYCZNYM I ELEKTRO- NICZNYM W każdej dziedzinie gospodarki można wyróżnić kilka barier, które w istotny sposób wpływają na jej rozwój, możliwości produkcyjne czy finansowanie. Nie inaczej jest w przypadku recyklingu urządzeń elektrycznych i elektronicznych, które są efektem masowej światowej produkcji. W kontekście kilkunastu aspektów wpływających na poziom odzysku i przetworzenia tzw. elektrośmieci można wyróżnić kilka podstawowych barier: Prawna. Analizując dyrektywę WEEE [7], która dotyczy producentów, dystrybutorów i sprzedawców, możemy zauważyć luki prawne związane z precyzyjnym określeniem pojęcia sprzętu elektrycznego i elektronicznego przeznaczonego dla gospodarstw domowych, a tym samym określeniem rodzaju sprzętu, który bezpośrednio będzie podlegał recyklingowi. Wprowadzający na rynek często korzystają z braku precyzji i niejednoznacznego nazewnictwa. Sprzyja to zatajaniu prawdy o ilościach zarówno wprowadzonego, jak i poddanego recyklingowi sprzętu. Przedstawiane przez podmioty sprawozdania z wyprodukowanego sprzętu i jego odzysku niejednokrotnie różnią się od stanu faktycznego, co w przypadku wielkich firm produkujących np. monitory może prowadzić do niebagatelnych rozbieżności. Aby do tego nie dochodziło prowadzone są wzmożone kontrole przez Departament Kontroli Rynku Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Technologiczna. Zarówno krajowe, jak i zagraniczne zakłady przetwarzania borykają się z niedostatecznym wyposażeniem, przez co poddany obróbce sprzęt elektryczny czy elektroniczny w znacznym stopniu nie jest przetwarzany. Dodatkowo bardzo małe wymagania wynikające z ustawy [1] (art. 45 i 46), jakie nakładane są na zakłady przetwarzania, mogą sprzyjać powstawaniu czarnego rynku oraz dzikich wysypisk. Takie działania firm wynikać mogą z niskiego poziomu wiedzy na temat selektywnego zbierania zużytego elektrosprzętu. Warto w tym miejscu wspomnieć o odpadach powstałych z przetworzenia urządzeń elektrycznych i elektronicznych, takich jak freon, płyty obwodów drukowanych czy szkła kineskopowe. Brak specjalistycznego sprzętu do przetwarzania powyższych odpadów oraz brak instalacji do zagospodarowania określonych rodzajów gazów powstających po utylizacji tzw. elektrośmieci znacząco wpływa na środowisko naturalne. Finansowa. W ustawodawstwie polskim nadal nie mamy ustanowionych poziomów zbierania zużytego sprzętu pochodzącego zarówno od podmiotów gospodarczych, jak i gospodarstw domowych. Większość organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego nie chce ponosić dodatkowych kosztów związanych z odpowiednim zagospodarowaniem określonych rodzajów odpadów. Najistotniejszym problemem jest niechęć firm do rejestracji w GIOŚ jako podmiotów wprowadzających na rynek urządzenia elektryczne i elektroniczne (dodatkowe koszty). Formalno-prawna (administracyjna). Ta bariera dotyczy przede wszystkim zawiłych i trwających miesiącami procedur administracyjnych (na poziomie samorządów terytorialnych), które wymagają od potencjalnych wprowadzających szereg dokumentów i pozwoleń. Innym przykładem takich działań może być rozporządzenie mówiące o obowiązku informowania przedsiębiorcy o chęci przeprowadzenia kontroli przez Inspektorat Ochrony Środowiska. Efektem niezgodnych z prawem działań są powstające nowe dzikie wysypiska, które zawierając w sobie niemal wszystkie pierwiastki z tablicy Mendelejewa, stają się bombą ekologiczną. Wysypiska te powstają, ponieważ kara za utworzenie śmietnika na skraju lasu jest nieadekwatna do popełnionego czynu. Powyższe bariery w istotny sposób wpływają na wykonawczą cześć ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Jednak większość z nich w najbliższych latach będzie usunięta. Obecnie nowelizacji pod kątem poziomów zbierania określonych elektronicznych odpadów poddawana jest Dyrektywa WEEE [7]. W krajowym ustawodawstwie trwają prace nad wpisaniem do ustawy definicji sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych. Ministerstwo Środowiska zleciło także opracowanie wytycznych co do najlepszych dostępnych technologii w zakresie przetwarzania elektronicznych śmieci. Ministerstwo Gospodarki planuje wydać rozporządzenie dotyczące wyposażenia zakładów przetwarzania oraz stacji demontażu urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Powinno to pozytywnie wpływać na jakość samego odzysku oraz na jego poziom [5].

Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012 35 5. ELEKTRONICZNE ODPADY WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO Na początku lat 70. ubiegłego stulecia, kiedy w Europie istniały już pewne rozwiązania prawne, w Polsce problemu z tzw. elektronicznymi śmieciami w zasadzie nie dostrzegano. Niemniej ówczesne akty prawne ze względu na obowiązujące wysokie kary odstraszały potencjalnych producentów przed tworzeniem dzikich wysypisk tzw. elektrośmieci. Postęp technologiczny w wiodących krajach Europy wymusił na rządach uszczegółowienie i doprecyzowanie obowiązków wynikających z masowej produkcji, w tym maszyn i urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Na początku lat 90. nastąpił klasyczny boom na urządzenia naszpikowane elektroniką, który trwa do dziś, jednak w ślad za nim nie poszedł poziom odzysku i w 1999 r. wahał się pomiędzy 7-10% [6]. Taki stan rzeczy stał się bodźcem do kolejnych regulacji prawnych zarówno w naszym kraju, w Europie, jak i na świecie. Wspomniana dyrektywa [7] nałożyła na państwa członkowskie Unii Europejskiej obowiązek wprowadzenia do krajowego prawa regulacji określających zasady funkcjonowania systemów zarządzania zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym. Dyrektywa określa zasadnicze wytyczne, jakie powinny znaleźć się w ustawodawstwie krajów unijnych. Zostawiono jednak pewną swobodę państwom członkowskim w transpozycji określonych przepisów do prawa krajowego. W efekcie w różnych krajach Unii funkcjonują różniące się między sobą systemy i przepisy zarządzania ZSEiE. Powyższy stan doprowadził do niejednakowego traktowania producentów w poszczególnych krajach (różna skala odpowiedzialności i różna skala związanych z tym obciążeń finansowych) oraz do różnic w efektywności funkcjonowania systemów zbiórki zużytych elektrośmieci. Obecnie w Unii Europejskiej około 33% zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego podlega odrębnemu zbieraniu w ramach udokumentowanego systemu. Obowiązujący docelowy poziom zbiórki w UE wynosi 4 kg odpadów WEEE na osobę, co odpowiada ok. 2 mln Mg rocznie [6]. Dla porównania w UE wytarza się ok. 10 mln Mg odpadów WEEE. W naszym kraju system zbierania, odzysku i recyklingu odpadów elektrycznych oraz elektronicznych zaczyna się dopiero tworzyć. W wielu miastach i gminach jest na razie dość ograniczony. Potrzeba jeszcze wielu lat, aby był skuteczny i efektywny, dorównujący w poziomie zbierania czy odzysku takim krajom europejskim, jak Norwegia, Szwajcaria czy Szwecja, gdzie rocznie zbiera się kilkanaście kilogramów zużytego sprzętu w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Podczas gdy kraje Unii Europejskiej zastanawiają się, czy zdołają wypełnić wymagania dyrektyw dotyczących zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, w Norwegii osiągnięto wymagane progi odzysku. 6. ELEKTRONIKA A SUROWCE NATURALNE Niewłaściwe postępowanie z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym stwarza bezpośrednie zagrożenie dla środowiska oraz zdrowia ludzi. Niebezpieczne i szkodliwe substancje zawarte w urządzeniach w wyniku ich uszkodzenia mogą przeniknąć do gleby, a następnie do wód gruntowych. W konsekwencji mogą stać się przyczyną zanieczyszczenia środowiska i problemów zdrowotnych. Dlatego ważne jest, aby pozbywać się zużytego sprzętu w prawidłowy sposób segregować go (tzn. nie mieszać z innymi odpadami) oraz oddawać do punktów zbierania. Z punktów zbierania sprzęt trafi do zakładu przetwarzania, gdzie substancje szkodliwe zostaną usunięte i odseparowane, a poszczególne elementy poddane procesom odzysku i przekazane do recyklingu. Ponadto odzysk surowców, które mogą zostać ponownie wykorzystane do produkcji nowych urządzeń, znacznie obniża koszty środowiskowe i technologiczne (nawet 90% zużytej świetlówki może być wykorzystane do produkcji nowej). Dyrektywa 2002/96/WE [7] wraz w wchodzącą w życie nowelizacją wprowadza ulepszone przepisy dotyczące zbierania oraz przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Obecnie stanowi on jeden z najszybciej rosnących strumieni odpadów, z którym wiążą się spore możliwości odzysku surowców wtórnych (przykłady przedstawiono w tabeli 3.). Regularne zbieranie i odpowiednie przetwarzanie to jeden z zasadniczych warunków umożliwiających recykling takich materiałów, jak złoto, srebro, miedź i metale rzadkie, które znajdują się w monitorach, laptopach czy powszechnie używanych telefonach komórkowych. Tabela 3. Przykładowe koszty zbierania i przetworzenia ZSEiE w latach 2006-2010 [2] Rok Monitory [zł] Lodówki [zł] Pozostały sprzęt [zł] Źródła światła [zł] 2006 800,00 1 100,00 600,00 5 600,00 2007 800,00 1 000,00 600,00 5 000,00 2008 750,00 900,00 550,00 5 000,00 2009 500,00 800,00 450,00 4 500,00 2010 390,00 600,00 360,00 4 000,00

36 MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA Statystyki dotyczące elektronicznych odpadów dostarczają zaskakujących danych finansowych. Z jednego miliona telefonów komórkowych odzyskano 350 kg srebra, 34 kg złota, 15 kg palladu i 15,87 Mg miedzi. Wartość odzyskanego poprzez recykling np. srebra to nawet 1,23 mln złotych! W jednej tonie przestarzałych aparatów znajduje się około 1 kg białego metalu (o wartości 3,5 tys. zł). Chyba nikt nie ma wątpliwości, jaką żyłą złota (a właściwie srebra) są tzw. elektroniczne śmieci [9]. 7. EKOEDUKACJA Aby nasza planeta nie została zanieczyszczona tzw. elektronicznymi śmieciami odpady tego typu muszą być poddawane powtórnemu przetworzeniu, a odzyskane w ten sposób surowce powinny być wykorzystane przy produkcji nowych urządzeń. Władze zarówno Polski, jak i Unii Europejskiej mają więc w tej kwestii duże pole do popisu. Tworzenie odpowiednich regulacji i egzekwowanie już istniejącego prawa, a także pobudzanie różnego rodzaju inicjatyw społecznych i gospodarczych to ważne aspekty polityczno-prawno-moralne. Powodzenie systemu selektywnego zbierania ZSEiE zależy także od wzrostu świadomości lokalnego społeczeństwa w tym zakresie. Zdecydowanie można stwierdzić, że nawet najdoskonalej zaplanowany system gromadzenia i przetwarzania elektronicznego sprzętu nie będzie funkcjonował poprawnie bez wsparcia działaniami edukacyjnymi. Zgodnie z ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym przedsiębiorcy wprowadzający na rynek sprzęt elektroniczny i elektryczny zobowiązani są do prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych. Obowiązek ten firma może wypełnić samodzielnie albo zlecić go organizacji odzysku. Spoczywa on również na organizacjach odzysku, które zobowiązane są przeznaczyć 5% swoich przychodów na publiczną działalność edukacyjną. Wprowadzający sprzęt na rynek, którzy nie zlecą wykonywania obowiązków ustawowych organizacjom odzysku, zobowiązani są przeznaczyć na takie działania minimum 0,1% swoich przychodów. Jeżeli sami nie będą organizować publicznych kampanii, to w zamian mogą przeznaczyć pieniądze (0,1% przychodu) na rachunek Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Całość działań proekologicznych w zakresie ZSEiE spoczywa jednak na nas samych. Propagowanie dobrych wzorców, ciągłe zwiększanie świadomości firm i osób, które nimi zarządzają, a także odpowiednia edukacja osób fizycznych w temacie elektroodpadów to klucz do poprawy środowiska naturalnego i zatrzymanie jego degradacji. W obliczu poważnych problemów gospodarczych i wzrostu cen surowców warto propagować oszczędne gospodarowanie zasobami, które łączy korzyści dla środowiska z nowatorskimi metodami pobudzania wzrostu gospodarczego. Trzeba zapewnić nowe możliwości zbiórki odpadów WEEE i poprawić wydajność istniejących rozwiązań. W dyrektywie, która weszła w życie, wprowadzono od 2016 r. docelowy poziom zbiórki w wysokości 45% sprzedanego sprzętu elektronicznego. Następnie w ramach drugiego etapu od 2019 r. będzie obowiązywał poziom wynoszący 65% sprzedanego sprzętu lub 85% wytworzonych elektronicznych odpadów. Państwa członkowskie będą mogły wybrać jedną z tych dwóch równoważnych metod na potrzeby sprawozdawczości. Od 2018 r. ograniczony obecnie zakres dyrektywy ulegnie rozszerzeniu na wszystkie kategorie odpadów WEEE, przy czym wcześniej poddane to zostanie ocenie skutków. Dyrektywa zapewnia państwom członkowskim skuteczniejsze narzędzia zwalczania nielegalnego eksportu odpadów. Nielegalne przemieszczanie odpadów elektrycznych i elektronicznych stanowi poważny problem, zwłaszcza gdy w celu obejścia przepisów UE dotyczących unieszkodliwiania odpadów odbywa się pod pretekstem legalnego przemieszczania używanego sprzętu. Nowa dyrektywa zobowiązuje eksporterów do sprawdzania, czy sprzęt działa, a także do przedstawiania dokumentacji dotyczącej charakteru przemieszczania, które wydaje się niezgodne z prawem. Dlatego recykling zużytych urządzeń elektrycznych i innych podobnych odpadów jest istotnym wyzwaniem dla wszystkich produkujących, zbierających, jak i wtórnie obracających tego typu odpadami. Ponadto oczekuje się, że harmonizacja krajowych wymogów w zakresie rejestracji i sprawozdawczości zmniejszy obciążenia administracyjne. Wymogi rejestrów państw członkowskich obowiązujące producentów tego rodzaju odpadów będą od tej pory zbliżone. 8. ZARZĄDZANIE ELEKTRONICZNYMI ODPADAMI NA PRZYKŁADZIE INSTYTUTU TECHNIK INNOWACYJNYCH EMAG Instytut Technik Innowacyjnych EMAG jest jednostką, która wprowadza na rynek wysokiej klasy urządzenia z zakresu automatyki przemysłowej, informatyki czy elektrotechniki, przeznaczone głównie dla przemysłu górniczego. Zawierają one elektronikę, zatem są traktowane jako sprzęt elektryczny i elektroniczny.

Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012 37 Obecnie EMAG wprowadza na rynek od 5 do 7 Mg innowacyjnego i nowoczesnego sprzętu, który kwalifikowany jest w dwóch grupach: sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny, przyrządy do nadzoru i kontroli, w tym: sprzęt służący do transmisji głosu, obrazu lub innych informacji za pomocą technologii telekomunikacyjnej, urządzenia pomiarowe, ważące lub do nastawu, używane w gospodarstwie domowym lub jako sprzęt laboratoryjny, pozostałe przyrządy nadzoru i kontroli, używane w obiektach i instalacjach przemysłowych (np. w panelach sterowniczych). Temat zużytego sprzętu oraz odpadów powstających w procesie podstawowej działalności Instytutu zawsze był traktowany priorytetowo. Od początku lat 70. działalność firmy była związana z przemysłem wydobywczym, a wprowadzane na rynek urządzenia zawierały elektronikę. Zanim wszedł w życie obowiązek ogólnie pojętego recyklingu urządzeń elektrycznych i elektronicznych, EMAG podpisał w 2008 r. umowę z firmą, której obowiązkiem było zebranie raz na kwartał ze specjalnie przygotowanych pojemników baterii, akumulatorów czy świetlówek oraz ich przetworzenie [8]. Dokumentem potwierdzającym dokonanie recyklingu odpadów jest karta przekazania odpadów do recyklera oraz faktura VAT. Dokumenty te przesyłane są przez firmę na adres Instytut EMAG i są jednocześnie potwierdzeniem spełnienia obowiązku wynikającego z ustawy [1]. Bardzo skrupulatnie prowadzona jest także sprawozdawczość wprowadzanego i odzyskiwanego z rynku sprzętu elektrycznego oraz elektronicznego. Specjalnie wyznaczona komórka prowadzi stały monitoring wszystkich danych i parametrów sprzedawanych urządzeń, które po przeliczeniu stają się danymi wsadowymi do sprawozdań okresowych. Po nowelizacji ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym każdy potencjalny klient informowany jest o możliwości zwrotu wycofanego z użycia sprzętu. Dodatkowo na wszystkich urządzeniach wprowadzanych do obrotu, które posiadają części elektryczne, elektroniczne, akumulatory, baterie czy związki ogólnie uznane jako niebezpieczne, znajduje się informacja o zakazie wyrzucania sprzętu na ogólnodostępne wysypiska śmieci. Nowelizacja ustawy ZSEiE zbiegła się również ze zwiększeniem publicznej proekologicznej działalności Instytutu EMAG. Główne działania skupiły się na odbiorcach rynkowych, którzy oprócz informacji o obowiązku recyklingu nabytego sprzętu dodatkowo są informowani (dokumentacja sprzętowa i finansowa) o nadaniu przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska numeru rejestrowego. Powyższa informacja jednoznacznie wskazuje, że firma objęła swoje wyroby pełną procedurą zbierania i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Wszystkie powyższe działania jednoznacznie wskazują na to, że Instytut Technik Innowacyjnych EMAG jest w pełni przygotowany do wypełniania zapisów ustawy o ZSEiE, a troska o środowisko naturalne jest bliska wszystkim jego pracownikom i kontrahentom. 9. PODSUMOWANIE Elektroniczne odpady to narastający problem wielu krajów na świecie. Coraz więcej państw wprowadza regulacje prawne określające zasady gospodarowania elektronicznym złomem. Zarówno w Europie, jak i Polsce coraz częściej dąży się do wprowadzenia zapisów prawa, nakładających na producentów sprzętu elektronicznego i elektrycznego obowiązek poddania ich produktów procesowi recyklingu. Część firm już wprowadziła lub właśnie wprowadza programy zbiórki zużytego sprzętu, ale część, nawet w krajach Unii, nie jest ciągle świadoma wchodzących właśnie w życie nowych regulacji prawnych. Największy problem dla producentów sprzętu elektronicznego będą stanowić wysokie koszty recyklingu wytworzonych produktów, a także ograniczenia lub zakazy w stosowaniu niektórych materiałów do ich produkcji. Mając na względzie przyszłość naszego środowiska naturalnego oraz nas samych, należy zachęcać wszystkich producentów, konsumentów i przedsiębiorców do propagowania proekologicznej produkcji elektronicznego sprzętu, jego prawidłowego i oszczędnego wykorzystywania oraz późniejszego recyklingu. Równie istotna wydaje się też potrzeba ciągłego informowania i utrwalania wiedzy oraz podnoszenia świadomości ludzi w zakresie prawidłowego pozbywania się odpadów elektrycznych i elektronicznych. Ochrona środowiska to sprawa powszechna, wszak zachowanie naturalnej podstawy naszego życia pozostaje trwałym wyzwaniem dla nas wszystkich. Skuteczna ochrona środowiska niewątpliwie będzie związana zarówno z nowymi obowiązkami, w tym prawnymi, jak również będzie zależała od naszej świadomości i odpowiedzialności. Dzisiejsze akty prawne i otwarte rozmowy o degradacji środowiska naturalnego już nie wystarczą. Od wszystkich osób prawnych oraz fizycznych wymagane jest aktywne uczestnictwo w zbiórce, selekcji i recyklingu wszelkich odpadów, w tym elektrycznych i elektronicznych.

38 MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA Nasza wiedza na temat ochrony środowiska i postępowania z ogólnie pojętą elektroniką stale wzrasta, jednak jej poziom nadal pozostawia wiele do życzenia. Analizując opisane wyżej działania dotyczące elektronicznych odpadów, można stwierdzić, iż regulacje prawne i rzetelna dokumentacja z nimi związana jest ukierunkowana na ochronę środowiska oraz zachowanie surowców naturalnych. Jednak w całej tej legislacyjnej procedurze pierwszorzędną rolę odgrywa nadal człowiek. Stąd szeroko rozumiany recykling powinien być dla nas szczególnie ważny. Literatura 4. Funkcjonowanie i nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEiE w Polsce (raport opracowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową). Publikacja przygotowana w ramach realizacji projektu pn.: Polsko-norweskie partnerstwo na rzecz transferu wiedzy w zakresie zagospodarowywania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem województw: mazowieckiego i śląskiego, finansowanego ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego, Warszawa 2011 r. 5. Zyśk J.: Nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEiE w Polsce. Odpady i Środowisko, 2010 r. nr 2 (62). 6. Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny. Aspekty funkcjonowania systemu zagospodarowywania ZSEE w Polsce i innych krajach europejskich oraz wybrane technologie przetwarzania odpadów elektrycznych i elektronicznych, praca zbiorowa, współpraca Sintef Stiftelsen, wyd. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego, Warszawa 2011 r. 7. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/96/WE z 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego. 8. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania odpadami (Dz. U. z 2001 r., nr 63, poz. 638; z 2003 r., nr 7, poz. 78; z 2004 r., nr 11, poz. 97; nr 96, poz. 959; z 2005 r., nr 175, poz. 1458). 1. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., nr 180, poz. 1495 z późn. zm.). 9. Recycling From E-Waste to Resources, UNEP, 2009 r. 2. Raport o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w 2009 r., GIOŚ, Warszawa, czerwiec 2011 r. 3. Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym komentarz, red. Maria Duczmal, Dom Wydawniczy ABC Grupa Wolters Kluwer, 2009 r. Artykuł został zrecenzowany przez dwóch niezależnych recenzentów. Ośrodek Szkolenia Instytutu Technik Innowacyjnych EMAG zaprasza na specjalistyczne kursy dla kierownictwa firm, informatyków, administratorów bezpieczeństwa informacji, projektantów, służb energetycznych i budowlanych, pracowników działów inwestycji oraz osób z uprawnieniami budowlanymi. Szczegółowa oferta kursów na stronie www.emag.pl w zakładce ośrodek szkolenia Ośrodek Szkolenia Instytutu Technik Innowacyjnych EMAG 40-189 Katowice, ul. Leopolda 31, tel. 32 2007 613, 32 2007 510, fax: 32 2007 704 e-mail: szkolenia@emag.pl, www.emag.pl