Ptaki Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego Krzysztof Kujawa Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Stacja Badawcza w Turwi
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Dlaczego ptaki?? Od dawna podziw, szacunek i przyjazny stosunek do ptaków Godła państwowe: RP RPA Santa Lucia Trynidad i Tobago W języku (pieśni, poezja, powiedzonka): sokół, sowa, jastrząb, dudek, wróbel, bocian itp.
Bioindykator: «gatunek organizmów, mający ściśle określone wymagania siedliskowe, wykorzystywany jako wskaźnik stanu środowiska naturalnego» (wg PWN)
Ptaki jako bioindykatory: szerokie spektrum środowisk końcowe ogniwa łańcuchów pokarmowych mobilność szybkość reakcji na zmiany stosunkowa łatwość rozpoznawania i oceny zagęszczeń, oraz masowy udział wolontariuszy
Źródło: Państwowy Monitoring Środowiska
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Dlaczego krajobraz rolniczy jest godny uwagi? Około 60 % powierzchni Polski! Silna presja człowieka Otacza lasy, jeziora, mokradła Otacza obszary chronione Wielki wpływ na stan przyrody w skali kraju
Zagrożenia dla ptaków pól uprawnych Mechanizacja Pestycydy Ujednolicanie Nowe odmiany 5 maja kwitnący rzepak
NPK (kg/ha) Zmiany w dawkowaniu NPK, liczbie ciągników i plonie pszenicy w byłym woj. leszczyńskim 350 300 250 200 150 100 50 0 Przykład intensyfikacji rolnictwa NPK Pszenica Ciągniki 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 12 10 8 6 4 2 0 Ciągniki/100ha, pszenica (t/ha)
Indeks liczebności (1980 100%) Analiza trendów liczebności ptaków w Europie 120 80 40 Gatunki krajobrazu rolniczego Źródło: BirdLife International Gatunki leśne Razem EBCC/RSPB/BirdLife/Statistic Netherlands 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Podstawowe informacje o Parku Krajobrazowym im. gen. D. Chłapowskiego : Rozporządzenie Wojewody Leszczyńskiego i Poznańskiego z dnia 1 grudnia 1992 r. Powierzchnia - 17 200 ha. Położony na terenie gmin: Kościan, Czempiń, Krzywiń i Śrem. Cel utworzenie Parku: ochrona krajobrazu rolniczego zapewniająca trwały, zrównoważony rozwój ekosystemów. Park ten wyróżnia się spośród wszystkich innych parków krajobrazowych powołanych dotąd w Polsce.
Udział procentowy głównych typów środowisk 19% Pola 8% Lasy Łąki 59% Inne 14%
Różne typy struktury krajobrazu rolniczego
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Źródła danych o awifaunie Parku: Lata 50. i 60. początki: zadrzewienia, aleje, parki i cmentarze Lata 60.-70. oceny funkcji ptaków w agrocenozach: drapieżne (szponiaste), szpak Lata 80. intensyfikacja badań ilościowych: środowiska leśne (Las Rąbiń i park w Turwi) ocena zagęszczeń ptaków drapieżnych i kruka
Lata 90.: zadrzewienia, pola uprawne, łąki pierwsza ocena awifauny w skali krajobrazu, rozpoznanie czynników warunkujących przestrzenne zróżnicowanie awifauny, ocena zmian w zagęszczeniu niektórych gatunków, ocena zagęszczeń ptaków w okresie zimowym.
Koniec XX w. i początek wieku XXI: badania nad kompleksem czynników (w tym w skali krajobrazu) oddziałujących na awifaunę zadrzewień wpływ lisa na zagęszczenie i rozmieszczenie ptaków analiza zmian długoterminowych w liczebności ptaków awifauna młodych zadrzewień pasowych.
Stacja Badawcza PZŁ: gatunki drapieżne, kruk oraz kuropatwa. Awifauna wód i obszarów podmokłych: lata 50. ocena rozmieszczenia i liczebności wybranych gatunków w obniżeniu Rowu Wyskoć w latach 1990-2010 nieregularne obserwacje w obniżeniu Rowu Wyskoć i na stawach k. Manieczek oraz Jeziorach: Szymanowskim i Gajewskimi (S. Kaczmarek mat. niepubl.), dokładne badania nad awifauną obniżenia wzdłuż Rowu Wyskoć (2000-2002) - analiza zmian w awifaunie.
Względna ocena stopnia poznania poszczególnych typów środowisk na obszarze Parku. +++ - bardzo dobrze, ++ -średnio, + - słabo, 0 brak danych. Środowiska Okres lęgowy Okresy migracji Zima Zadrzewienia +++ 0 + Parki wiejskie + 0 + Użytki rolne ++ 0 + Lasy + 0 + Wody, tereny podmokłe ++ ++ + Tereny zabudowane + 0 0
Awifauna Parku w liczbach: 194 gatunków w latach 1990-2010, w tym: 126 gatunków lęgowych (110 regularnie), 61 gatunków - w okresie zimy. Lista 126 gatunków lęgowych obejmuje 112 gatunków ściśle chronionych wg Ustawy o Ochronie Przyrody, a 9 gatunków znajduje się na Czerwonej Liście: VU bączek NT kania ruda LC bąk i wąsatka DD przepiórka, turkawka, kropiatka, derkacz i dudek
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Krajobraz okolic Turwi mozaika siedlisk ~80 gatunków, 140 par/km 2 (bez parku w Turwi i lasów)
Ścieżki powstawania zadrzewień: fragmentacja lasów spontaniczny rozwój (np. wzdłuż cieków) tworzenie przez człowieka Znaczenie: zwiększanie się różnorodności mozaiki środowisk miejsca rozrodu, żerowania lub schronienia
Cechy zadrzewień: - Młody wiek, uproszczona struktura, mało gatunków roślin, ale - Bardzo duża różnorodność!
Awifauna zadrzewień położonych wśród terenów uprawnych Gatunki dwuśrodowiskowe (wymagające obecności i pola, i lasu): trznadel, ortolan, gąsiorek, mazurek itp. Gatunki brzegu lasu, gniazdujące w podszycie lub runie: słowiki, pokrzewki, zaganiacz itp.)
Ptaki typowe dla skraju zadrzewień, korzystające z pól GĄSIOREK POTRZESZCZ ORTOLAN Martin Mecnarowski (http://www.photomecan.eu) http://commons.wikimedia.org
Gatunki ptaków leśnych KOWALIK PIERWIOSNEK DZIĘCIOŁ DUŻY KOS
Kępy Pasy Aleje Grupa 74 zadrzewień, lata1991-1994: 68 gatunków ptaków średnie zagęszczenie ok. 15 par/ha Grupa ok. 80 zadrzewień, lata: 1964-2008 97 gatunków Kujawa 1997 oraz Kujawa, mat. niepubl.
Liczba gatunków i zagęszczenie ptaków w różnych rodzajach zadrzewień Kępy (N=21) Pasy (N=33) Aleje (N=20) Liczba gatunków 60 51 32 Liczba gatunków/ha 14,1 16,8 7,6 Zagęszczenie(pary/ha) 14,9 18,3 9,8 Kujawa 1997 oraz mat. niepubl.)
Dolina Rowu Wyskoć
Dolina Rowu Wyskoć k. Rąbinia
Gatunki wodno-błotne gniazdujące w obniżeniu Rowu Wyskoć w latach 2000-2002 (wg Banaszaka i Kujawy (2003) Gatunek Liczba par % Łyska 21,0 23,9 Krzyżówka 13,3 15,2 Wodnik 10,3 11,7 Kokoszka wodna 7,7 8,7 Gęgawa 6,7 7,6 Błotniak stawowy 4,7 5,3 Żuraw 4,3 4,9 Łabędź niemy 3,7 4,2 Bąk 3,3 3,8 Perkozek 3,0 3,4 Głowienka 2,7 3,0 Krakwa 1,3 1,5 Czajka 1,3 1,5 Perkoz dwuczuby 1,0 1,1 Perkoz rdzawoszyi 1,0 1,1 Bączek 1,0 1,1 Cyranka 1,0 1,1 Czernica 0,7 0,8 Razem 88 100
GĘGAWA ŻURAW ŁABĘDŹ NIEMY KOKOSZKA
Obniżenie Rowu Wyskoć znaczenie, trendy Jedna z ostoi awifauny wodno-błotnej w Parku (>20 gatunków). Torfianki najważniejsze: 71% wszystkich gatunków na 24% powierzchni, 7 gatunków nielicznie lęgowych w Wielkopolsce. Obniżenie Rowu Wyskoć jako obszar o bogatej awifaunie lęgowej spełnia jedno z kryteriów krajowych ostoi awifauny wodno-błotnej (OTOP 2001),
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Duże powierzchnie badawcze w Polsce, na których oceniano awifaunę lęgową
Liczba gatunków i zagęszczenie ptaków w mozaice środowisk krajobrazu rolniczego
Ale Uwaga na porównania liczby gatunków! Liczba gatunków jest tym większa im: większy obszar badany im dokładniej/dłużej prowadzimy badania! 3 lata 30 gat. > < =? 1 rok 15 gat.
90 Liczba gatunków 80 4 11 1 70 1 1 60 1 2 1 50 40 3 30 1 20 2 y = -5,5+23,7*log(x) 10 r = 0,61; p = 0,06 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 Powierzchnia (km 2 )
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Zmiany w awifaunie zadrzewień
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Zagęszczenie ptaków w zadrzewieniach (N=10) w latach 1991-2006 "Leśne" "Polne" Razem 1991-94 1999 2000 2001 2002 2005 2006 test Friedmanna: Leśne : chi-kwadrat ANOVA=10,0, p>0,1 Polne : chi-kwadrat ANOVA=19,2, p<0,01
LIczba gatunków/zadrzewienie 10 8 6 4 2 0 Porównanie liczby gatunków ptaków w zadrzewieniach w latach 2000-02 oraz 2005-06 (test t dla par powiązanych) 2000-02 2005-06 t=2,9 P<0,01 t=2,8 P<0,01 t=2,8 P<0,001 "Leśne" "Polne" Wszystkie
Zagęszczenie (pary/ha) 16 12 8 4 0 Porównanie zagęszczenia ptaków w zadrzewieniach (N=55) w latach 2000-02 oraz 2005-06 (test Wilcoxona ) 2000-2002 2005-2006 Z=2,6 P<0,01 t=1,6 P<0,1 Z=2,7 P<0,001 Leśne Polne Razem 17% 18% 17%
Zmiany w awifaunie zadrzewień: zmniejszanie się populacji gatunków związanych z polami uprawnymi, tj. trznadli, mazurka, makolągwy, dzwońca itp. wahania, ale ostatnio także spadek liczebności gatunków ptaków leśnych
Zmiany w awifaunie doliny Rowu Wyskoć
Zmiany w awifaunie Rowu Wyskoć (wg Banaszaka i Kujawy 2003) Gatunek 1958-59 Łącki (1959) 1980-1999 Kujawa (1994, 2000) 2000 2001 2002 Perkozek Liczny 4 1 2 6 Perkoz dwuczuby 0 0 1 1 1 P. rdzawoszyi 1 0 1 1 1 Bąk 3 3 3 3-4 4-5 Bączek 2 0 1 1 1 Łabędź niemy 0 0 2 3 6 Gęgawa 0 0 6 4 10 Krakwa 0 1 2 1 1 Krzyżówka Pospolita, liczna lęgowa - b. d. 19 9 12 Cyraneczka Rzadka 1 0 0 0 Cyranka Rzadsza od krzyżówki 4 6 1 1 1
Gatunek 1958-59 1980-1999 2000 2001 2002 Głowienka 0 7 3 2 3 Czernica 0 0 0 1 1 Błotniak stawowy 4 3 5 5 4-5 5 Kropiatka 0 1 0 0 0 Wodnik Liczny 1 2 9 13 9 Kokoszka wodna Rzadka 8 7 8 8 Łyska Liczna lęgowa - b. d. 20 19 24 Żuraw 0 2 3 4 4 5 Czajka Liczna 15 0 2 2 Kulik wielki 4 0 0 0 0 Rycyk 7 2 0 0 0 Krwawodziób Posp., lecz nieliczny 2 (1982 r.) 0 0 0 Rybitwa czarna 40-80 10-40 0 0 0 Wodniczka 0 1 0 0 0
Zmiany dolinie Rowu Wyskoć w ostatnich 50 latach: zanikanie gatunków związanych z łąkami, tj. rycyka, kulika wielkiego i krwawodzioba, wzrost liczebności gatunków związanych z torfiankami, np. żurawia, gęgawy i łabędzia niemego.
Dlaczego ptaki są tak popularne w badaniach ekologicznych? O ważności badań w krajobrazie rolniczym Unikatowość PK im. gen. D. Chłapowskiego Źródła wiedzy o awifaunie Parku O ptakach Parku Które fragmenty Parku są najcenniejsze? Awifauna Parku w porównaniu do innych terenów rolniczych Jaka przyszłość ptaków Parku analiza trendów liczebności Co można zrobić, by było lepiej?
Działania na obszarze pól i zadrzewień: Warunek konieczny: nie zmniejszać liczby, powierzchni i długości zadrzewień. Jeszcze lepiej: na każde 100 ha pól co najmniej 20 km zadrzewień liniowych oraz 30-50 ha zadrz. powierzchniowych. Wprowadzania trwałej roślinności zielnej (typu miedz) na granicy między polami Zwiększenie różnorodności roślin uprawnych
Tereny podmokłe i wody Obniżenia wzdłuż Rowu Wyskoć i Kanału Obry: stworzenie systemu zastawek, który umożliwiłby precyzyjne i elastyczne sterowanie poziomem wody, by pogodzić wymogi prowadzenia gospodarki łąkowej z zapewnieniem warunków odpowiednich dla ptaków łąkowych. wprowadzanie, np. w ramach programów rolnośrodowiskowych, w wybranych miejscach opóźnionego terminu pokosu. Jezioro Zbęchy: wyznaczenie odcinków brzegowych, które byłyby zabezpieczone prawnie przed niszczeniem roślinności w wyniku zagospodarowania brzegów.
Tereny leśne: wyznaczenie obszarów najcenniejszych dla zachowania awifauny leśnej i wprowadzenie zasad takiego gospodarowania w lasach, które pozwoliłoby na zachowanie potencjału tych środowisk jako miejsca rozrodu gatunków leśnych, w tym szponiastych.
Dziękuję za uwagę!