STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA STANOWISK KIEROWNICZYCH W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU W LATACH 1941-1944

Zeszyty Majdanka 2003, t. XXII ALEKSANDER LASIK STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA STANOWISK KIEROWNICZYCH W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU W LATACH 1941-1944 1. Uwagi wstępne Prezentowany niżej artykuł nawiązuje merytorycznie głównie do trzech wcześniejszych publikacji poświęconych organizacji obozu na Majdanku oraz załodze obozowej SS. Pozycje te ukazały się w 1967, 1981 oraz 1991 roku 1. Udostępnienie w połowie lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia historykom części zasobów archiwalnych byłego amerykańskiego Centrum Dokumentacji w Berlinie (Berlin Document Center), które następnie przekazano Oddziałowi Archiwum Ferderalnego Niemiec w Berlinie-Lichterfelde (Bundesarchiv/Außenstelle Berlin-Lichterfelde), ponadto akta Oddziału Archiwum Federalnego Niemiec w Dahlwitz-Hoppegarten (Bundesarchiv/Außenstelle Dahlwitz-Hoppegarten), Oddziału Archiwum Federalnego Niemiec w Koblencji (Bundesarchiv/Außenstelle Koblenz), Centrali Ścigania Zbrodni Wojennych w Ludwigsburgu (Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen Ludwigsburg) oraz Centrum Przechowywania Zbiorów Dokumentalno-Historycznych w Moskwie (Cientr Hranienija Dokumiental no-istoriczieskich Kollekcij Moskwa), a także nowe nabytki archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu stworzyło przed historykami nowe możliwości w zakresie badań nad dziejami nazistowskich obozów koncentracyjnych. W określonym stopniu dotyczyło to także obozu koncentracyjnego w Lublinie, po którym zachowała się stosunkowo skromna spuścizna archiwalna. W związku z powyższym i wobec możliwości korzystania z nieznanych dotąd dokumentów przydatnych w 1 Zob. Z. Leszczyńska: Struktura osobowa władz obozu koncentracyjnego na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. II (1967), s. 22-66; J. Marszałek: Majdanek. Obóz koncentracyjny w Lublinie. Warszawa 1981, s. 37-48; J. Kasperek, Z. Leszczyńska, H. Telesz: Organizacja [KL Lublin]. (W:) Majdanek 1941-1944. Red. T. Mencel. Lublin 1991, s. 58-92.

A L E K S A N D E R L A S I K badaniach zaistniała możliwość weryfikacji i uściśleń hipotez oraz aktualizacji ustaleń badawczych przedstawionych wcześniej m.in. w w/w. publikacjach. Powstanie jesienią 1941 roku obozu w Lublinie, pomimo jego pierwotnej nazwy Obóz Jeńców Wojennych (Kriegsgefangenenlager, KGL), którą zmieniono oficjalnie 16 lutego 1943 roku na Obóz Koncentracyjny Formacji Zbrojnych SS (Konzentrationslager der Waffen-SS Lublin, KL) 2, a który znany jest powszechnie jako obóz koncentracyjny na Majdanku 3, był pierwszą samodzielną strukturą Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager, IKL) założoną na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Bez względu jednak na planowaną przez zwierzchnie władze SS i pełnioną przez niego w określonym czasie rolę, którą wyznaczono mu w systemie terroru III Rzeszy oraz ewolucję jego funkcji i zadań, które przed nim stawiano fakt włączenia go w system ówcześnie istniejących obozów koncentracyjnych 4 powodował, że jego podstawowa struktura organizacyjna była taka sama jak we wszystkich pozostałych, z wyjątkiem podlegających na innych zasadach Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych SS-Sonderlager (SL) Hinzert i Jugendschutzlager (JSL) Moringen 5. 2 T. Kranz: Das KL Lublin zwischen Planung und Realisierung. (W:) Die nationalsozialistischen Konzentrationslager Entwicklung und Struktur. Red. U. Herbert, K. Orth, Ch. Dieckmann, Göttingen 1998, s. 369; Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie (dalej APMM). Zespół: SS-Totenkopfsturmbann, sygn. I f 17, s. 155-159. Zob. też pismo komendanta Florstedta z 23 lutego 1943 w sprawie zmiany nazwy obozu z KGL na KL Lublin, zamieszczone w opracowaniu F. Marciakówny i J. Marszałka: Akta Państwowego Muzeum na Majdanku. Archeion, t. XXXVII (1962), s. 212. 3 Genezę nazwy obozu Majdanek, która nie była nigdy używana w urzędowej korespondencji SS, próbował wyjaśnić Józef Marszałek. Ponieważ nazwa ta upowszechniła się w literaturze przedmiotu, autor niniejszego opracowania przyjął kompromisowo dla tego obozu nazwę Lublin/Majdanek. Zob. J. Marszałek: Geneza i początki budowy obozu koncentracyjnego na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. I (1965), s. 33. Z uwagi na zmiany oficjalnej nazwy obozu, używał będę również w zależności od okresu jego istnienia, który będę omawiał skrótów KGL, KL lub KGL/KL. 4 Jesienią 1941 roku funkcjonowały jako samodzielne jednostki organizacyjne tego systemu, określane jako obozy koncentracyjne (Konzentrationslager, KL): KL Sachsenhausen, KL Buchenwald, KL Flossenbürg, KL Mauthausen, KL Auschwitz, KL Neuengamme, KL Groß-Rosen, Frauenkonzentrationslager (FKL) Ravensbrück, KL Natzweiler oraz powstały 1 września 1941 roku KL Niederhagen-Wewelsburg. 5 Obóz specjalny SS (SS-Sonderlager) Hinzert istniał od 1 października 1939 do września 1944 roku i został założony na bazie podobozu KL Buchenwald o takiej samej nazwie. Zgodnie z rozkazem Himmlera, IKL miał nim jedynie administrować, a jego wydział III nadzorowany miał być przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA). W strukturach organizacyjnych obozu nie przewidywano istnienia sekcji IIIa do spraw pracy więźniów, gdyż mieli oni być w całości zatrudniani przez Organizację Todt, budującą tzw. Wał Zachodni (Westwall). SL Hinzert nie posiadał również sieci własnych podobozów. Natomiast Obóz dla młodocianych (Jugendschutzlager) Moringen założono 15 sierpnia 1940 roku i istniał on do 9 kwietnia 1945 roku, przy czym tylko do jesieni 1944 roku był autonomiczną jednostką organiza- 122

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA Na czele każdego obozu stał komendant, który jednoosobowo odpowiadał za jego funkcjonowanie i wykonywanie rozkazów przekazywanych mu z Oranienburga. Podlegał on bezpośrednio IKL, instytucji SS, która na to stanowisko oficjalnie go mianowała. Równocześnie był zwierzchnikiem wszystkich esesmanów należących do załogi obozowej SS, bez względu na ich aktualny macierzysty przydział organizacyjny w SS 6, kobiet w służbie SS 7 oraz wszystkich cyjną IKL, który był jego administratorem, natomiast kontrolę nad nim sprawował przede wszystkim Główny Urząd Policji Kryminalnej Rzeszy (Reichskriminalpolizeiamt). Miał on charakter obozu wychowawczego (Erziehungslager) dla niepełnoletnich chłopców posiadających obywatelstwo niemieckie, jakkolwiek nie przewidywano zakładania przy nim zakładów produkcyjnych i filii przedsiębiorstw przemysłowych, a chłopcy deportowani do niego mieli być resocjalizowani głównie poprzez działania pedagogiczne i indoktrynację polityczną. Zob. G. Schwarz: Die nationalsozialistischen Lager. Frankfurt/Main-New York 1990, s. 86; W. Johe: Neuengamme. Zur Geschichte der Konzentrationslager in Hamburg. Hamburg 1984, s. 61; H. Muth: Das Jugendschutzlager Moringen. Dachauer Hefte. Studien und Dokumente zur Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, Heft 5: Die vergessenen Lager. Dachau 1989, s. 223; KZ Moringen. Männerlager, Frauenlager, Jugendschutzlager. Eine Dokumentation. Göttingen [b.d.w.], s. 25-53. 6 Należy zwrócić uwagę, że fakt bycia członkiem załogi obozu koncentracyjnego, podporządkowanym służbowo jego komendantowi, nie był tożsamy z przynależnością do którejś ze struktur organizacyjnych obozu. W aktach esesmanów przeniesionych do załogi danego obozu na stałe, znajdujemy adnotacje o ich przeniesieniu (Versetzung), co było równoznaczne z otrzymaniem nowego przydziału służbowego i nadaniem odmiennego identyfikatora jednostki macierzystej (Erkennungsmarke). Istniała również forma przynależności osoby do załogi obozu koncentracyjnego, polegająca na czasowym odkomenderowaniu z jednostki macierzystej (Kommandierung), bez zmiany jej dotychczasowego przydziału wojskowego. 7 Wbrew powszechnie istniejącym i funkcjonującym stereotypom, w ramach Sztafet Ochronnych nie istniały formacje żeńskie tej organizacji. Przebywające w obozach kobiety: radiotelegrafistki (Nachrichtenmaiden), zatrudnione w obozowych węzłach łączności podlegających wydziałowi I komendanturze (Abteilung I Kommandantur) oraz nadzorczynie SS (SS- Aufseherinnen), które kierowano do obozów dla więźniarek, gdzie pełniły obowiązki niektórych esesmanów z wydziału III kierownictwa obozu (Abteilung III Schutzhaftlagerführung) oraz jego sekcji IIIa zatrudnienie więźniów (Abteilung IIIa Arbeitseinsatz) nie były członkiniami SS. W przypadku pierwszej grupy kobiety rekrutowano z pomocniczych formacji wojskowych, drugie natomiast podpisywały kontrakty o pracę na określony czas z organizacją SS. Te drugie po przeszkoleniu (zazwyczaj w FKL Ravensbrück) na specjalnie organizowanych dla nich kursach oraz pozytywnej weryfikacji personalnej, były wcielane do załóg różnych kobiecych obozów koncentracyjnych i zaliczano je do członków obozowej załogi SS (SS-Gefolge). Wówczas też miały m.in. prawo do noszenia specjalnych uniformów o kroju wojskowym, broni krótkiej, a w pojedynczych przypadkach do posiadania psa służbowego. W przypadku popełnienia wykroczeń i przestępstw nie podlegały one sądom powszechnym, lecz jurysdykcji Naczelnego Sądu SS (Hauptamt SS-Gericht). W obozach piastowały przede wszystkim stanowiska odpowiedzialnych za rozliczanie stanu osobowego więźniarek (Rapportführerinnen), kierowniczek bloków więźniarek (Blockführerinnen) i zwierzchniczek drużyn roboczych (Kommandoführerinnen). Wśród nadzorczyń SS nie wprowadzano stopni wojskowych, lecz hierarchię funkcyjną: przełożoną wszystkich nadzorczyń SS była główna nadzorczyni SS (SS-Oberaufseherinn), której funkcja odpowiadała formalnie stanowisku kierownika wydziału III kierownictwa obozu (Schutzhaftlagerführer), jakkolwiek nie pozwalała ona np. na wydawanie rozkazów esesmanom. Por. Z. Mu- 123

A L E K S A N D E R L A S I K cudzoziemców w służbie SS, do których w obozie w Lublinie należeli Litwini i Ukraińcy, pełniący funkcje wartowników 8. Już w momencie powstania obozu w Lublinie, we wrześniu 1941 roku, jego załoga SS została podzielona na dwie podstawowe podstruktury organizacyjne, do których przydzielano esesmanów: administrację obozową (KGL/KL Verwaltung) i pododdziały wartownicze SS (SS-Wachtruppen). Poza nimi na jego terenie funkcjonował Zarząd Budowlany 9, a w późniejszym okresie obozowe gospodarstwo rolne 10. Więźniarki i więźniowie zatrudniani byli również w filiach firm i przedsiębiorstw SS działających w Lublinie i jego okolicach 11. rawska: Kobiety w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. IV (1969), s. 99-103; A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach 1940-1945. Bydgoszcz 1994, s. 150, 151; Z. Leszczyńska: Struktura osobowa..., s. 35. 8 W marcu 1943 roku powstał przy KL Lublin/Majdanek batalion wartowniczy złożony z oficerów, podoficerów i żołnierzy armii litewskiej, o których będzie mowa niżej. Poza nimi załogę wartowniczą omawianego obozu w 1942 roku zasilili Ukraińcy, z których nie utworzono samodzielnego pododdziału wartowniczego, lecz przydzielano do składów osobowych poszczególnych kompanii wartowniczych. Przybywali oni do obozu w Lublinie głównie z ośrodka szkoleniowego SS (SS-Ausbildungslager) w Trawnikach, a w okresie późniejszym z obozu zagłady w Treblince. Zarówno Litwini jak i Ukraińcy jako osoby nienależące do Waffen-SS nie mieli stopni wojskowych nadawanych w tej organizacji. W tej drugiej grupie funkcjonowała hierarchia czterostopniowa: młodszy wartownik (Unterwachmann), wartownik (Wachmann), starszy wartownik (Oberwachmann) oraz dowódca drużyny wartowniczej (Rottenwachmann). Zob. APMM, Baza danych członków załogi SS KGL/KL Lublin/Majdanek Aleksandra Lasika. 9 Więcej na ten temat zob. m.in. J. Marszałek: Geneza i początki budowy..., s. 15-70; Tenże: Budowa obozu koncentracyjnego na Majdanku w latach 1942-1944. Zeszyty Majdanka, t. IV (1969), s. 21-84; Tenże: Centralny Zarząd Budowlany SS i Policji w Lublinie. Zeszyty Majdanka, t. VI (1972), s. 5-41. 10 Będzie o nim mowa w dalszej części artykułu. 11 Należały do nich m.in. Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia Sp. z o.o. (Deutsche Ausrüstungswerke GmbH, DAW), Zakłady Tekstylne i Skórzane Sp. z o.o. (Gesellschaft für Textil- und Lederverwertung GmbH, GTL), które w większości zlokalizowane były poza obozem macierzystym. Firmą działającą na terenie Generalnego Gubernatorstwa, która wynajmowała do pracy znaczną liczbę więźniów z omawianego obozu, było powstałe w 1943 roku Stowarzyszenie Przemysłu Wschodniego Sp. z o.o. (Ostindustrie GmbH, Osti). Odrębną przyobozową jednostką organizacyjną było również powstałe w połowie 1942 roku gospodarstwo rolne (Abteilung Landwirtschaft), które podlegało Głównemu Urzędowi Gospodarczo-Administracyjnemu SS (SS- Wirtschafts-Verwaltungshauptamt, SS-WVHA), a konkretnie wchodzącemu w jego skład Departamentowi W V Gospodarka rolna, leśna i rybna (Amt W V Land-, Forst- und Fischwirtschaft). C. Madajczyk: Faszyzm i okupacje 1938-1945. Wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. II: Mechanizmy realizowania okupacji. Poznań 1984, s. 583; Cz. Rajca: Podobozy Majdanka. (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 379-390; A. Wiśniewska: Praca więźniów. (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 181, 182; S. Piątkowski: Obóz pracy w Bliżynie (1942-1944). Zeszyty Majdanka, t. XXI (2001), s. 97-112; M. Orski: Niewolnicza praca więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1939-1945. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły roboczej. Gdańsk 1999, s. 113, 114. 124

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA Pod względem obsady etatowej w/w podstawowych jednostek organizacyjnych KGL/KL Lublin/Majdanek największą liczbowo grupę stanowili członkowie obozowego oddziału wartowniczego, gdyż wg danych autora niniejszego artykułu, na 1632 esesmanów, których personalia zidentyfikowano, 1354 pełniło na stałe lub czasowo służbę wartowniczą, co stanowiło 83,0% załogi 12, natomiast w administracji obozowej (wyłączając z niej esesmanów zatrudnionych etatowo w obozowym gospodarstwie rolnym, placówce budowlanej oraz przedstawicielstwach firm i przedsiębiorstw SS działających przy obozie lubelskim) pracowało 432 esesmanów, co stanowiło 26,5% ogółu analizowanej grupy 13. 2. Komendanci KGL/KL Lublin/Majdanek Jak wyżej wspomniano, za całokształt spraw związanych z funkcjonowaniem obozu, realizację nakładanych na niego zadań, koordynację działań jego wszystkich struktur organizacyjnych oraz bezpieczeństwo i izolację odpowiadał komendant obozu 14. Od 30 kwietnia 1942 roku był on jednocześnie kierownikiem wszystkich filii firm i przedsiębiorstw SS działających przy obozach koncentracyjnych, wobec których mógł stosować efektywniejszą politykę w zakresie wykorzystania siły roboczej więźniów 15. Do 1 września 1939 roku komendantów zatwierdzał Główny Urząd SS (SS- Hauptamt), a po wydzieleniu z niego części wydziałów Główny Urząd Personalny SS (SS-Personalhauptamt) 16. W czasie stosunkowo krótkiego istnienia KGL/KL Lublin/Majdanek w porównaniu do innych wielkich obozów koncentracyjnych stanowiska jego komendantów piastowało 5 oficerów SS: - SS-Standartenführer Karl Otto Koch, założyciel i komendant KGL Lublin/Majdanek, piastujący to stanowisko od 1 września 1941 do 20 sierpnia 12 Było wśród nich 9 Litwinów i 15 Ukraińców nienależących do Waffen-SS. 13 Liczba osób należących do oddziałów wartowniczych i członków administracji obozowej przekracza nominalnie i procentowo ogólny stan osobowy załogi SS ustalony przez autora tego opracowania z uwagi na fakt, iż część esesmanów należących do pododdziałów wartowniczych została przeniesiona bądź odkomenderowana do administracji obozowej i odwrotnie. 14 A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 30; Autobiografia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego. Warszawa 1989, s. 327, 328. 15 F. Piper: Zatrudnienie więźniów KL Auschwitz. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły roboczej. Oświęcim 1981, s. 84, 85; M. Orski: Przedsiębiorstwa SS i firmy prywatne najemcy siły roboczej obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1939-1945. Ekonomiczne uwarunkowania zatrudnienia więźniów. Gdańsk 2001, s. 66; tenże: Niewolnicza praca..., s. 112. 16 H. Höhne: Der Orden unter dem Totenkopf. Die Geschichte der SS. Augsburg 1994, s. 138. 125

A L E K S A N D E R L A S I K 1942 roku, przeniesiony tu z KL Buchenwald, następnie aresztowany za nadużycia w obozie pod Weimarem 17, - SS-Obersturmbannführer Max Koegel, zwierzchnik obozu w Lublinie od 20 sierpnia 1942 do 31 grudnia 1942 roku; został przeniesiony z FKL Ravensbrück, odszedł natomiast do KL Flossenbürg, gdzie objął takie samo stanowisko 18, - SS-Sturmbannführer Hermann Arthur Florstedt, komendant KL/KGL Lublin/Majdanek od 1 stycznia do 20 października 1943 roku, wcześniej adiutant komendanta w obozie w Lublinie, przeniesiony stąd do szkolnego zapasowego zmotoryzowanego pułku SS 19, - SS-Obersturmbannführer Martin Gottfried Weiß, komendant obozu między 1 listopada 1943 a 14 maja 1944 roku, przybyły tu z KL Dachau, gdzie pełnił taką samą funkcję, a następnie oficer w SS-WVHA do zadań specjalnych 20, - SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel, komendant obozu na Majdanku od 15 maja do 21 lipca 1944 roku, uprzednio komendant i dowódca garnizonu SS w KL Auschwitz, a po likwidacji KL Lublin/Majdanek w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji Wenecja Julijska we Włoszech 21. Porównując ich życiorysy oraz kariery w SS, możemy zauważyć, że czterech z nich związanych było z obozami koncentracyjnymi w latach 1933 1934 (Karl Koch z KL Sachsenburg, Max Koegel i Martin Weiß z KL Dachau, a Arthur Liebehenschel z KL Columbia-Haus w Berlinie). Wyjątkiem w tej grupie był Hermann Florstedt, który w systemie obozów koncentracyjnych nader szybko awansował, gdyż do czynnej służby w SS-Totenkopfverbände wcielono go dopiero we wrześniu 1939 roku. Wcześniej był oficerem w 73. pułku Powszechnej SS, po czym objął od razu stanowisko dowódcy pododdziału wartowniczego w KL Buchenwald, a następnie zastępcy i kierownika wydziału III w KL Buchenwald i KL Sachsenhausen, awansując w ciągu niecałych czterech lat ze stopnia SS-Obersturmführera/SS-Totenkopfverbände do rangi SS- Sturmbannführera/Waffen-SS 22. 17 Zob. biogram Karla Ottona Kocha w aneksie. 18 Zob. biogram Maxa Koegla w aneksie. 19 W badaniach nad załogami SS obozów koncentracyjnych należy zwracać uwagę na właściwą pisownię nazwisk esesmanów. Jest to błąd nader często występujący w różnych opracowaniach. Typowym przykładem może być tu komendant KL Auschwitz Rudolf Höß, którego nazwisko podawane było jako: Hoess, Hoeß, Hoss czy Höss. Dotyczyło to również Hermanna Florstedta. Por. wspomnienia Feliksa Siejwy, który błędnie pisze nazwisko Florstädt. Dodatkowo w indeksie osobowym wymieniono go pod nazwiskiem Florstödt. Por. F. Siejwa: Więzień III pola. Lublin 1964, s. 25, 253. Zob. biogram Hermanna Florstedta w aneksie. 20 Zob. biogram Martina Weißa w aneksie. 21 Zob. biogram Arthura Liebehenschla w aneksie. 22 W Powszechnej SS (Allgemeine-SS) miał on rangę SS-Standartenführera. 126

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA Warto również zwrócić uwagę, iż dwóch z nich zostało karnie zwolnionych z obozu za popełnione przestępstwa (Koch i Florstedt), w następstwie inspekcji specjalnej komisji powołanej przez Naczelny Sąd SS (Hauptamt SS-Gericht), która pod przewodnictwem sędziego SS-Sturmbannführera dr. Konrada Morgena badała prawdziwość dochodzących do naczelnych władz SS sygnałów o korupcji i nadużyciach władzy w niektórych obozach koncentracyjnych 23. 3. Struktura organizacyjna administracji obozowej KGL/KL Lublin/Majdanek w latach 1941 1944 Jak już wyżej zaznaczono, struktura organizacyjna administracji obozowej w KGL/KL Lublin/Majdanek nie odbiegała od takich samych rozwiązań organizacyjnych, które istniały w innych obozach koncentracyjnych w latach 1941 1944 24. 23 Komisja ta powstała w lipcu 1943 roku i działała do połowy 1944 roku na terenie KL Buchenwald, KL Auschwitz, KL Lublin/Majdanek, KL Sachsenhausen, KL Herzogenbusch, KL Warschau, KL Plaszow oraz KL Dachau. W wyniku przeprowadzonych przez nią dochodzeń aresztowano bądź wszczęto postępowania dyscyplinarne i karne wobec kilkudziesięciu prominentnych esesmanów z tych obozów, w tym m.in.: komendanta i wysokiego oficera w KL Sachsenburg, KL Esterwegen, KL Columbia-Haus, KL Lichtenburg, KL Sachsenhausen, KL Dachau, KL Buchenwald i KGL Lublin/Majdanek SS-Standartenführera Karla Ottona Kocha; komendanta KL Dachau SS-Sturmbannführera Alexa Piotrkowski ego; komendanta KL Herzogenbusch SS- Sturmbannführera Adama Grünewalda; Schutzhaftlagerführera i komendanta obozu na Majdanku SS-Sturmbannführera Hermanna Florstedta; Schutzhaftlagerführera obozu w Lublinie SS- Hauptsturmführera Hermanna Hackmanna; kierownika wydziału II politycznego w KL Auschwitz SS-Untersturmführera Maximiliana Grabnera czy zwierzchnika obozowej służby zdrowia SS w KL Buchenwald SS-Hauptsturmführera Waldemara Hovena; Zob. J. Marszałek: Majdanek..., s. 41; J. Rawicz: Dzień powszedni ludobójcy. Warszawa 1973, s. 194; Oświęcim w oczach SS. Höss, Broad, Kremer, [b.m.w.] 1985, s. 113, 172, 173, 263, 268, 280, 286; J. Tuchel: Die Kommandanten des Konzentrationslager Dachau, Dachauer Hefte. Studien und Dokumente zur Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, Heft Nr. 10: Täter und Opfer. Dachau 1994, s. 85, 86; A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 62; H. Höhne: Der Orden..., s. 352-355; E. Kogon: Der SS-Staat. Das System der deutschen Konzentrationslager. München 1974, s. 306, 307; H. Langbein: Ludzie w Auschwitz, Oświęcim 1994, s. 353-355. 24 Mam tu na myśli te obozy, które powoływano wyłącznie z inicjatywy Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych. Od 1943 roku (z wyjątkiem JSL Moringen i SL Hinzert) mieliśmy bowiem do czynienia z sytuacją, która była kompromisem zawartym między RSHA a SS-WVHA w zakresie wykorzystania siły roboczej więźniarek i więźniów narodowości żydowskiej. Zgodnie z jego warunkami Żydzi z Niemiec, Krajów Nadbałtyckich, Generalnego Gubernatorstwa oraz z Holandii (których do tego czasu nie zamordowano w ramach tzw. Ostatecznego Rozwiązania Kwestii Żydowskiej oraz uznano za zdolnych do ciężkiej pracy), mieli być deportowani do nowo zakładanych obozów koncentracyjnych. Te nowe okoliczności (związane bez wątpienia z sytuacją militarną III Rzeszy), powodowały częściową ich restrukturyzację przede wszystkim w sferze zarządzania. Odtąd obozy te miały być jedynie administrowane przez SS-WVHA, a w ich strukturach organizacyjnych decydującą rolę w wydziałach III kierownictwie obozu, odgrywać mieli funkcjonariusze RSHA. Do obozów takich należały zakładane kolejno: KL Herzogenbusch (5 127

A L E K S A N D E R L A S I K Składała się ona z sześciu wydziałów (Abteilungen), ponumerowanych cyframi rzymskimi, podporządkowanych służbowo komendantowi obozu 25. W jej skład wchodziły: wydział I komendantura (Abteilung I Kommandantur), zajmujący się m.in. sprawami personalnymi i prawnymi załogi SS, zabezpieczeniem obozowi środków transportu i łączności, konserwacją broni i drobnego sprzętu wojskowego. Podlegała mu również obozowa placówka pocztowa, na której czele stał kierownik zwany adiutantem komendanta obozu, piastujący jednocześnie stanowisko jego etatowego zastępcy do spraw załogi SS i łączący niekiedy swoje stanowisko z obowiązkami oficera sądowego SS (SS- Gerichtsführer), wydzielonej komórki organizacyjnej omawianego wydziału; wydział II polityczny (Abteilung II Politische Abteilung), ekspozytura Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy na terenie obozu, do zakresu działań którego należały m.in. sprawy związane z prowadzeniem dokumentacji osobowej więźniów, ich rejestracja i nadawanie im numerów obozowych, a także inwigilacja społeczności więźniarskiej i obozowej załogi SS; wydział III kierownictwo obozu (Abteilung III Schutzhaftlagerführung), odpowiedzialne za dyscyplinę i porządek, którego zwierzchnik (Schutzhaftlagerführer) był etatowym zastępcą komendanta w na czas jego nieobecności. W skład tego wydziału wchodziła również sekcja IIIa zatrudnienie więźniów (Abteilung IIIa Arbeitseinsatz), której kierownik (nazywany w różnych okresach Schutzhaftlagerführerem-Einsatzführerem lub Arbeitseinsatzführerem) był stałym zastępcą zwierzchnika omawianego wydziału i odpowiadał za organizację frontu robót oraz realizację zadań produkcyjnych obozu 26 ; wydział IV administracyjnogospodarczy (Abteilung IV Verwaltung), którego referaty i sekcje zajmowały się m.in. sprawami finansowymi, mieniem więźniów, aprowizacją obozu, zaopatrzeniem więźniów w odzież, konserwacją urządzeń technicznych oraz gospodarowaniem pomieszczeniami obozowymi, kierowanymi przez oficera SS, zwanego również kierownikiem administracyjnym obozu (Verwaltungsführer); wydział V obozowa służba medyczna SS (Abteilung V Lagerarzt), odpowiedzialny za stan sanitarny obozu. Składał się on z 3 pionów medycznego, stomatologicznego i apteki obozowej. Na czele tego wydziału stał naczelny stycznia 1943 roku), KL Riga (15 marca 1943 roku), SS-Aufenhaltslager (AL) Bergen-Belsen (2 maja 1943 roku), KL Warschau (11 czerwca 1943 roku), KL Kauen i KL Vaivara (15 września 1943 roku) oraz KL Plaszow (11 stycznia 1944 roku). Zob. M. Orski: Przedsiębiorstwa..., s. 65, 66; Autobiografia Rudolfa Hössa..., s. 158. 25 Więcej na temat struktury organizacyjnej administracji w obozach koncentracyjnych na przykładzie KL Auschwitz zob. A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 23-29. 26 Wyjątkiem w modelu organizacyjnym administracji obozowych był oświęcimski kompleks obozowy, gdzie ze względu na jego wielkość 15 kwietnia 1942 roku referat IIIa uzyskał, względem wydziału III, samodzielność organizacyjną. F. Piper: Zatrudnienie więźniów..., s. 83. 128

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA lekarz obozowy SS (1. Lagerarzt) 27 ; wydział VI opieka socjalna i szkolenie ideologiczne oddziałów SS (Abteilung VI Fürsorge-, Schulung- und Truppenbetreuung), zajmujący się sprawami zabezpieczenia socjalnego esesmanów i ich rodzin (w określonych sytuacjach losowych) oraz indoktrynacją ideologiczną i organizacją życia kulturalnego obozowej załogi SS 28. Wszyscy funkcjonariusze administracji obozowej stanowili jednocześnie grupę określaną jako tzw. sztab komendantury (Kommandantur-Stab). Oznaczało to, iż nie musieli oni pełnić służby wartowniczej, przysługiwała im także inna stawka żołdu wraz z dodatkami funkcyjnymi. W KGL/KL Lublin/Majdanek nie utworzono z członków tej grupy kompanii sztabowej (Stabskompanie), która miałaby być pododdziałem rezerwowym ochraniającym wyznaczone obiekty na wypadek zagrożenia obozu czy biorącym udział w akcjach ratunkowych 29. 3.1. Wydział I komendantura. Adiutant komendanta obozu i oficer sądowy SS Jak wyżej nadmieniono, wydział ten zajmował się generalnie sprawami osobowymi i prawnymi członków załogi SS, zapewnieniem obozowi i utrzymaniem w sprawności środków łączności i transportu, a także konserwacją broni i sprzętu wojskowego. Podlegał mu również obozowy urząd pocztowy oraz areszt obozowy. Stąd też w jego strukturze organizacyjnej znalazły się takie referaty i sekcje, jak: referat do spraw osobowych i prawnych członków załogi SS (Rechts- und Personalabteilung der Abteilung I Kommandantur); sekcja 27 W obozach koncentracyjnych, których załoga stanowiła jednocześnie miejscowy garnizon SS, nosił on tytuł naczelnego lekarza garnizonowego SS (SS-Standortarzt). 28 W literaturze przedmiotu wydział VI określany był m.in. jako Propaganda, Oddział kulturalno-szkoleniowy (Weltanschauliches Studium) czy Szkolenie (Schulung). Por. K. Grünberg: SS-czarna gwardia Hitlera. Warszawa 1975, s. 374; [J. Kasperek]: Oddział VI Propaganda (Weltanschaulisches Studium). (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 74-75; M. Gliński: Organizacja i struktura organizacyjna obozu Stutthof. (W:) Stutthof. Hitlerowski obóz koncentracyjny. Warszawa 1988, s. 102; J. Marszałek: Majdanek. Obóz..., s. 42, 48. Autor niniejszego artykułu posługiwać się będzie wyżej przedstawionym określeniem, które zostało użyte w jednym z oryginalnych dokumentów niemieckich. Zob. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (dalej APMO), Wskazówki na temat organizacji obozu, sygn. D.Au.I-1/1. 29 Dwie takie kompanie istniały np. w KL Auschwitz. W obozie na Majdanku nie przewidywano sformowania takiego pododdziału, prawdopodobnie z uwagi na obecność w Lublinie większych formacji Waffen-SS, które mogłyby podjąć się takich zadań. Propozycja powołania kompani sztabowej, która chroniłaby m.in. magazyny obozowe oraz stanowiła grupę do zadań przeciwpożarowych, medycznych i przeciwchemicznych, pojawiła się dopiero 13 lipca 1944 roku w propozycji planu alarmowego, a więc kilka dni przed likwidacją obozu. Z. Murawska: System strzeżenia i sposoby izolacji więźniów w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. I (1965), s. 106, 128. 129

A L E K S A N D E R L A S I K broni i sprzętu wojskowego (Abteilung Waffen und Geräte), w skład której wchodziły warsztaty naprawiające drobny sprzęt wojskowy oraz rusznikarnia; obozowa kolumna transportowo-samochodowa (Fahrbereitschaft), zabezpieczająca i utrzymująca w sprawności środki transportu i przewozu ludzi; placówka łączności (Nachrichtenstelle), do której należała radiostacja (Funkstelle), dalekopis (Fernschreiber) oraz centrala telefoniczna (Telefonzentralle) 30, a także obozowy urząd pocztowy (Poststelle), przez który przechodziła cała korespondencja kierowana do i z obozu 31. Przy wydziale I działał ponadto areszt komendantury (Kommandanturarrest), jakkolwiek decyzje o osadzaniu w nim więźniów podejmowali faktycznie funkcjonariusze wydziału II politycznego oraz zwierzchnicy wydziału III kierownictwa obozu, natomiast w przypadku esesmanów komendant obozu na wniosek oficera sądowego SS bądź szefa wydziału II politycznego. Nadzorem administracyjnym i obiegiem dokumentów wydziału I zajmował się sierżant sztabowy komendantury (Stabsscharführer der Kommandantur), prowadzący biuro jego zwierzchnika (Büro des Stabsscharführers der Kommandantur). Uwierzytelniał on również kopie rozkazów komendanta obozu oraz pism wydawanych przez jego bezpośredniego zwierzchnika, składając swój podpis pod formułą urzędową za zgodność z odpisem (für die Richtigkeit der Abschrift, f.d.r.d.a). Do podstawowych obowiązków zwierzchnika wydziału I należało m.in. kierowanie obiegiem urzędowej korespondencji pocztowej, redagowanie niektórych dokumentów, pilnowanie terminowego wykonywania rozkazów komendanta, kontrola tajnej kancelarii oraz sprawdzanie pracy wszystkich komórek organizacyjnych wchodzących w skład powierzonej mu struktury organizacyjnej obozu. Z polecenia komendanta zajmował się również sprawami kadrowymi i osobowymi obozowej załogi SS: analizował i przedstawiał mu propozycje awansowania esesmanów (z wyłączeniem stopni oficerskich), wnioski o nadawanie im odznaczeń, nadzorował ruch kadrowy esesmanów do i z obozu oraz w ramach wewnętrznych struktur organizacyjnych obozu. Z polecenia komendanta i pod jego nieobecność podpisywał on również różne dokumenty: z rozkazu (auf Befehl, a.b.) lub w zastępstwie (in Vertretung, i.v.) oraz kontrasygnował rozkazy komendanta za zgodność (für die Richtigkeit, f.d.r.). Adiu- 30 W placówce tej o czym już wspomniano zatrudnione były od 1942 roku m.in. radiotelefonistki i telegrafistki. 31 W jej ramach funkcjonowali m.in. cenzorzy korespondencji więźniarskiej, którzy w przypadku podejrzeń o nielegalne przekazywanie informacji wysyłali ją do zbadania wydziałowi II politycznemu. Po umożliwieniu więźniom otrzymywania paczek, zadania funkcjonariuszy tej placówki zostały poszerzone o ich kontrolę. 130

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA tant komendanta obozu był jednocześnie nieformalnym jego zastępcą do spraw obozowej załogi SS 32. Jak wynika z dokumentów archiwalnych, stanowiska zwierzchników wydziału I w KGL/KL Lublin/Majdanek piastowali: - SS-Obersturmführer Herbert Hänel, szef komendantury obozu od września 1941 do 16 lipca 1942 roku, wcześniej funkcjonariusz Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu, a następnie w szkole podoficerskiej Waffen-SS w Radolfzell 33, - SS-Hauptscharführer Werner Karl Kurt Berlingshof, czasowo pełniący obowiązki adiutanta komendanta i sierżant sztabowy wydziału I od 17 lipca do 25 listopada 1942 roku oraz w 1943 roku 34, - SS-Hauptsturmführer Hermann Arthur Florstedt, szef wydziału I między 25 listopada a 31 grudnia 1942 roku, wcześniej w KL Sachsenhausen, a następnie komendant obozu na Majdanku 35, - SS-Untersturmführer Alfred Hermann Heinrich, adiutant komendanta obozu od 10 stycznia do 17 maja 1943 roku, odkomenderowany tu czasowo z Dywizji Kawalerii SS Florian Geyer 36, - SS-Untersturmführer Karl Höcker, zwierzchnik wydziału I od 17 maja 1943 do 25 maja 1944 roku, łączący tę funkcję w pewnym okresie z obowiązkami oficera sądowego SS, przybyły tu z poligonu SS Heidelager w Dębicy, przeniesiony z Lublina do KL Auschwitz 37, - SS-Untersturmführer Rudolf Walter, adiutant komendanta KL Lublin/Majdanek między 25 maja a 22 lipca 1944 roku, wcześniej w KL Flossenbürg, gdzie pełnił funkcję dowódcy kompanii wartowniczej 38. Kierowanie wydziałem I i pozytywna ocena działalności funkcjonariuszy SS na tych stanowiskach przez komendantów obozu stanowiły często istotny czynnik brany pod uwagę w ich dalszej karierze w Waffen-SS, w szczególności przy powierzaniu im kolejnych funkcji w obozach koncentracyjnych. W przypadku obozu w Lublinie jednak tylko Hermanna Florstedta mianowano zwierzchnikiem tegoż obozu, natomiast Karl Höcker objął taką samą funkcję w KL Auschwitz. Pozostali przenoszeni byli do różnych ośrodków szkoleniowych oraz 32 Z. Leszczyńska: Struktura osobowa..., s. 30; A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 37; E. Kogon: SS-Staat..., s. 60. 33 Zob. biogram Herberta Hänela w aneksie. 34 Zob. biogram Wernera Berlingshofa w aneksie. 35 Zob. biogram Hermanna Florstedta w aneksie. 36 Zob. biogram Alfreda Heinricha w aneksie. 37 Zob. biogram Karla Höckera w aneksie. 38 Zob. biogram Rudolfa Waltera w aneksie. 131

A L E K S A N D E R L A S I K formacji bojowych Waffen-SS. W tym sensie pobyt w obozie na Majdanku nie stanowił punktu zwrotnego w dalszych karierach oficerów i wyższego podoficera SS, pełniących tu obowiązki adiutanta komendanta obozu 39. W strukturze komendantury obozu koncentracyjnego w Lublinie podobnie jak w większości innych obozów koncentracyjnych funkcjonował również oficer sądowy SS (SS-Gerichtsführer), który formalnie stał na czele wydzielonego referatu wydziału I komendantury, określanego również jako sekcja Ia (Abteilung Ia). Do jego głównych zadań należało wdrażanie postępowań karnych wobec członków załogi obozowej SS, co do których istniało podejrzenie o popełnieniu przez nich przestępstw. Wówczas też powiadamiał on odpowiedni Okręg Sądu SS i Policji, w którego jurysdykcji leżał obóz, a w przypadku KGL/KL Lublin/Majdanek była to delegatura Naczelnego Sądu SS przy Wyższym Dowódcy SS i Policji Wschód w Generalnym Gubernatorstwie (Der Höhere SS- und Polizeiführer Ost im Generalgouvernement) 40. W zakresie obowiązków oficera sądowego SS leżało również wdrażanie dochodzeń w przypadku gwałtownej śmierci więźniów. Z uwagi jednak na ich dużą śmiertelność w obozach, wykonywanie przez niego tego obowiązku było de facto niemożliwe czy wręcz fikcyjne 41. W większości obozów koncentracyjnych obowiązki SS-Gerichtsführera były łączone ze stanowiskami adiutantów komendantów obozu. W przypadku obozu na Majdanku sytuacja ta wyglądała nieco inaczej, gdyż, jak ustalono, samodzielnie to stanowisko piastowało co najmniej 3 oficerów SS: - SS-Hauptsturmführer Ernst Fuss, oficer sądowy SS w omawianym obozie od października do 1 listopada 1943 roku, uprzednio w KL Herzogenbusch, następnie w KL Neuengamme 42, - SS-Untersturmführer Wilhelm Albert Ludwig Bayer, SS-Gerichtsführer między 1 listopada 1943 a 15 grudnia 1944 roku, wcześniej w KL Dachau, przeniesiony z obozu w Lublinie do KL Auschwitz 43, 39 Warto również zwrócić uwagę na pewien specyficzny mechanizm dotyczący zmian kadrowych na stanowiskach adiutantów komendantów obozów: większość nowo mianowanych komendantów obozów koncentracyjnych dokonywała zmian na stanowiskach zwierzchników wydziału I. Nie była to co prawda obligatoryjnie obowiązująca zasada, jednak w pewnym stopniu działała również w obozie na Majdanku. 40 Jak wynika z zachowanych dokumentów różnych obozów koncentracyjnych, spod kompetencji obozowych oficerów sądowych SS była wyłączona ich kadra oficerska. Świadczyć może o tym wspomniana wyżej specjalna komisja Naczelnego Sądu SS kierowana przez SS- Sturmbannführera dr. Konrada Morgena, której działania śledcze objęły przede wszystkim obozowych oficerów SS. 41 A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 35; [J. Kasperek]: Sąd SS (Gerichts- SS Führer) [w KGL/KL Lublin/Majdanek]. (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 76, 77. 42 Zob. biogram Ernsta Fussa w aneksie. 132

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA - SS-Untersturmführer Alois Kurz, oficer sądowy SS w KL Lublin/Majdanek od kwietnia do 21 lipca 1944 roku, wcześniej dowódca 4. kompanii wartowniczej w omawianym obozie, przeniesiony do wydziału IIIa Zatrudnienie więźniów w KL Auschwitz 44. W ramach wydziału I komendantury obozu działała również sekcja odpowiedzialna za funkcjonowanie i sprawność obozowych urządzeń technicznych, zwana placówką inżyniera obozowego (Lageringenieur). Stanowisko to istniało do marca 1942 roku, do czasu reformy niektórych centralnych Urzędów SS i powstania SS-WVHA, po czym jako sekcja techniczna (Technische Abteilung) zostało włączone do wydziału IV administracyjno-gospodarczego 45. Do czasu likwidacji stanowiska inżyniera obozowego funkcję tę sprawował SS-Obersturmführer Wilhelm Friedrich Ruppert, który następnie został zwierzchnikiem nowo utworzonej komórki do spraw technicznych i obowiązki te wykonywał do maja 1944 roku. Do obozu w Lublinie przeniesiono go z jednej z dywizji Waffen-SS, a następnie objął stanowisko Lagerführera podobozu KL Lublin/Majdanek Warschau w Warszawie 46. Poza wymienionymi wyżej funkcjonariuszami pełniącymi w wydziale I funkcje kierownicze, w komórce tej zatrudnionych było wg danych autora co najmniej 40 esesmanów, wśród których większość stanowili kierowcy obozowej kolumny transportowo-samochodowej. 3.2. Wydział II polityczny. Kierownik wydziału II politycznego Podobnie jak w większości innych obozów koncentracyjnych przy KGL/KL Lublin/Majdanek istniała placówka Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, zwana wydziałem II politycznym. Jak już wyżej wspomniano, jej główne obowiązki i zakres kompetencji obejmowały sprawy związane z rejestracją i nadawaniem więźniarkom i więźniom numerów obozowych, prowadzeniem i aktualizacją ich dokumentacji osobowej, a także inwigilacją społeczności więźniarskiej i załogi obozowej SS. Tym obowiązkom podporządkowane były dwa obszary zadań omawianej komórki. Do pierwszego z nich należało wykonywanie czynności o charakterze typowo policyjnym i operacyjnym, takich jak sporządzanie i prowadzenie kartotek personalnych więźniarek i więźniów, wdrażanie oraz prowadzenie śledztw i przesłuchań, wszczynanie dochodzeń w stosunku do osób podejrzanych o popełnienie przestępstw lub nielegalną działalność oraz organizację działań 43 Zob. biogram Wilhelma Bayera w aneksie. 44 Zob. biogram Aloisa Kurza w aneksie. 45 A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 110. 46 Zob. biogram Wilhelma Rupperta w aneksie. 133

A L E K S A N D E R L A S I K wywiadowczych, polegających na tworzeniu wśród więźniów siatek konfidentów 47. Do drugiej grupy zadań tego wydziału należało m.in. wykonywanie czynności związanych z rejestracją więźniów, wdrażaniem procedur ich zwalniania z obozu oraz archiwizacją dokumentów i uaktualnianiem danych osobowych 48. Przy wydziale II politycznym działał również tzw. urząd stanu cywilnego (Standesamt). Jego istnienie uzasadnione było izolacją obozów koncentracyjnych. Komórka ta zajmowała się m.in. wystawianiem aktów zgonu więźniów dla cywilnych i kościelnych organów administracyjnych i rejestracją urodzeń dzieci w obozie. Podlegało jej również krematorium obozowe, gdzie rejestrowano nazwiska i numery obozowe więźniów, których zwłoki w nim skremowano 49. Na czele omawianego wydziału stał jego kierownik (Leiter der politischen Abteilung), koordynujący działania jego wewnętrznych komórek organizacyjnych. Podlegał on służbowo komendantowi obozu jako zwierzchnikowi całej załogi SS, natomiast w sprawach dotyczących merytorycznie zakresu działań zarządzanej przez niego komórki, podporządkowany był bezpośrednio placówce Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa SS (Sicherheitspolizei und 47 W ramach tej grupy zadań funkcjonowały następujące referaty: Służba Rozpoznawcza (Erkennungsdienst), zajmująca się tworzeniem dokumentacji osobowej, a więc sporządzaniem odpowiednich kart osobowych zawierających dane personalne więźniów (wraz z opisem znaków szczególnych), odciski palców i fotografi w trzech pozycjach; Referat do Spraw Dochodzeń i Przesłuchań (Ermittlungen und Vernehmungen), prowadzący dochodzenia w sprawie więźniów, również na zlecenie pozaobozowych placówek RSHA, zatrudniający także tłumaczy języków obcych; Referat Ochrony Obozu i Służby Wywiadowczej (Nachrichtendienst und Überwachung), prowadzący działania kontrwywiadowcze oraz podejmujący czynności z zakresu operacyjnego zabezpieczenia izolacji obozu od otoczenia zewnętrznego, a także Referat Inwigilacji (Fahndung), powołany do werbowania wśród więźniów donosicieli, których informacje umożliwiały analizę i ocenę stanu nastrojów wśród więźniów w celu zapobiegania ewentualnym buntom. Nazewnictwo poszczególnych referatów zostało przejęte przez autora niniejszego artykułu za opracowaniem K. Trostorffa oraz H. Weidlicha: Die politische Abteilung im Terrorsystem des KZ Buchenwald. Buchenwaldheft nr 19 (1984), passim; Autobiografia Rudolfa Hössa..., s. 329-330. 48 Do wykonywania tych zadań powołano dwa referaty: biuro przyjęć i zwolnień (Aufnahmeund Entlassungsbüro), rejestrujące wstępnie nowo przybywające więźniarki i więźniów, nadające im numery obozowe i dzielące na kategorie wyrażane kolorami noszonych przez nich trójkątów, oraz sekcję registratury, organizacji i prowadzenia dokumentacji osobowej więźniów (Registratur, Organisation, Akten- und Karteiführung). K. Trostorff, H. Weidlich: Die politische..., passim; Autobiografia Rudolfa Hössa..., s. 329, 330. 49 Procedura ta była niezbędna w celu uniknięcia pomyłek przy wystawianiu przez Standesamt dokumentów stwierdzających zgon więźniów. Poza tym wydział polityczny odpowiadał za usuwanie śladów zbrodni. Por. A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 53-55. 134

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA SS-Sicherheitstdienst, Sipo und SS-SD), która mianowała go na to stanowisko 50. W obozie koncentracyjnym na Majdanku obowiązki te pełnił w okresie od 4 lutego 1942 do 20 lipca 1944 roku SS-Hauptscharführer und Kriminalsekretär Otto Willi Kloppmann, który po likwidacji obozu objął taką samą funkcję w FKL/MKL Ravensbrück 51. Miał on do pomocy (przez cały okres istnienia obozu) około 12 esesmanów, przy czym jak wynika z dokumentów nie byli oni etatowymi funkcjonariuszami RSHA, a do wydziału II zostali jedynie odkomenderowani z innych struktur administracji obozowej bądź oddziałów wartowniczych. 3.3. Wydział III kierownictwo obozu. Zwierzchnicy wydziału III kierownicy obozu Zadania wydziału III kierownictwo obozu (Abteilung III Schutzhaftlagerführer, Abteilung III Schutzhaftlagerführung), istniejącego we wszystkich nazistowskich obozach koncentracyjnych (z zastrzeżeniem, iż w niektórych z nich kontrolowany on był przez funkcjonariuszy RSHA) 52, koncentrowały się na trzech głównych sferach działalności: administracyjnej, porządkowej i socjalno-bytowej. Istnienie pierwszej z nich związane było z ustalaniem i meldowaniu o nim stanu osobowego więźniów komendantowi obozu, prowadzeniem ewidencji i dokumentacji więźniów związanych z ich przemieszczaniem się w obozie macierzystym oraz podległych mu podobozach i komenderówkach, a także komunikacją w sprawach więźniarskich z innymi strukturami administracji obozowej. Z kolei funkcja porządkowa wydziału sprowadzała się do kontroli zachowań więźniów w miejscach ich zakwaterowania i pracy, a głównym narzędziem egzekucji uznawanych za pożądane postaw więźniów był system obozowych kar i szykan 53. W przypadku zadań o charakterze socjalno-bytowym 50 W przypadku KGL/KL Lublin/Majdanek była to placówka Sipo und SS-SD (Sicherheitspolizeileitstelle) w Lublinie. 51 W publikowanych źródłach występuje również pod nazwiskiem Klopmann. Zob. biogram Ottona Kloppmanna w aneksie. Obóz koncentracyjny dla kobiet (Frauenkonzentrationslager, FKL) w Ravensbrück został założony 15 maja 1939 roku w miejsce rozwiązanego wcześniej FKL Lichtenburg. Na przełomie marca i kwietnia 1941 roku przeniesiono do niego więźniów-mężczyzn i wydzielono w nim część, przeznaczoną na męski obóz koncentracyjny (Männerkonzentrationslager, MKL). Stąd też autor niniejszego artykułu obóz ten zgodnie z przyjętą wcześniej konwencją (SL Hinzert, JSL Moringen) oznaczał będzie skrótem FKL/MKL. Zob. W. Kiedrzyńska: Ravensbrück. Kobiecy obóz koncentracyjny. Warszawa 1961, passim; I. Arndt: Das Frauenkonzentrationslager Ravensbrück. (W:) Studien zur Geschichte der Konzentrationslager. Stuttgart 1970, s. 116. 52 Zob. przypis 5. 53 System stosowanych wobec więźniów kar i szykan był w obozach zróżnicowany i zależał często od komendanta i esesmanów zatrudnionych w wydziale III. Formalnie istniejący katalog 135

A L E K S A N D E R L A S I K wydział odpowiadał za zapewnienie więźniom miejsc zakwaterowania, wyżywienia nie w sensie budowy nowych pomieszczeń czy przygotowywania dla nich żywności, lecz składania aktualnych raportów o stanie liczbowym więźniów do odpowiednich referatów wydziału IV, na podstawie których zasiedlano bloki mieszkalne, wydawano odpowiednią ilość racji żywnościowych oraz odzieży i obuwia. Odrębnym obszarem działalności omawianego wydziału były kwestie z zatrudnieniem więźniów. Rosnące w czasie wojny zapotrzebowanie na siłę roboczą nie mogło ominąć osób deportowanych do obozów koncentracyjnych. Dla usprawnienia planowania frontu robót i kontroli wykonywania przez więźniów nałożonych na nich zadań produkcyjnych, w 1941 roku z wydziałów III wydzielono sekcję IIIa zatrudnienie więźniów (Abteilung IIIa Arbeitseinsatz), odpowiedzialną za organizację frontu robót, wynajmowanie więźniów firmom prywatnym, formowanie drużyn roboczych i kierowanie ich na określone stanowiska pracy. Na czele omawianego wydziału w KGL/KL Lublin/Majdanek stał zawsze oficer SS zwany głównym kierownikiem obozu (1. Schutzhaftlagerführer). Był on etatowym zastępcą komendanta i w czasie jego nieobecności podlegali mu wszyscy esesmani przeniesieni lub odkomenderowani do wydziału III. Do jego kompetencji należało m.in. proponowanie i zatwierdzanie kar, które wymierzał więźniom na podstawie meldunków karnych sporządzanych przez esesmanów, meldunków napływających do kierowanej przez niego komórki organizacyjnej (o ile ich treść nie wchodziła w zakres kompetencji wydziału II Politycznego), zatwierdzanie obsady osobowej tzw. samorządu więźniarskiego, w tym przede wszystkim: starszego obozu (Lagerälteste) oraz blokowych (Blockälteste) nadzorujących więźniów w miejscach ich zakwaterowania; starszego obozu odpowiedzialnego za pracę więźniów (Arbeitsdienst) oraz kierowników zespołów roboczych (Obercapo) i nadzorców drużyn roboczych (Capo) podporządkowanych sekcji IIIa zatrudnienie więźniów. Poza tym Schutzhaftlagerführer był obecny przy wykonywaniu kar i egzekucjach więźniów 54. kar, dopuszczający m.in. karę chłosty, czasowego pozbawienia żywności, przenoszenie do kompanii karnych itp. był w praktyce rozszerzany o inne szykany. Przykładem może być tu KL Auschwitz, gdzie stosowano karę stójki, umieszczanie więźniów w specjalnych celach o wymiarach 1 metra kw., gdzie na noc umieszczano do czterech osób, czy pobyt w bunkrach o ograniczonym dopływie powietrza. Wprowadzono tam również formy odpowiedzialności zbiorowej w postaci apeli karnych, ćwiczeń, pracy i transportów oraz wybierania na śmierć głodową więźniów w odwet za ucieczki innych. Powszechnie stosowaną w obozach torturą było również wieszanie ofiar na słupach za związane z tyłu ręce oraz bicie za najmniejsze przewinienia. Por. I. Strzelecka: Kary i tortury [w KL Auschwitz]. (W:) Auschwitz 1940-1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. II: Więźniowie życie i praca. Oświęcim 1995, s. 277-287; Autobiografia Rudolfa Hössa..., s. 336, 337. 54 E. Kogon: Der SS-Staat..., s. 60, 61; Autobiografia Rudolfa Hössa..., s. 337. 136

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA Poza tym podlegali im wszyscy funkcjonariusze kierownictwa obozu: kierownicy pól więźniarskich (Feldführer) 55, podoficerowie raportowi SS (SS- Rapportführer) 56 oraz kierownicy bloków więźniarskich (Blockführer) 57, a także esesmani odpowiedzialni bezpośrednio za organizację pracy więźniów (Arbeitsdienstführer) i przełożeni drużyn roboczych więźniów (Kommandoführer), zatrudnieni w sekcji IIIa do spraw zatrudnienia więźniów 58. W latach 1941 1944 stanowisko szefów wydziału III w obozie w Lublinie piastowało czterech oficerów SS: - SS-Hauptsturmführer Hermann Heinrich Wilhelm Hackmann, kierownik obozu między 22 września 1941 a 20 września 1942 roku, łączący tę funkcję od 7 października 1941 roku ze stanowiskiem odpowiedzialnego za zatrudnienie więźniów jako tzw. Schutzhaftlagerführer-Einsatzführer (zwany też Schutzhaftlagerführerem E ), przybyły do obozu w Lublinie z KL Buchenwald, przeniesiony stąd do Ochotniczej Dywizji Górskiej Prinz Eugen 59, - SS-Hauptsturmführer Sebastian Wimmer, zwierzchnik wydziału III od 20 września 1942 do 16 lutego 1943 roku, wcześniej w Dywizji Pancernej SS Das Reich, a następnie w KL Dachau 60, - SS-Obersturmführer Anton Thumann, 1. Schutzhaftlagerführer między 17 lutego 1943 a 9 marca 1944 roku, uprzednio kierownik wydziału III w KL Groß-Rosen, przeniesiony do KL Auschwitz 61, - SS-Untersturmführer Rudolf Walter, zwierzchnik wydziału III od 9 marca do 22 lipca 1944 roku, od 25 maja 1944 roku łączący to stanowisko z obo- 55 W obozie w Lublinie, ze względu na jego budowę, ustanowiono stanowiska kierowników poszczególnych pól więźniarskich. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w KL Auschwitz II Birkenau, gdzie na odcinkach obozowych (Abschnitt), zamieszkałych przez więźniów, powstały etaty ich kierowników (Lagerführer). 56 W niektórych obozach mieli oni zastępców zwanych 2., a nawet 3. Rapportführerami. 57 Do pomocy przydzielano im niekiedy pomocników, którzy oficjalnie byli określani jako pomocniczy kierownicy bloków (Hilfsblockführer). 58 A. Wiśniewska: Problem pracy więźniów w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. V (1971), s. 65, 66. 59 Autorzy opracowania tematu Żydów w KGL/KL Majdanek w latach 1941-1945 błędnie podają nazwisko Hartmanna, mimo, iż powołują się na zeznania kierownika krematorium w tym obozie Ericha Muhsfeldta. Por. T. Berenstein, A. Rutkowski: Żydzi w obozie koncentracyjnym Majdanek (1941-1944). Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 58 (1966), s. 36 oraz A. Żmijewska-Wiśniewska: Zeznania szefa krematorium Ericha Muhsfeldta na temat byłego obozu koncentracyjnego w Lublinie. Zeszyty Majdanka, t. I (1965), s. 139. Zob. biogram Hermanna Hackmanna w aneksie. 60 Autorzy opracowań o obozie na Majdanku błędnie podają imię Westel. Zob. biogram Sebastiana Wimmera w aneksie. 61 Zob. biogram Antona Thumanna w aneksie. 137

A L E K S A N D E R L A S I K wiązkami adiutanta komendanta obozu; uprzednio dowódca 2. kompanii wartowniczej w obozie na Majdanku 62. Jak wynika z powyższej listy, wszyscy oficerowie z wyjątkiem Sebastiana Wimmera, który przybył do obozu z jednostki frontowej SS (chociaż w latach trzydziestych należał do SS-Totenkopfverbände), wcześniej przebywali już w załogach innych obozów koncentracyjnych, piastując w nich odpowiedzialne stanowiska w różnych komórkach organizacyjnych. Podobnie jak w przypadku adiutantów komendanta obozu, stanowiska zwierzchników III wydziału były często ważnymi etapami na drodze ku dalszym awansom oficerów SS w systemie nazistowskich obozów koncentracyjnych. Mechanizm ten nie miał jednak zastosowania w przypadku esesmanów pełniących obowiązki Schutzhaftlagerführerów w KGL/KL Lublin/Majdanek. Zwierzchnicy wydziału III mieli do pomocy stałych zastępców. Ich stanowiska możemy podzielić na dwa rodzaje: bezpośrednich, zwanych 2. kierownikami obozu (2. Schutzhaftlagerführer) oraz zastępców do spraw zatrudnienia więźniów (Schutzhaftlagerführer-Einsatzführer, Arbeitseinsatzführer). Jak wyżej wspomniano, w wydziale III obozu kobiecego zatrudnione były również nadzorczynie SS. Główna nadzorczyni (SS-Oberaufseherin) piastowała formalnie stanowisko kierowniczki obozu więźniarek (Lagerführerin), jakkolwiek nie miała ona prawa wydawania rozkazów esesmanom, a podlegające jej służbowo kobiety w służbie SS piastowały m.in. stanowiska nadzorczyń do spraw raportowych (Rapportführerin), kierowniczek bloków więźniarek (Blockführerin), koordynatorek organizacji pracy (Arbeitsdienstführerin) oraz zwierzchniczek drużyn roboczych (Kommandoführerin) 63. Z dokumentacji archiwalnej wynika, że stanowiska zastępców zwierzchnika wydziału III oraz kierowników sekcji IIIa do spraw zatrudnienia więźniów zajmowali m.in.: - SS-Untersturmführer Kuno Schramm, kierownik sekcji IIIa, odpowiedzialny za organizację pracy więźniów i zastępca szefa wydziału III do września 1942 roku, odkomenderowany tu z departamentu gospodarczego Urzędu Wyższego Dowódcy SS i Policji Wschód w Generalnym Gubernatorstwie, a następnie funkcjonariusz SS-WVHA 64, 62 Zob. biogram Rudolfa Waltera w aneksie. 63 Przez cały okres istnienia obozu kobiecego w KGL/KL Lublin/Majdanek stanowisko głównej nadzorczyni SS piastowała Elsa Frieda Ehrich. Nadzorczyniom SS podlegały również więźniarki funkcyjne, należące do tzw. samorządu więźniarskiego : blokowe, sztubowe, dozorczynie drużyn roboczych itp. Z. Murawska: Kobiety w obozie..., s. 99-107; Z. Leszczyńska, Struktura osobowa..., s. 35, 45; 64 Zob. biogram Kuno Schramma w aneksie. 138

STRUKTURA ORGANIZACYJNA ORAZ OBSADA OSOBOWA - SS-Untersturmführer Arnold Strippel, kierownik pola więźniarskiego führer) oraz zastępca zwierzchnika wydziału III (2. Schutzhaftlagerführer) od czerwca 1942 do 5 lipca 1943 roku, wcześniej w KL Natzweiler, przeniesiony z obozu w Lublinie do FKL/MKL Ravensbrück 65. Mówiąc o wydziale III należy również wspomnieć o jeszcze jednej grupie esesmanów, którzy formalnie byli funkcjonariuszami wydziału III. Należeli do nich kierownicy podobozów łączących stanowiska Lagerführerów z dowódcami przyobozowych pododdziałów wartowniczych. Tak było w przypadku SS- Obersturmführera Wilhelma Friedricha Rupperta, który po likwidacji KL Warschau został kierownikiem podobozu KL Warschau w Warszawie piastującym równocześnie stanowisko dowódcy stacjonującej w obozie załogi wartowniczej 66, a także SS-Obersturmführera Josefa Leipolda, kierownika podobozu Budzyn w Budzyniu i dowódcy jego załogi SS 67 oraz SS-Obersturmführera Wilhelma Siegmanna, Lagerführera podobozu Radom w Radomiu i jednocześnie dowódcy 5. kompanii wartowniczej zabezpieczającej ten podobóz 68. Jak ustalono, w wydziale III zatrudnionych było w latach 1941 1944 (przede wszystkim w charakterze kierowników bloków i drużyn roboczych więźniów) co najmniej 70 esesmanów. Przed objęciem tych stanowisk większość z nich była wartownikami, a pod względem obywatelstwa państwowego do 1938 roku 69, w grupie tej przeważali Reichsdeutsche oraz Volksdeutsche z Chorwacji 70. Przed wstąpieniem do czynnej służby w Waffen-SS mieli oni również niski status zawodowy, gdyż większość z nich była wcześniej rolnikami i robotnikami, a do tej formacji powoływano ich głównie w 1942 roku i pierwszym (dla większości z nich) przydziałem służbowym był obóz na Majdanku. W omawianej grupie (z wyłączeniem oficerów SS), 30,7% miało stopnie podoficerskie SS (od stopnia SS-Unterscharführera do SS-Hauptscharführera), po- 65 Zob. biogram Arnolda Strippla w aneksie. 66 Zob. biogram Wilhelma Rupperta w aneksie. 67 Zob. biogram Josefa Leipolda w aneksie. 68 Zob. biogram Wilhelma Siegmanna w aneksie. 69 Rok 1938 przyjęto za rozstrzygający o przedwojennym obywatelstwie państwowym w związku z przyłączeniem Austrii do Rzeszy i nadaniem byłym obywatelom Republiki Austriackiej obywatelstwa niemieckiego, gdyż dla badań historyczno-socjologicznych nad członkami obozowych załóg SS miało to istotne znaczenie poznawcze, zwłaszcza w odniesieniu do oceny charakterystyki i priorytetów polityki personalnej SS prowadzonej przez odpowiednie urzędy SS wobec kadr w obozach koncentracyjnych. Podobne znaczenie miało ustalenie obywatelstwa państwowego dla Niemców etnicznych, zamieszkujących do października 1938 obszar czeskich Sudetów, który na mocy układu monachijskiego został zaanektowany przez Niemcy. 70 Więcej na temat propozycji definicji Volksdeutschów zob. A. Lasik: Volksdeutsche z ziem zachodnich Drugiej Rzeczypospolitej w załogach nazistowskich obozów koncentracyjnych. (W:) Wrzesień 1939 i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej. Red. R. Sudziński i W. Jastrzębski. Toruń-Bydgoszcz 2001, s. 222. 139

A L E K S A N D E R L A S I K zostali byli szeregowymi (od rangi SS-Schütze do SS-Rottenführera włącznie) 71. 3.4. Wydział IV gospodarczo-administracyjny. Zwierzchnicy wydziału IV administracyjno-gospodarczego Wydział IV gospodarczo-administracyjny (Abteilung IV Verwaltung) był integralną strukturą wszystkich obozów koncentracyjnych podlegających Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych, bez względu na stopień kontroli i ingerencji RSHA w zadania podstawowych komórek organizacyjnych obozów 72. W jego skład wchodziło, do czasu powstania w marcu 1942 roku SS- WVHA, pięć podstawowych referatów: zaopatrzenia żywnościowego (Abteilung Verpflegung), odpowiedzialnego za aprowizację więźniów i załogi obozowej SS, zarządzającego m.in. kuchniami obozowymi; zaopatrzenia odzieżowego (Abteilung Bekleidung), w którego kompetencjach leżało wydawanie bielizny esesmanom 73 i zaopatrywanie więźniarek i więźniów w odzież i obuwie; administracji mieniem więźniów (Gefangenen-Eigentum-Verwaltung), który przechowywał i zabezpieczał zdeponowaną przez nich odzież cywilną, kosztowności i pieniądze; magazynów, pomieszczeń i usług (Abteilung Unterkunft), któremu podlegały m.in. pralnie obozowe, łaźnie, komory dezynfekcyjne oraz gospodarka pomieszczeniami i magazynami obozowymi; księgowość i finanse (Buchstelle und KL Kasse), zajmujący się m.in. rozliczeniami finansowymi obozu, wypłatą żołdu i pensji dla esesmanów i nadzorczyń SS oraz dokumentowaniem operacji finansowych obozu 74. Po reformie centralnych urzędów SS i powołaniu Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS, do omawianego wydziału włączono zlikwidowaną placówkę zajmującą się konserwacją obozowych urządzeń technicznych (Lageringenieur), przemianowaną na referat techniczny (Technische Abteilung), w którego gestii leżało m.in. utrzymanie w sprawności stacji transformatorowych, kotłowni, pieców, instalacji wodno-kanalizacyjnych itp. 75. Na czele wydziału IV stał oficer SS zwany jego kierownikiem (Leiter der Abteilung IV Verwaltung), który w większych obozach miał do pomocy sta- 71 Zob. APMM, Baza danych członków załogi SS KGL/KL Lublin/Majdanek. 72 Zob. przyp. 22. 73 Zaopatrzenie członków załóg SS w mundury i akcesoria wojskowe było realizowane przez Magazyny Zaopatrzenia Oddziałów SS (SS-Truppen-Wirtschafts-Lager, TWL), istniejące przy garnizonach SS. W przypadku KGL/KL Lublin/Majdanek kwestiami tymi zajmowała się placówka TWL w Lublinie, zaopatrująca wszystkich esesmanów podlegających służbowo dowódcy garnizonu SS (SS-Standort) w Lublinie. 74 Więcej na temat organizacji wydziału IV na przykładzie KL Auschwitz zob. A. Lasik: Załoga SS w KL Auschwitz w latach..., s. 101-112. 75 Ibidem, s. 110, 111. 140