Teresa Lubińska Uniwersytet Szczeciński Katedra Finansów IX Kongres Ekonomistów Polskich ZŁOŻONOŚĆ PROCESU ZARZĄDZANIA DEFICYTEM I DŁUGIEM W SEKTORZE FINANSÓW PUBLICZNYCH Abstract Complexity of management of deficyt and debt in public finance sector. The article is showing the structure of deficit in public finance sector in the context of financial transfers between subsectors. Evaluation of scale of transfers has been presented. Analysis of changes in current financial results and revenue from properties selling was undertaken. The role of above activities for the level of deficit in local budgets has been discussed. Streszczenie W artykule pokazano strukturę deficytu SFP w świetle transferów finansowych między podsektorami. Oceniono skalę tych transferów i dokonano analizy zmian w bieżącym wyniku i dochodach ze sprzedaży majątku w budżetach samorządowych. Słowa kluczowe: Kryzys finansów publicznych Wstęp Skutki kryzysu finansów publicznych z 2009 r. zaowocowały wyjątkową dynamiką zmian w mechanizmach zarządzania i regulacjach prawnych w SFP. Zmiany te widoczne są na poziomie makro- i mikrozarządzania wynikami finansowymi w SFP. W artykule skoncentrowano uwagę na roli transferów w zarządzaniu wynikiem całego SFP oraz wynikiem podsektora samorządowego. Nie badano roli transferów kierowanych do podsektora ubezpieczeń społecznych, których ranga w świetle dyskusji o OFE jest nie do przeceniania. 1. Zawieszenie pierwszego progu ostrożnościowego z dnia 26.07.2013 jako symbol złożoności zarządzania równowagą finansową w SFP W okresie ostatnich kilku lat na plan pierwszy debat ogólnopolskich oraz działań Ministerstwa Finansów wysunęła się kwestia zarządzania wynikiem finansowym całego sektora finansów publicznych (SFP) oraz zarządzania długiem publicznym. Skokowa zmiana w poziomie nierównowagi w finansach publicznych miała miejsce w latach 2009-2010. Wg statystyki krajowej deficyt sektora finansów publicznych w relacji do PKB wyniósł w 2010 r. 6,3 %, podczas gdy w 2007 r., a więc 3 lata wcześniej, wynik SFP był dodatni i wyniósł 0,1% PKB. Wg. statystki obowiązującej w UE, tzw. ESA 95 wynik, w tym wypadku Sektora Instytucji Rządowych i Samorządowych (SIRziS), a nie Sektora Finansów Publicznych, wyniósł w 2010 r. 7,9% PKB., zaś dług publiczny SIRziS osiągnął w 2010 r. poziom 55,1% PKB. Wyniki SIRziS i SFP oraz wielkość długu SIRziS oraz SFP różnią się znacząco z uwagi na fakt, że środki wynikające z refundacji składek do OFE nie są wliczone do deficytu SFP, a wliczane są do deficytu SIRziS. Odnosi się to tez do Funduszu Drogowego, jak i innych składowych. Przyczyny skokowego wzrostu nierównowagi finansów publicznych są szeroko omawiane w literaturze poświęconej kryzysowi finansów publicznych, który miał miejsce w 2009 r., nie tylko w Polsce lecz również w gospodarce wielu państw 1. 1 Por. Alińska A., Stan finansów publicznych w Polsce na tle krajów UE w obliczu globalnego kryzysu finansowego, PN UE, Wrocław 2011, s. 173, s. 223-231, Chojna-Duda E., Zasada stabilności fiskalnej kilka refleksji, PN UE, Wrocław 2011, s. 47-53, Lubińska T., Zarządzanie dochodami publicznymi w okresie kryzysu finansów publicznych, ZN UE Nr 173, Wrocław 2011, s. 101-115 i Zarządzanie finansami w kryzysie, Rzeczpospolita nr 206, 3.09.2010, Owsiak K., O 1
Prognozy zawarte w ustawie budżetowej, odnoszące się do deficytu SFP na 2013 pokazywały poprawę tego wskaźnika w relacji do PKB. Podobnie wygląda prognoza relacji długu SFP/PKB. Wskaźniki te wyniosły odpowiednio: deficyt SFP/PKB = 2,6%, dług SFP PKB = 51,4%. Wyraźnie należy uwypuklić fakt, iż z uwagi na zmiany w poziomie składki do OFE z poziomu 7,3% do poziomu 2,3%, która miała miejsce w kwietniu 2011 r. oraz z powodu zmniejszenia zasobów finansowych Funduszu Drogowego, obecne różnice w wyniku finansowym i w długu publicznym między ujęciem SFP oraz SIRziS są dużo mniejsze, niż miało to miejsce w roku 2010 i w latach poprzednich. Podjęte przez Ministerstwo Finansów prace nad nowelizacją ustawy budżetowej na rok 2013 wskazują, iż w/w prognozy zawarte w ustawie budżetowej na 2013 r. i w Uzasadnieniu do tej ustawy, były zbyt optymistyczne w odniesieniu do poziomu deficytu SFP oraz długu publicznego. Jest to trzecia nowelizacja ustawy budżetowej w Polsce po 1989 r. Pierwsza nowelizacja miała miejsce w 2001 r., kolejna w 2009 r. Trzecia, po 4-ch latach w 2013 r. Trzecia nowelizacja ma szczególny charakter, na tle dwóch poprzednich. Poprzedzona została bowiem zmianą w ustawie o finansach publicznych, w odniesieniu do Rozdziału 3-go Procedury ostrożnościowe i sanacyjne. Rozdział ten reguluje wymogi stawiane projektowi ustawy budżetowej oraz projektom uchwał budżetowych jednostek samorządu terytorialnego, w sytuacji gdy relacja kwoty państwowego długu publicznego do PKB jest: > 50% a 55%; > 55% a <60%; 60%. W ustawie o zmianie ustawy o f.p. z dnia 26.07.2013 r. podano, że po art. 86 dodaje się art. 86a w brzmieniu następującym: przepisu art. 86.ust. 1. Pkt.1 nie stosuje się w roku 2013. Pozwoliło to zawiesić sankcje, które związane są z przekroczeniem pierwszego progu ostrożnościowego: > 50% a 55%. Przekroczenie limitu długu > 50% PKB w roku n-1 wymusza aby deficyt budżetu państwa w roku n nie skutkował relacją długu Skarbu Państwa większą w roku n, od relacji w roku n-1. Z uwagi na spowolnienie tempa wzrostu PKB i niższy poziom dochodów od planowanych, obecnie prognozowany deficyt BP w roku 2013 wynosi 51,6 mld zł, (ustawa zakładała kwotę 35,6 mld zł). Poziom ten o 15,9 mld zł wyższy. Wg metodologii krajowej, a więc dla SFP, dług za 2012 rok wyniósł 52,7% PKB, natomiast za rok 2013, zgodnie z wyżej wymienioną nowelizacją ustawy budżetowej prognoza dług w relacji do PKB wynosi 54%. W sytuacji makroekonomicznej roku 2013 nie udało się więc zachować w/w zasady wynikającej z art.86 ust. 1, pkt.1. Abstrahując od tego, czy miałoby to miejsce w trakcie prac nad projektem ustawy na 2013,czy też w drodze nowelizacji ustawy budżetowej, świadczy to o ogromnej złożoności procesów zarządzania finansami publicznymi. Należy również przewidywać sytuację, gdy zajdzie potrzeba zawieszania dwóch progów ostrożnościowych w 2014 r., a więc art.86. ust. 1.pkt.1 i pkt. 2. Zwiększenie deficytu BP w 2013 r. ułatwi równocześnie zarządzanie pracami nad projektem ustawy na 2014. Aczkolwiek bardzo starannie należy prowadzić dalsze prace nad zarządzaniem długiem publicznym, aby w 2013 r., jego poziom nie przekroczył poziomu 55% PKB. 2. Transfery do podsektora samorządowego jako kluczowa charakterystyka scentralizowanego państwa unitarnego w Polsce Zawieszenie pierwszego progu ostrożnościowego ponownie poniosło rangę problematyki niezależności i samodzielności gospodarki finansowej poszczególnych składowych SFP, w tym w szczególności jednostek samorządu terytorialnego. Wskazywanie jednostek samorządu terytorialnego, jako głównych wykonawców inwestycji publicznych i centrów rozwoju społeczno-gospodarczego jest ze wszech miar uzasadnione. Niezbędne jest jednak równocześnie skonsolidowane spojrzenie na realne dochody jednostki i wyniki poszczególnych składowych SFP. Poniżej przedstawiono tabelę, która zawiera skonsolidowane zestawienie dochodów, wydatków i wyników podsektorów: rządowego, samorządowego, oraz ubezpieczeń społecznych. Tabela 1. Tabela skonsolidowane zestawienie dochodów, wydatków i wyników wg podsektorów sfp wykonanie za 2011 r. (w mld zł) kontrowersjach między rządem a samorządem terytorialnym w Polsce w okresie kryzysu finansowego, ZN UE nr 108, Katowice 2012, s. 235-241, Owsiak S., O dawniejszych i nowych nurtach w nauce finansów publicznych w: Eseje o stabilności finansowej, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 245-259, Owsiak S., Polityka finansowa państwa w warunkach kryzysu gospodarczego z perspektywy samorządu terytorialnego w Polsce, ZN US, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 526, Szczecin 2009, s.7-26, Piotrowska-Marczak K., Imperatyw czy faktyczna potrzeba stabilizacji finansów publicznych w: Eseje o stabilności finansowej CeDeWu, Warszawa 2012, s. 261-270. 2
Wyszczególnienie 1. Dochody ogółem Podsektor rządowy Budżet państwa Agencje Pozostałe jednostki Podsektor samorządowy Budżety jst Pozostałe jednostki Podsektor ubezpieczeń społecznych FUS FER Pozostałe jednostki Sektor Finansów Publicznych 382,2 277,6 10,4 94,2 216,1 171,3 44,8 255,0 159,8 16,6 78,6 853,2 w tym transfery wewnątrz Sektora Finansów Publicznych 2. Dochody bez transferów 3. Wydatki ogółem w tym transfery wewnątrz Sektora Finansów Publicznych 4. Wydatki bez transferów 5. Wynik (1-3) 6. Wynik netto (2-4) 37,6 4,1 5,7 27,9 123,8 90,6 33,2 87,6 59,3 15,1 13,2 249,0 344,5 273,5 4,7 66,3 92,3 80,7 11,6 167,4 100,5 1,5 65,4 604,2 418,2 302,7 9,5 106,1 228,7 181,6 47,1 262,2 166,7 16,5 79,0 909,1 179,3 154,0 30, 22,3 24,1 20,9 3,2 45,7 3,8 2,3 39,6 249,0 239,0 148,7 6,5 83,7 204,6 160,7 43,9 216,5 162,9 14,2 39,4 660,1-36,1-25,1 0,9-11,9-12,6-10,3-2,3-7,2-6,9 0,1-0,4-55,9 105,6 124,8-1,8-17,4-112,3-80,0-32,3-49,1-62,4-12,7 26,0-55,9 Źródło: Sprawozdanie z wykonania Ustawy Budżetowej za 2011, Ministerstwo Finansów Wyjaśnić należy, że Narodowy Fundusz Zdrowia i Fundusz Pracy, przeklasyfikowano od 2010 r., z podsektora rządowego do podsektora ubezpieczeń społecznych. Dane obejmują kwoty ze sprawozdania za 2011r. Precyzyjna analiza tych danych pokazuje znaczącą rolę transferów z podsektora rządowego, w tym z budżetu państwa, do podsektorów: samorządowego i ubezpieczeń społecznych. Największy udział transferów w dochodach ogółem dotyczy podsektora samorządowego. Udział dotacji i subwencji w dochodach podsektora samorządowego wynosi 57,3% w tym w dochodach budżetów jednostek samorządu terytorialnego wynosi 53%. Dane te nie uległy znaczącej zmianie w 2012 r. i w 2013 r. Bardzo wysoki udział transferów w gospodarce finansowej jednostek podsektora samorządowego w pełni upoważnia do podejmowania działań rządowych i legislacyjnych ukierunkowanych na makrozarządzanie wynikiem finansowym i długiem nie tylko podsektora rządowego lecz również podsektorów.: samorządowego i ubezpieczeń społecznych. Unijna norma maksymalnego poziomu deficytu odnosi się do sumy deficytów wszystkich jednostek sektora Instytucji Rządowych i Samorządowych. Średniookresowy cel fiskalny w UE mówi o prawidłowości, która zmierza do utrzymania w średnim okresie deficytu całego SIRziS na poziomie 1 % PKB. Oznacza to, że max poziom deficytu wynosi 3% PKB, a w okresie dobrej koniunktury winno się utrzymywać nadwyżką w SIRziS. Polska jest krajem jednolitym w sensie prawa, polityki podatkowej, polityki społecznej i polityki gospodarczej. Stanowi więc dość scentralizowane państwo unitarne. Wymieniony wcześniej, bardzo wysoki udział transferów w przepływach finansowych SFP, potwierdza wysoką spójność SFP i wzajemną współodpowiedzialność za zarządzanie wynikiem finansowym sektora. W uzupełnieniu należy dodać, iż złożoność tę wzmacniają transfery poziome w SFP. Głośne dyskusje samorządowców, jak i badaczy problematyki w pełni to potwierdzają 2. 2 Por. Patrzałek L., Teoretyczne aspekty redystrybucji poziomej i jej praktyczne zastosowanie w systemie finansów samorządu terytorialnego w Polsce, w: Szkice o finansach, UE, Katowice 2012, s. 205-253, Poniatowicz M., O tym jak 3
Nauka finanse publiczne, jako najważniejszą zasadę finansów publicznych, uznaje zasadę równowagi finansów publicznych, która współcześnie przyjmuje postać limitowanej nierównowagi finansów publicznych. Ranga tej zasady przejawia się w bardzo wielu działaniach instytucji publicznych oraz w dorobku wielu badaczy, z obszaru finansów sektorów: rządowego, samorządowego oraz ubezpieczeń społecznych. 3. Rola wyniku bieżącego i dochodów ze sprzedaży majątku w konsolidacji fiskalnej budżetów j.s.t. W odniesieniu do podsektora samorządowego szczególne miejsce należy przypisać nowym ograniczeniom, które odnoszą się do limitowania nierównowagi w budżetach jednostek samorządu terytorialnego (j.s.t). Instrumenty zarządzania poziomem nierównowagi, a tym samym wielkością długu w j.s.t., regulowane są głównie poprzez art. 242 i 243 ustawy o finansach publicznych z 27.08.2009 r. Z uwagi na dość zawiły zapis tych regulacji w ustawie, przy równoczesnym, bardzo silnym ich oddziaływaniu na gospodarkę finansową j.s.t., poniżej przedstawiono procedurę wyliczania kluczowego wskaźnika, który limituje wielkość nowego, tzw. indywidualnego wskaźnika zadłużenia dla wybranej j.s.t. Przykład odnosi się do miasta na prawach powiatu. W przykładzie pominięto szereg danych z zakresu gospodarki finansowej j.s.t., jak przykładowo, wydatki ogółem. Celem poniższej ilustracji jest bowiem zwrócenie uwagi na nowe kategorie finansów publicznych, które nie były istotne w okresie: od czasu utworzenia j.s.t. do roku 2007, w którym wprowadzono podział dochodów j.s.t. na bieżące i majątkowe. Klasyfikacja: bieżące i majątkowe odnosiły się jedynie do wydatków budżetowych. W dochodach majątkowych zwrócić należy uwagę na dochody ze sprzedaży majątku. Dochody majątkowe stanowią szeroką kategorię ekonomiczną i obejmują: dotacje i środki inwestycyjne, dochody z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności oraz ostatnia grupa dochodów majątkowych to środki uzyskane ze sprzedaży majątku. Do zarządzania limitowaną nierównowagą w j.s.t. ważna staje się nadwyżka bieżąca (wyniki budżetu bieżący) oraz nieregularne dochody, jakimi są właśnie środki ze sprzedaży majątku. Chodzi o budynki i lokale użytkowe, grunty, mieszkania, nieruchomości gruntowe zabudowane i inne składniki majątkowe. W tabeli poniżej przedstawiono składowe budżetu j.s.t., które służą do wyliczania wskaźnika stanowiącego limit dla relacji rocznych zobowiązań do dochodów ogółem danej j.s.t. na rok n budżetowy, którego dotyczy opracowywana uchwała budżetowa. Kluczowe składowe, niezbędne dla wyliczenia limitu zobowiązań na rok n obejmują: wynik bieżący, dochody ze sprzedaży majątku i dochody ogółem z okresu trzech poprzednich lat. Tabela 2. Dane niezbędne do wyliczania indywidualnego wskaźnika zadłużenia na przykładzie budżetu miasta na prawach powiatu 2010 wykonanie 2011 wykonanie 2012 plan 2013 plan 1. Dochody ogółem 1.285.574.356 1.383.316.384 1.800.121.636 1.833.394.312 2. Dochody bieżące 1.214.375.099 1.312.198.940 1.515.421.266 1.577.107.533 3. Dochody ze sprzedaży majątku 20.719.376 14.829.000 48.385.500 67.244.000 4. Wydatki bieżące 1.106.893.701 1.178.036.795 1.395.080.977 1.496.188.591 5. Obsługa długu 9.523.837 15.375.330 46.510.700 51.166.868 6. Raty kapitałowe 27.668.574 41.328.836 33.979.740 35.587.260 7. Razem 80.487.440 86.754.128 zobowiązania 37.192.407 56.686.166 8. Wynik bieżący 107.481.398 134.162.145 120.340.289 80.918.942 Źródło: Opracowanie własne kryzys finansowy podważył ideę redystrybucji poziomej dochodów w sektorze samorządowych, PTE, ZN nr 10, Kraków 2011, s. 237-253, Szołno-Koguc J., Znaczenie transferów z budżetu państwa dla stabilizacji finansów jednostek samorządu terytorialnego, w Eseje o stabilności finansowej, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 343-353. 4
Na podstawie w/w danych obliczany jest limit zobowiązań na dany rok budżetowy za pomocą odpowiedniego wskaźnika. W artykule użyto skrótu MaxWkz. Maksymalny wskaźnik kwoty zobowiązań na rok n stanowi średnią ze wskaźników Wwbp z okresu trzech lat (n-1, n-2, n-3). Relacja ta stanowi limit dla indywidualnego wskaźnika zadłużenia dla danej jednostki samorządu terytorialnego. Wynik bieżący i tzw. Wwbp określono poniżej: Wynik bieżący = Dochody bieżące Wydatki bieżące Wskaźnik wyniku bieżącego powiększonego : skrót Wwbp. We wskaźniku Wwbp występuje pełna kwota wydatków bieżących, łącznie z obsługą długu. Wwbp ( ) Wwbp 2010 ( ) Wwbp 2011 ( ) Wwbp 2012 = ( ) Max Wkz = ( ) Dla wyżej wymienionego przykładu na rok 2013 limit wynosi 10%. Dodać należy, że dla roku poprzedzającego rok budżetowy przyjmuje się planowanie wartości wykazane w sprawozdaniu za trzy kwartały z wykonania budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Do obliczenia relacji dla poprzednich dwóch lat przyjmuje się wartości wykonane, wynikające ze sprawozdań rocznych. Kolejnym krokiem jest więc wyliczenie relacji planowanej na rok budżetowy n kwoty zobowiązań do dochodów ogółem. Relacja ta stanowi tzw. wskaźnik kwoty zobowiązań Wkz, dla danej j.s.t. dla roku n. Wskaźnik kwoty zobowiązań w relacji do dochodów w 2013r., w omawianym przykładzie, wynosi 4,7%, a więc kształtuje się znacznie poniżej limitu 10%. Zobowiązania obejmują raty i odsetki wg wzoru poniżej: Wkz = ( ) Wkz 2013 ( ) Wydatki na obsługę długu, (w uproszczeniu podano termin odsetki ) obejmują odsetki i dyskonto określone w art. 243 ust. 1. obecnej Ustawy lub art. 169 ust 1. ufp z 2005 r. Podsumowując powyższe dane, należy stwierdzić, że Wkz dla roku n jest od średniej Wwbp z lat n-1, n-2 i n-3. Regulacje ustawowe zarządzania limitem rocznych zobowiązań w j.s.t. odzwierciedlają rosnącą złożoność problematyki zarządzania wynikiem finansowym i długiem SFP. Zamieszczony w artykule przykład oraz wzór na wskaźnik Wyniku bieżącego powiększonego wskazuje, iż koncentracja zarządzania wynikiem bieżącym dotyczyć będzie poprawy efektywności zarządzania dochodami bieżącymi, jak i poprawy efektywności zarządzania wydatkami bieżącymi. Dochody ze sprzedaży majątku będą zaś stanowić wygasającą grupę dochodów. W zamieszczonym wcześniej przykładzie dochody ze sprzedaży majątku stanowią odpowiednio w poszczególnych latach: - 2010: 19,3 % wyniku bieżącego, - 2011: 11,1% wyniku bieżącego, - 2012: 40,2% wyniku bieżącego, - 2013: 84% wyniku bieżącego (plan) 5
Badanie tej relacji wymaga pogłębionej analizy czynników wpływających na wynik bieżący budżetu, jak i pogłębionej analizy struktury majątku przeznaczonego do sprzedaży 3. Wstępna ocena relacji dochodów ze sprzedaży majątku do wyniku bieżącego w wybranej jednostce samorządu terytorialnego pokazuje bardzo interesujące zmiany, które miały miejsce w okresie ostatnich 4-ch lat. Poziom dochodów ze sprzedaży majątku charakteryzuje się w krótkim okresie czterech lat bardzo dużą zmiennością. Znaczący wzrost tych dochodów w 2013 r. pozytywnie koryguje wartość wskaźnika Wkz, jak i MaxWkz, przy równoczesnym zmniejszeniu wartości majątku stanowiącego własność j.s.t. Należy stwierdzić, iż wahania w poziomie dochodów ze sprzedaży majątku z pewnością były związane z wejściem w życie, wspomnianych wcześniej w pracy, art. 242 i 243 ustawy o finansach publicznych. Art. 243 będzie bowiem już obowiązywał od 2014 r. Skutki tych regulacji widoczne są w rekordowym poziomie refinansowania długów przez j.s.t., 4 które starają się o kilkuletnie karencje w spłacie kapitału i wydłużanie okresu spłat nowo zaciąganych kredytów. W perspektywie długoterminowej poziom inwestycji w j.s.t. determinowany będzie przede wszystkim przez wielkość wyniku bieżącego oraz dotacje na inwestycje, w tym środki z funduszy UE. Podkreślić należy, iż zmiany ustawowe wprowadzające indywidualne wskaźniki zadłużenia dla j.s.t. realizowane były równolegle z poważnymi zmianami dyscyplinującymi wyniki fiskalne w budżecie państwa, w tym z tzw. Kotwicą deficytu w WPFP oraz procedurą nadmiernego deficytu. Zakończenie Przeprowadzona w pracy analiza wyników finansowych SFP wg podsektorów, potwierdza ogromną złożoność procesu zarządzania równowagą finansów publicznych. Uznano, że szczególną rolę w tym procesie odgrywają transfery finansowe. Badanie skali transferów do podsektora samorządowego oraz analiza ustawowych zmian w zarządzaniu limitem ich zobowiązań pozwala postawić następującą tezę o odpowiedzialności za wyniki finansowe j.s.t.: rozmiar deficytu i długu w j.s.t. determinowany jest w znacznym stopniu działaniami Ministerstwa Finansów i organów ustawodawczych, albowiem istnieje bardzo silna więź transferowa między podsektorem rządowych i samorządowych. Zjawisko to potwierdza celowość tworzenia tzw. Rady Fiskalnej, 5 o dużym udziale samorządowców. Literatura 1. Alińska A., Stan finansów publicznych w Polsce na tle krajów UE w obliczu globalnego kryzysu finansowego, PN UE, Wrocław 2011, 2. Babczuk B., Limitowanie zadłużenia j.s.t. Wybrane problemy, ZN UE nr 173, Wrocław 2011, 3. Chojna-Duda E., Zasada stabilności fiskalnej kilka refleksji, PN UE, Wrocław 2011, 4. Denek E., Równowaga budżetowa w świetle samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, w: Szkice o finansach, UE, Katowice 2012, 5. Filipiak B., Samorządowy dług publiczny w Polsce w perspektywie zmian ustrojowych., ZN UE nr 173, Wrocław 2011, Guziejewska B., Źródła ryzyka w zarządzaniu finansami miasta na przykładzie Łodzi, Journal of Mangement and Finance nr 11, nr 2, Uniwersytet, Gdańsk 2013, 6. Franek S.: Wieloletnie planowanie budżetowe w podsektorze rządowym. Difin, 2013 r., s.148-155 7. Kluza K., Wpływ zmian w ustawie o finansach publicznych na koszt finansowania samorządów. Journal of Management and Finance, nr 2, Gdańsk 2013, 8. Lubińska T., Zarządzanie dochodami publicznymi w okresie kryzysu finansów publicznych, ZN UE Nr 173, Wrocław 2011, 9. Lubińska T., Zarządzanie finansami w kryzysie, Rzeczpospolita nr 206, 3.09.2010, 10. Owsiak K., O kontrowersjach między rządem a samorządem terytorialnym w Polsce w okresie kryzysu finansowego, ZN UE nr 108, Katowice 2012, 11. Owsiak S., O dawniejszych i nowych nurtach w nauce finansów publicznych w: Eseje o stabilności finansowej, CeDeWu, Warszawa 2012, 3 Por. Babczuk B., Limitowanie zadłużenia j.s.t. Wybrane problemy. ZN UE Wrocław, nr 173, 2011 r. s. 475-486 Denek E.: Równowaga budżetowa w świetle samodzielności jednostek samorządu terytorialnego w: Szkice o finansach. Katowice, UE, 2012 r. Filipiak B.: Samorządowy dług publiczny w Polsce w perspektywie zmian ustrojowych, ZN UE Wrocław 2011, nr 173, s. 525-536. Guziejewska B.: Źródła ryzyka w zarządzaniu finansami miasta na przykładzie Łodzi. Journal of Mangement and Finance, Uniwersytet Gdańsk, 2013 r. nr 11, nr 2, s. 122-132, Wiśniewski M.: Nadwyżka operacyjna i dochody ze sprzedaży majątku jako podstawa limitowania zadłużenia j.s.t. w Polsce analiza dynamiczna. Journal of Mangement and Finance, Uniwersytet Gdańsk, 2013 r. nr 11, nr 2, s. 454-465 4 Por. Kluza K., Wpływ zmian w ustawie o finansach publicznych na koszt finansowania samorządów. Journal of Management and Finance, nr 2, Gdańsk 2013, s.211-223 5 Por. Franek S.: Wieloletnie planowanie budżetowe w podsektorze rządowym. Difin, 2013 r., s.148-155 6
12. Owsiak S., Polityka finansowa państwa w warunkach kryzysu gospodarczego z perspektywy samorządu terytorialnego w Polsce, ZN US, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 526, Szczecin 2009, s.7-26, 13. Patrzałek L., Teoretyczne aspekty redystrybucji poziomej i jej praktyczne zastosowanie w systemie finansów samorządu terytorialnego w Polsce, w: Szkice o finansach, UE, Katowice 2012, 14. Piotrowska-Marczak K., Imperatyw czy faktyczna potrzeba stabilizacji finansów publicznych w: Eseje o stabilności finansowej, CeDeWu, Warszawa 2012, 15. Poniatowicz M., O tym jak kryzys finansowy podważył ideę redystrybucji poziomej dochodów w sektorze samorządowych, PTE ZN nr 10, Kraków 2011, 16. Szołno-Koguc J., Znaczenie transferów z budżetu państwa dla stabilizacji finansów jednostek samorządu terytorialnego, w: Eseje o stabilności finansowej, CeDeWu, Warszawa 2012, 17. Wiśniewski M., Nadwyżka operacyjna i dochody ze sprzedaży majątku jako podstawa limitowania zadłużenia j.s.t., w Polsce analiza dynamiczna, Journal of Mangement and Finance, nr 11, nr 2, Uniwersytet, Gdańsk 2013. 7